UDHËKRYQE TË NDËRGJEGJES DHE HISTORISË:  POEZIA E IBRAHIM KADRIUT MES KUJTESËS KOMBËTARE DHE PROTESTËS QYTETARE

Sarë Gjergji

Ibrahim Kadriu, Udhëkryqe, Faik Konica, Prishtinë, 2018

Fjala në fillim:  Një zë i ndërgjegjes kombëtare dhe personale

Libri poetik Udhëkryqe i Ibrahim Kadriut është një testament letrar i një shpirti që përjeton rrënjët dhe rrënimin e kohës njëkohësisht.  I ndërtuar mbi një ndjeshmëri të mprehtë ndaj realitetit të pasluftës në Kosovë,  ky libër është një sintezë e përjetimit individual dhe kolektiv,  një akt i rrëfimit të së vërtetës që ndryshe do të mbetej e heshtur ose e shtrembëruar.  Poezia këtu nuk është dekorative,  as eksperimentale,  por esencialisht dëshmitare dhe denoncuese.  Kadriu flet jo vetëm si poet,  por si qytetar,  si biri i një vendi që ka parë lirinë,  por jo drejtësinë;  që ka përjetuar çlirimin,  por jo ndriçimin.

Vepra përbëhet nga një numër i madh poezish që përfshijnë temat më të thella dhe më akute të përvojës shqiptare bashkëkohore:  zhgënjimi nga liria e komprometuar,  kolapsi i vlerave pas luftës,  ngulfatja e idealizmit nën peshën e korrupsionit dhe harresës.  Ajo është një elegji për njeriun që ka mbetur i vetëm në udhëkryq,  i braktisur nga kujtesa,  i ngopur me dhimbje,  i uritur për kuptim dhe drejtësi.  Në këto poezi,  lexuesi ndesh mallin për rrënjët,  nostalgjinë për të kaluarën e ndershme,  dëshirën për një të ardhme që nuk po vjen dhe një kritikë të pashpirt ndaj së tashmes së zbrazët.

Poezitë janë të strukturuara si monologë të ndërgjegjes,  ku subjekti lirik flet me veten,  me kohën,  me kombin,  me të kaluarën dhe me një Zot që ndonjëherë hesht.  Ky vetëreflektim i ngjeshur shpirtërisht zbulon plagët e brendshme të një populli që ende nuk është shëruar,  si dhe përmasat e thella të krizës morale.  Në vargjet e tij,  Kadriu ndërton një univers poetik ku jeta dhe poezia janë dy anë të së njëjtës klithmë;  ku fjala është shpëtim,  por edhe gjykim;  ku e kaluara nuk kalon,  dhe e ardhmja nuk arrin.

Titulli Udhëkryqe është thellësisht simbolik.  Ai nuk është vetëm një figurë gjeografike që nënkupton humbjen e orientimit në rrugët e jetës,  por një metaforë e fuqishme shpirtërore,  filozofike dhe historike.  Është udhëkryqi midis idealizmit dhe cinizmit,  midis sakrificës dhe përfitimit,  midis ëndrrës për liri dhe realitetit të saj të deformuar.  Është gjithashtu udhëkryqi i poetit me lexuesin:  një ftesë për të mos zgjedhur rrugën më të lehtë,  por atë që kërkon guximin për të parë të vërtetën drejt në sy.

Në një kohë kur letërsia shpesh i shmanget përballjes me realitetin,  Udhëkryqe është një akt qëndrese artistike dhe morale.  Ibrahim Kadriu me këtë vepër nuk shkruan vetëm poezi – ai ringjall ndërgjegjen,  thërret kujtesën dhe nxit reflektimin.  Ai i jep zë një brezi që ndjehet i tradhtuar,  dhe i jep formë dhimbjes së një kombi që ende nuk ka gjetur paqe me veten.

Poezia si akt qytetar dhe kronikë proteste

Ibrahim Kadriu e trajton poezinë jo si strehë të brendshme estetike,  por si një tribunë publike,  ku fjala bëhet akt,  ku vargu bëhet protestë,  dhe ku poezia merr përsipër funksionin që politika e ka braktisur:  përfaqësimin e të pambrojturve,  zbulimin e të vërtetës dhe artikulimin e dinjitetit njerëzor në kushte të mohuara.  Poezia e tij është vetëdije aktive,  formë e ndjeshme e mosbindjes qytetare,  një kronikë që dokumenton dështimet morale dhe institucionale të një shoqërie në tranzicion të përhershëm.

Kadriu përdor vargun për të ekspozuar jo vetëm gjendjen sociale dhe politike të Kosovës pas luftës,  por për ta dekonstruuar iluzionin e lirisë së fituar me gjak e sakrificë,  e cila,  në realitet,  është komprometuar nga korrupsioni,  klientelizmi dhe etja për pushtet.  Ai nuk e romantizon lirinë,  por e analizon me sy kritik,  pa e zhveshur nga dhimbja dhe zhgënjimi.  Në poezinë

“Liria”,  për shembull, ai deklaron:

“Liria ime është e lënduar e sëmurë
nga liria e tjetrit e cila dot s’i bën punë” (Liria,  f.  43).

Këtu poeti paraqet konfliktin midis lirisë personale dhe lirisë së keqkuptuar apo të keqpërdorur nga të tjerët.  Kjo është një liri e deformuar,  që përjashton dhe lëndon,  dhe jo ajo universale që nderon njeriun.  Vargjet e tij denoncojnë një realitet ku liria nuk është e përbashkët,  por e përvetësuar si privilegj nga një pakicë që sundon mbi shumicën.

Vazhdimi i këtij reflektimi sjell një autokritikë të guximshme që rrallë gjendet në poezinë shqiptare bashkëkohore:

“Në emër të lirisë shpesh bëhemi horë…” (Liria,  f.  44).

Ky është një pohim rrëqethës,  që shpërfaq sa hipokrizinë e diskursit politik,  aq edhe bashkëfajësinë qytetare.  Liria këtu nuk është as dhuratë e shenjtë,  as simbol frymëzimi,  por pretekst për uzurpim,  për dhunë,  për banalizim të vlerave dhe shtypje të re me petkun e demokracisë.

Kjo frymë kritike vazhdon edhe në poezinë “Kafeja e mëngjesit”,  ku një ambient i përditshëm si kafeneja,  bëhet arenë e vërtetimit të të gjitha të zezave që rrethojnë njeriun:

“Korruptues, dhunues, kriminelë e pushtetarë
Të krahasuar me derra, qen e gomarë” (“Kafeja e mëngjesit”,  f.  41).

Figura groteske si derra,  qen e gomarë nuk janë vetëm metafora sarkastike për klasën politike dhe përfaqësuesit institucionalë,  por edhe një pasqyrë morale për një shoqëri që,  në vend se të reagojë,  e konsumon lajmin si argëtim dhe e zëvendëson veprimin me thashethemet.

Kadriu nuk kërkon vetëm të revoltojë,  por të zgjojë.  Ai i jep zë një ndjenje kolektive që ka mbetur e pashprehur,  ndoshta e frenuar nga frika,  nga apatia ose nga pasiviteti.  Poeti nuk është thjesht kronist i realitetit të deformuar – ai është një vëzhgues i ndërgjegjshëm dhe një zë që e shkund ndërgjegjen e fjetur.  Poezitë e tij i ngjajnë dosjeve të hapura të një shoqërie që nuk i ka ndëshkuar fajtorët,  që e ka zhvendosur drejtësinë në kafene dhe kujtesën në harresë.

Në këtë kontekst,  Kadriu ndërton një lloj arkivi të së vërtetës morale,  ku çdo varg është një akt akuze,  çdo figurë letrare është një dëshmi,  dhe çdo metaforë është një shenjë gishtash mbi ndërgjegjen e përbashkët.  Ai shpalos një poezi që nuk të qetëson,  por të shqetëson.  Një poezi që nuk është për konsum,  por për reflektim.  Dhe pikërisht për këtë arsye,  ajo qëndron – si një akt qytetar i mbijetesës së dinjitetit në kohë të humbura.

Poezitë e kujtesës dhe ankthit kolektiv

Brenda strukturës së librit,  katër poezi –“Në teatrin antik të përbuzjes”, “Lisi dhe sëpata”, “Natë e varur në heshtje” dhe “Sheshi i gurtë” – shfaqen si bllok i veçantë imazhesh dhe simbolesh.  Ato përbëjnë një dialog të brendshëm mes kujtesës historike,  shkatërrimit të vlerave dhe përjetimit të ankthit kolektiv.

• “Në teatrin antik të përbuzjes”

Kadriu ndërton një skenë ku historia dhe metafora bashkohen në një hapësirë të përbuzjes.  Gurët e mureve dhe skeletet e harruara krijojnë një skenografi të përjetshme,  ku subjekti lirik, “fantazmë e krijuar në laboratorë” (f.  63),  është përjashtuar nga pjesa kryesore e dramës kombëtare,  por nuk e humb rolin e dëshmitarit.  Ironia kulmon me figurën e

“sofër diplomatësh
që kurrë, ama kurrë s’dëgjuan për mua” (f.  63),

ku luhet “bilard luhet me zemrën time” – një imazh i fortë që godet politikën ndërkombëtare dhe vendore,  duke denoncuar trajtimin e fatit të popullit si lojë interesi.

• “Lisi dhe sëpata”

Poeti përdor një metaforë të kthjellët e të fuqishme:  lisi si simbol i qëndrueshmërisë dhe krenarisë kombëtare,  dhe sëpata si forca shkatërrimtare.  Vargjet:

“Shumë i lartë për t’ia arritur majën
shpirtgjerë e me degët kurorë”

dhe

“prenë degët i prenë
kjo është e tëra
për të mbetur atje lart
në luftë të përhershme me erërat” (f. 47)

e paraqesin jo si akt dramatik të menjëhershëm,  por si një proces të ftohtë e të qëllimshëm,  që rrënon themelet e identitetit dhe trashëgimisë.  Lisi merr zërin e viktimës,  por edhe të dëshmitarit të heshtur të dhunës.

• “Natë e varur në heshtje”

Kjo poezi ndërton një atmosferë mbytjeje dhe pezullimi,  ku subjekti lirik është i bllokuar në “natën e vrarë nga heshtja” (f.  62),  duke mbajtur “gjunjë thyer e krahë në erë”.  Heshtja këtu nuk është thjesht mungesë e zërit,  por një formë e sofistikuar shtypjeje që paralizon individin dhe e zhyt në një pritje të pafund.  Kadriu arrin të shndërrojë përjetimin personal në një gjendje kolektive,  ku frika dhe izolimi bëhen pjesë e pandashme e jetës së përditshme.

4. “Sheshi i gurtë”

Në këtë poezi,  hapësira publike shndërrohet në altar kujtese. Gurët e sheshit “u bënë vargje / metafora të ngritura përballë emrit të trimit” (f.  67),  duke ruajtur gjakun dhe hapin e fundit të atyre që sakrifikuan jetën.  Figura e djaloshit që “pranoi vdekjen për të qenë i lirë” lidhet drejtpërdrejt me ndërgjegjen historike të kombit.  Buqetat e freskëta mbi gurë krijojnë një kontrast të fortë mes ngurtësisë së kujtesës dhe gjallërisë së dashurisë për atdheun – një kujtesë se liria nuk është e dhënë,  por e fituar me çmim të lartë.

Figurë e përulësisë dhe dinjitetit: Babai dhe populli

Në mesin e panoramës të thellë poetike që përshkon librin Udhëkryqe,  një ndër temat më prekëse është ndërtimi i figurës së të përulurve me dinjitet:  atyre që punojnë në heshtje,  që nuk kërkojnë lavdi,  por lënë gjurmë të qëndrueshme në jetën e tjetrit.  Ibrahim Kadriu me një ndjeshmëri të rrallë dhe me një ton thellësisht personal e emocional,  ndërton një portret të pavdekshëm për të atin në poezinë “Babai im”,  duke e shndërruar atë në një metaforë të punës së ndershme,  të rrënjës dhe të vlerës pa reklamë.

“Babai im Ferat Kadriu ishte krijues
Lapsi e pena s’i kanë bërë punë kurrë” (“Babai im”,  f.  33).

Me këtë varg të thjeshtë,  por thelbësor,  Kadriu vendos në qendër të poezisë një figurë që nuk ka nevojë për certifikim akademik apo përfaqësim institucional për të qenë i madh.  Babai nuk është vetëm një njeri,  por një simbol i brezit që ndërtoi shtëpitë me duart e veta,  që shkroi historinë me gurë dhe dru,  dhe që u la pas veprat e veta pa bujë – veprat që qëndruan ndaj reshjeve,  tërmeteve,  por edhe ndaj djegieve të zjarreve serbe.

“Vetveten e ka latuar bashkë me gurin dhe drurin” (“Babai im”).

Ky vetë-latim,  ky proces i shndërrimit të jetës në art,  është thelbi i figurës atërorë.  Ai nuk kërkon të ekspozohet në muze,  nuk kërkon medalje,  por vetëm të ndërtojë,  të qëndrojë e të mbijetojë.  Në këtë mënyrë,  babai bëhet një figurë kundër-heroike që mishëron të kundërtën e kotësisë së sotme. .

Në mënyrë të ngjashme,  Kadriu ngre zërin për një tjetër figurë themelore të përulësisë dhe durimit:  popullin.  Në poezinë “Populli është fajtor”,  ai ironizon logjikën perverse të pushteteve që për fajet e tyre kërkojnë viktima morale,  dhe shpeshherë gjejnë fajtorë te më të pafajshmit:  populli i zakonshëm,  i rëndomtë,  ai që çdo ditë përpiqet të mbijetojë në heshtje,  të mbajë frymën gjallë.

“Populli është fajtor
se do strehim mbi kokë…” (“Populli është fajtor”,  f.  78).

Kjo është një akuzë ndaj një sistemi politik dhe shoqëror që ka kthyer viktimën në fajtor.  Populli,  që ka duruar pushtime,  represione,  luftëra dhe padrejtësi,  tani cilësohet si fajtor thjesht pse kërkon jetë të dinjitetshme,  bukë për fëmijët,  ndihmë,  drejtësi.  Në vend që të ndihmohet,  ai tërhiqet në fajësi kolektive,  në një logjikë të shfajësimit të elitave dhe të fajësimit të të varfërve.

Kadriu e trajton popullin jo si turmë të paformuar,  por si një subjekt historik me kujtesë dhe vuajtje.  Në këtë kontekst,  poezia e tij bëhet qëndrim moral:  ajo demaskon shpërfilljen dhe përbuzjen e strukturave ndaj atyre që kanë mbajtur mbi supe shtetin,  kombin dhe dinjitetin kolektiv.

Përmes figurës së babait dhe të popullit,  Kadriu artikulon një poetikë të përulësisë – jo si nënshtrim,  por si formë sublime e ekzistencës.  Poezia nuk e mban peshën e botës përmes zërave të pushtetit,  por përmes zërave të heshtur,  atyre që janë në margjinë,  por që janë themelet e çdo vlere të qëndrueshme.  Në këtë mënyrë,  Kadriu e shndërron përulësinë në forcë dhe dinjitetin në akt të lartë poetik.

Topoi i kohës dhe ngufatja historike

Koha,  në universin poetik të Ibrahim Kadriut,  është një element qendror – jo vetëm si përmasë temporale apo si sfond i përvojës njerëzore,  por si aktor aktiv dhe ndonjëherë armiqësor në rrjedhën e jetës individuale dhe kolektive.  Ajo nuk është e pandjeshme dhe as e padëmshme:  është gjykatëse,  ndëshkuese,  shpesh edhe bashkëfajtore në përmbysjen e vlerave dhe deformimin e shpresave.  Kadriu e personifikon kohën si një qenie që posedon ndërgjegje,  por jo gjithmonë drejtësi;  një entitet që ndonjëherë rri në heshtje dhe lejon që padrejtësitë të ndodhin;  herë tjetër,  ndihmon në përjetësimin e pabarazisë dhe rrënimit moral.

Në poezinë “Letër kohës”,  Kadriu e trajton kohën si adresë konkrete,  si dikë që mund ta marrë letrën dhe të përgjigjet.  Vargjet e hapjes e dëshmojnë këtë qasje intime dhe të tensionuar:

“E kam vendosur kështu të shkruaj
për shfrim të shpirtit të më pranosh” (“Letër kohës”,  f.  82).

Shkrimi i kësaj letre nuk është gjest estetik,  por domosdoshmëri shpirtërore – një thirrje e brendshme për të shkarkuar barrën e peshës historike që e ka rënduar vetëdijen.  Poeti nuk i lutet kohës për mëshirë,  por i kërkon përgjegjësi për shkatërrimin e dinjitetit njerëzor në një hapësirë që dikur premtonte liri e drejtësi.

Përmes toneve të drejtpërdrejta dhe një ligjërimi të ashpër,  Kadriu zbulon aleancën e errët që koha ka bërë me antivlerat.  Ai nuk ngurron ta shajë,  ta sfidojë,  ta quajë bashkëfajtore:

“Kodoshë, intrigantë, hajna e kurvarë
me lëkurë njeriu shumë qen, gomarë” (Po aty).

Këto epitete të pamëshirshme,  që përplasen si goditje në fytyrën e shoqërisë,  janë edhe një akt rebelimi poetik ndaj amnezisë kolektive që shpesh e mbështjell shoqërinë shqiptare.  Koha,  në këtë poezi,  nuk është as kalimtare dhe as shëruese – ajo është bashkëpunëtore në një rend të padrejtë ku e mira harrohet,  e keqja përmbyll ciklin e saj dhe e vërteta mbetet në heshtje.

Kadriu nuk qëndron jashtë këtij realiteti – ai nuk është vetëm një shkrimtar që vëzhgon botën nga larg,  por një pjesëmarrës i përndjekur nga kujtesa dhe i lodhur nga historia.  Ai e përjeton kohën si mallkim dhe shpesh si rreth mbytës që e zë frymën dhe nuk lejon çlirimin nga e kaluara.  Në këtë kuptim,  topoi i kohës tek Kadriu është gjithnjë i mbarsur me ankth,  me vonesa që nuk falen,  me përsëritje tragjike të të njëjtave padrejtësi.

Për Kadriun,  koha nuk është progres,  por cikël:  ajo sjell të njëjtit njerëz me maska të tjera;  të njëjtat premtime të zbrazëta me emërtime të reja;  të njëjtat heshtje përballë përdhunimit të së drejtës.  Ky perceptim gjen shprehje në vargje të tjerë të poezisë “Letër kohës”,  ku ai përshkruan invadimin e antivlerave në emër të progresit:

“Kanë hyrë në të e do hynë injorantë
kodoshë, intrigantë, hajna e kurvarë” (Po aty).

Autori është i vetëdijshëm se historia nuk është vetëm rrjedhë faktesh,  por betejë për kujtesën.  Prandaj,  ai përpiqet ta ndalë kohën nëpërmjet vargut,  për ta detyruar atë të përballet me fytyrën e saj të vërtetë – të ngarkuar me pluhur,  me heshtje bashkëpunuese,  me fytyra që mbijetojnë në kurriz të të tjerëve.

Kjo ngulfatje historike që ndjen subjekti lirik,  nuk është vetëm e tij.  Ajo është ndjesi kolektive e një populli që ka kaluar nga një sistem shtypës në një sistem tjetër që e përdor lirinë për të heshtur,  dhe të vërtetën për të bërë marketing politik.  Poezia,  për poetin,  është forma e vetme për të ruajtur integritetin e shprehjes dhe për të akuzuar kohën për bashkëfajësi.

Kështu,  koha në poezinë e Kadriut është shumë më tepër se një sfond:  ajo është arenë,  antagoniste,  ndonjëherë perëndi e vogël,  ndonjëherë demon.  Është fushëbeteja ku përplasen ndershmëria dhe harresa,  ku luftohet për të mbajtur gjallë kujtesën,  edhe kur gjithçka tjetër kërkon ta mbulojë atë me heshtje.  Dhe në këtë përplasje,  Kadriu nuk kërkon strehim,  por përballje – një përballje që e shpëton njeriun nga harrimi.

Simboli i udhëkryqit dhe vetmia si konditë ekzistenciale

Në qendër të vizionit poetik të Ibrahim Kadriut qëndron simboli i udhëkryqit – një figurë shumëplanëshe që bart ngarkesë semantike shpirtërore,  shoqërore,  politike dhe filozofike.  Udhëkryqi,  në përmbledhjen Udhëkryqe,  është më shumë se një vendkalim i pasigurt;  është një gjendje psikike,  një vendtakim dilemash,  një situatë e vazhdueshme pezullimi ku njeriu dhe shoqëria nuk e dinë kahjen,  nuk e kanë më kompasin moral dhe nuk gjejnë më qartësi për të zgjedhur rrugën e duhur.

Në poezinë titullarë “Udhëkryqet si mundime”,  subjekti lirik ndodhet në një gjendje të vazhdueshme kaplimi nga pasiguria,  nga mungesa e udhërrëfimit dhe nga dëshpërimi:

“Udhëkryqet si mundime më dalin në pritë.
Dhe mbetem i shoqëruar me plot dilema” (“Udhëkryqet si mundime”,  f.  31).

Këtu udhëkryqi nuk është vend kalimi,  por pengesë.  Ai shfaqet si një formë tjetër e ankthit ekzistencial,  si një ndërprerje e çdo orientimi të sigurt,  ku çdo rrugë e mundshme sjell dyshim,  jo qartësi.  Kjo metaforë e udhëkryqit reflekton krizën e subjektit që është i vetëdijshëm për kaosin përreth,  por i pafuqishëm për ta tejkaluar atë.  E vetmja gjë që i mbetet është qëndrimi,  reflektimi dhe përballja e ndershme me vetveten.

Kjo përballje kulmon në poezinë “Udhëtim në vetvete”,  ku udhëkryqi i jashtëm zë vend në brendinë e qenies dhe rrugëtimi shndërrohet në udhëtim introspektiv.

“Rrugët i kam të shtrira
Të gjitha në kërkim të caqeve” (“Udhëtim në vetvete”,  f.  106).

Këto vargje përshkruajnë gjendjen e një njeriu që,  duke humbur shpresën për orientim të jashtëm,  është detyruar të fillojë eksplorimin e brendshëm,  një hulumtim të vetvetes si mundësi e vetme për shpëtim.  Ky udhëtim nuk kërkon qasje të drejtpërdrejtë në rrugë fizike,  por përfaqëson një lëvizje të brendshme,  një proces të dhimbshëm vetëreflektimi dhe vetëpranimi në përballje me një botë të huaj dhe një histori të ngarkuar.

Në këto poezi, vetmia nuk është vetëm një gjendje emocionale, por një konditë e domosdoshme ekzistenciale. Poeti e pranon vetminë si një hapësirë ku mund të ruajë dinjitetin, të mos korruptohet nga rremjet e realitetit dhe të mos asimilohet nga përditshmëria e zbrazët. Vetmia është strehë e brendshme e mendimit, por edhe hapësirë e lirisë së shpirtit. Ajo është si një izolim i vetëdijshëm, një vend ku ndërgjegjja nuk fshihet, por ndriçohet.

Udhëkryqi,  si simbol,  sjell edhe përplasjen midis të kaluarës dhe të tashmes,  midis kujtesës dhe harresës,  midis idealit dhe konformizmit.  Në këtë pikë,  Kadriu vendos lexuesin përballë pyetjes më thelbësore:  A mund të mbijetojë njeriu me ndërgjegje në një botë që e ka humbur drejtimin moral? .  Poezia nuk jep një përgjigje të drejtpërdrejtë,  por sugjeron se shpëtimi nuk vjen nga zgjedhja e rrugës më të lehtë,  por nga përballja me të gjitha rrugët e mundshme,  dhe me vetveten që qëndron në mes të tyre.

Përmes këtyre udhëkryqeve,  Kadriu nuk ndërton vetëm një kritikë të realitetit të jashtëm,  por një poetikë të rezistencës së brendshme.  Ai i fton lexuesit të qëndrojnë në udhëkryq pa ngut,  të refuzojnë rrugët që ofrohen si të vetmet,  dhe të kërkojnë brenda vetes një rrugë që nuk është kompromis me ndërgjegjen.  Kjo poezi është një thirrje për ngulmim shpirtëror,  për mosnënshtrim ndaj rrymave,  dhe për qëndrim kritik ndaj çdo rruge që nuk mbart kuptim.

Në fund,  udhëkryqi i Kadriut është më shumë se një simbol poetik:  është një gjendje e njeriut bashkëkohor,  që jeton në krizën e vlerave,  që endet ndërmjet shpresës dhe zhgënjimit,  dhe që,  përmes poezisë,  kërkon një mënyrë për të mos humbur veten.

Ironia dhe grotesku:  nga “Orkestra” te “Poltrona”

Një nga mjetet më të fuqishme stilistike që Ibrahim Kadriu përdor për të ndërtuar kritikën e tij sociale është ironizimi i realitetit nëpërmjet groteskut – një teknikë që zhbën seriozitetin e rremë të pushtetit,  dhe e ekspozon shëmtinë e tij përmes përqeshjes.  Në këtë aspekt,  Kadriu i qaset poezisë si një arenë ku ngrihen në piedestal jo sublimet,  por e përbuzshmja;  jo heroikja,  por e neveritshmja;  jo gjuha e madhështisë,  por ajo e demaskimit pa mëshirë.

Në poezinë “Orkestra”, ai e përdor metaforën e koncertit për të përshkruar kaosin e organizuar të politikës së përditshme, ku gjithçka është pjesë e një shfaqjeje të madhe, por pa melodi, pa disharmoni të sinqertë – një simfoni e çakorduar që luhet jo për të ngritur shpirtin, por për ta mpirë ndërgjegjen:

“Të gjitha me valëvitje të erërave
që fryjnë nga veriu, lindja, jugu e perëndimi” (Orkestra, f. 81).

Këto erëra që fryjnë në të gjitha drejtimet simbolizojnë marrëveshjet e fshehta, oportunizmin e paskrupullt dhe konformizmin servil që karakterizon diskursin publik dhe klasën politike. Orkestra nuk ndjek më dirigjentin, por kaosin, përfitimin e çastit, pazaret me pushtetet. Nuk ka partiturë, nuk ka akord, por vetëm zhurmë që paraqitet si muzikë dhe tym që maskohet si dritë.

Ndërkohë, në poezinë “Poltrona”, kolltuku – një objekt i padëmshëm në vetvete – bëhet simboli grotesk i pushtetit të shndërruar në mall komercial dhe në burim nënshtrimi. Nuk është më një vegël për të shërbyer popullin, por një trofe që kërkohet me çdo kusht nga karakteret e zbrazëta. Poeti shprehet:

“Që karaktere zhduk
Dhe pret defiletë e kokave
Për të mbetur vetëm një
Një prapanicë e devotshme” (Poltrona, f. 102).

Këtu satira është e drejtpërdrejtë dhe therëse: politika dhe pushteti nuk janë më vend i përfaqësimit, por i deformimit. “Prapanica e devotshme” është një figurë brilante ironike që nënkupton individin e gatshëm të bëjë çdo lëshim moral vetëm për të zënë një vend në atë kolltuk. Ai është i bindur, i heshtur, i përdorshëm – një produkt i sistemit që i përzgjedh të përulurit dhe jo të denjët.

Të dyja poezitë përfaqësojnë një kritikë të tërthortë dhe të hidhur ndaj klasës sunduese dhe shoqërisë spektakolare, ku vlerat kanë rënë dhe në vend të tyre është ngjitur kultivimi i mediokritetit me buzëqeshje televizive. Ironia e Kadriut nuk është zbavitëse, por tronditëse. Grotesku nuk është vetëm formë artistike, por instrument i zbërthimit të moralit të deformuar dhe i politikës së fëlliqur që vishet me kostum ceremonial.

Ironia dhe grotesku,  në poezinë e Kadriut,  e çlirojnë lexuesin nga frika dhe e detyrojnë të shohë realitetin pa filtra.  Ato janë pasqyrat më të ndershme që i ofron poezia:  pasqyra që nuk zbukurojnë,  por zbulojnë.  Dhe në këto pasqyra,  poetit i mjafton një prapanicë në kolltuk apo një orkestër pa akord për të zbuluar tërësinë e kolapsit moral të një shoqërie që i është dorëzuar banalitetit dhe servilizmit.

Prologu dhe epilogu i lirisë:  nga Skënderbeu te“Teatri Kosovë – 10 Pamjet”

• Monolog për Skënderbeun

Poezia hyrëse “Monolog për Skënderbeun” vendos që në fillim një ton solemn dhe historik,  duke e hapur librin me një thirrje drejtuar figurës emblemë të qëndresës kombëtare.  Subjekti lirik i drejtohet heroit si një bashkëbisedues i gjallë,  duke kujtuar vendosmërinë e tij

“Prej ku të kërkonte shpëtim zemra,
Përballë rrugëve të mbytura me ankth, gjak e pluhur”.

Qysh në vargjet e para,  Kadriu krijon një lidhje të fortë midis kohës së Skënderbeut dhe realitetit të sotëm,  duke e vendosur heroin në një kontekst të përjetshëm të betejës për liri.

Në vijim,  poeti e portretizon heroin në udhëtimin e tij të pandalshëm përballë pengesave,

“me gjoks kundër erërave të humbura shkoje për ta zënë
Kohën e rënë në gjumë,  që frymëmarrjen ta kishte ndalë”.

Këtu,  metafora e “kohës së fjetur” bëhet simbol i rrezikut të harresës historike dhe të letargjisë morale,  një rrezik që e bën të nevojshëm rikthimin te modeli i qëndresës së pastër.

Poezia nuk ngurron të bëjë lidhje me plagët morale të shoqërisë bashkëkohore,  ku ende “gjenden t’plagosur shpirtërash të mbushur me mllef e pleh”,  duke e paraqitur Skënderbeun si figurë mbrojtëse jo vetëm të kufijve fizikë,  por edhe të integritetit shpirtëror.  Vargu përmbyllës, “Me shtimin e ëndjeve që i kemi – për të pasur frymën tënde ngat”,  shndërrohet në një thirrje të qartë për ta mbajtur gjallë frymën e sakrificës dhe të nderit në realitetin e sotëm.  Kështu, “Monolog për Skënderbeun” nuk është thjesht një hyrje poetike,  por një prolog moral i gjithë vëllimit,  që e lidh heroizmin e së kaluarës me sfidat e përditshme të ruajtjes së lirisë dhe dinjitetit kombëtar.

• Teatri Kosovë – 10 Pamjet: Tragjedia e një vendi në dhjetë skena

Cikli “Teatri Kosovë – 10 Pamjet” është një panoramë poetike dhe politike që përshkruan historinë e Kosovës si një skenë teatri ku populli shpesh është spektator i detyruar,  ndërsa pushtetet ndërrojnë rolet e tyre.  Në Pamjen I,  teatri paraqitet si hapësirë e pushtuar nga “Perandorë,  diktatorë,  krala e kurvarë”,  ku çdo shekull ka blerë biletën e vet për të vënë në skenë tragjedinë e radhës.  Pamja II sjell ironinë e absurdit: “Beketi do ta varte veten / se s’mund t’ia gjente fundin shfaqjes”,  duke e krahasuar realitetin kosovar me pritjen e pafund të Godosë.

Pamja e Tretë sjell një tablo të fuqishme alegorike,  ku personazhe të mëdhenj të dramës botërore,  si Eskili,  udhëtojnë drejt “Teatrit Kosovë” për të parë një shfaqje të pazakontë:  jetët dhe shpresat e njerëzve të mbyllura “në epruvetë,  presin të zëvendësohen” (Pamja III),  të trajtuara si eksperimente të pafundme politike e shoqërore.  Këto “epruveta” simbolizojnë izolimin,  dehumanizimin dhe testimin e durimit kolektiv,  duke e reduktuar ekzistencën e individit në një objekt eksperimentimi,  të gatshëm për t’u zëvendësuar nga të tjerë po aq të dorëzuar.

Ironia arrin kulmin me vargun:

“S’e sheh as Godonë që ka harruar të vijë” (Pamja III),

ku pritja e famshme beketiane shndërrohet në metaforë të vonesës së pafund për drejtësi,  dinjitet dhe vetëvlerësim.  Godoja,  si simbol i shpresës që nuk mbërrin kurrë,  përfaqëson edhe mungesën e figurave që mund të thyejnë ciklin e zhgënjimeve historike.

Pamja e Tretë,  duke ndërthurur tragjiken e dramës klasike me absurdin modern,  shërben si një kritikë e mprehtë ndaj realitetit kosovar,  ku spektakli i mjerimit vazhdon të shfaqet ndërsa Pamja IV paraqet një skenë ku shpresa dhe pritja zgjaten pafund,  ndërsa Godoja,  simboli i shpëtimit të munguar,  refuzon të mbërrijë.  Vargjet “Godoja është penduar të vijë / Bën sehir nga larg” (f.  120) shpreh zhgënjimin kolektiv dhe distancimin e figurave që mund të sillnin ndryshimin.  Në këtë realitet,  teatri shfaq një “demokraci aq shumë të trumbetuar”,  por që në thelb prodhon vetëm “mjeshtërinë për lidhjen e kollares” dhe britma të trashëguara si traditë.  Brenda “telave gjemborë”,  njerëzit detyrohen “të hanë njëri-tjetrin”,  ndërsa fabula mbetet e ngurtë,  e penguar nga veset dhe korrupsioni që as nuk shpjegohen,  as nuk luftohen.

Pamja V paraqet teatrin që ushqehet nga humbjet njerëzore.  Figura e atyre që “me vdekjet e tyre mbanin gjallë Teatrin Kosovë” shpalos një skenar tragjik,  ku sakrifica individuale përdoret për të vazhduar shfaqjen,  por jo për të ndryshuar skenarin.  Ky është një akt që vendos në kontrast heroizmin e individit me indiferencën e strukturave që përfitojnë nga ai heroizëm,  duke e kthyer tragjedinë personale në element zbukurues të narrativës shtetërore.

Pamja VI zhvillohet në dy variante që përforcojnë mesazhin e njëjtë.  Në të parin,  hyrjet festive të figurave të reja,  të shoqëruara me ceremoni dhe buzëqeshje protokollare,  zbehen përballë mureve me gjemba që ua pamundësojnë “ta qafonin lirinë lirisht” (f. 123).  Në të dytin,  skena shtetërore shfaqet si një improvizim i shfrenuar –“pa rregulla,  pa tekste” (f. 123) – ku ethet për pushtet zëvendësojnë çdo formë të vërtetë shërbimi publik.  Kështu,  të dy variantet portretizojnë një liri të kufizuar,  të kornizuar nga struktura që e përdorin vetëm si dekor për legjitimitet.

Pamja VII e shndërron hapësirën teatrale në një arenë të mbushur me retorikë patriotike,  ku premtimet për liri dhe barazi zëvendësohen me ceremoni zbrazët dhe prova force.  Vargjet

“Loja është si në ankth,  me ilet,  me personazhe me flamë
Të ngarkuar me virusin për zënien e karrigeve të famshme” (f. 125)

e ilustron qartë këtë ethe për pushtet, ku ambicia individuale mbizotëron mbi interesin kolektiv.  Aktorët e pushtetit e përdorin skenën për të konsoliduar pozitën e tyre,  ndërsa rolet e reja interpretojnë të njëjtin tekst të vjetër.  Në këtë mjedis,  spektatorët shohin një dramë që nuk përfundon kurrë,  ku as skenari nuk ndryshon,  as regjisori nuk lë vend për improvizimin e popullit.

Në Pamjen VIII,  varret janë “reale” ndërsa heronjtë e gjallë harrohen.  Pamja IX shfaq indiferencën ndaj artit: “Askujt nuk i interesojnë tekstet e thëna”,  kurse në Pamjen X zbulohet drama përfundimtare:  publiku i munguar,  i kthyer në varre, “do të bënin vetëvrasje për tradhtinë e parimeve flijuese” nëse do të riktheheshin.

Ky cikël shkrin satirën,  tragjedinë dhe alegorinë politike në një narrativë të fuqishme,  duke e vendosur teatrin si metaforë të historisë së shtetit dhe popullit.  Nëpërmjet citimeve të figurave letrare si Beketi e Eskili,  dhe me përdorimin e gjuhës së drejtpërdrejtë,  poeti krijon një kronikë poetike që është njëherësh kujtesë dhe akt akuze ndaj deformimeve të lirisë.

Përmbyllje:  Një testament i vërtetë letrar

Udhëkryqe nuk është thjesht një përmbledhje poezish,  por një testament poetik që mbart në vete dhimbjen,  revoltën,  reflektimin dhe kujtesën e një njeriu që nuk është pajtuar asnjëherë me heshtjen.  Është një dosje shpirti,  e mbushur me dëshmi të një kohe që ka zhgënjyer,  e një shoqërie që ka harruar,  dhe e një ideali që ka mbetur i papërmbushur.  Ibrahim Kadriu nuk i qaset poezisë për të zbukuruar botën,  por për ta demaskuar atë.  Ai nuk përpiqet të krijojë realitete të stisura,  por i zbulon ato që janë mohuar,  të shtypura ose të harruara.

Me një gjuhë të ngjeshur figurative,  por të pakuar në retorikë të tepruar,  Kadriu arrin të ndërtojë një poezi që është e qartë në zemërim dhe e thellë në ndjeshmëri.  Ai përdor simbole të fuqishme – udhëkryqin,  poltronën,  orën,  pasqyrën,  retë,  ankthin – për të ndërtuar një hartë të shpirtit kolektiv dhe vetjak në kohë ngulfatjeje.  Poeti nuk bën patetikën e të zhgënjyerit,  por qëndron i kthjellët si një dëshmitar i gjallë,  duke ndriçuar me fjalën e tij hije që shoqëria përpiqet t’i fshehë.

Vepra e Kadriut është edhe një apeli i fortë kundër harresës – harresës së të kaluarës,  të sakrificës,  të popullit,  të së vërtetës.  Ajo kërkon që lexuesi të mos jetojë në iluzionin e lirisë së konsumuar,  por të ndalojë dhe të mendojë:  kush jemi?  Ku kemi mbërritur?  Çfarë kemi harruar?  Në një botë ku përditshmëria është bërë aq e zhurmshme sa zëri i brendshëm ka humbur,  poezia e Kadriut vjen si një mburojë ndaj banalitetit,  si një ftesë për kthim tek esenca.

Ibrahim Kadriu,  në këtë përmbledhje,  dëshmon se është poet i një përmase të rrallë:  intelektualisht i pakompromis,  moralisht i ndershëm dhe estetikisht i vetvetes.  Ai nuk është ndjekës i trendeve letrare,  por krijues i një zëri autentik që vjen nga rrënjët,  nga përvoja,  nga shpirti i një populli të munduar që ende kërkon drejtësi.

Në këtë botë të lodhur nga fjala – nga fjalët e zbrazëta,  nga retorikat politike,  nga pseudo-poezia që nuk prek – Kadriu është një zë që nuk thotë gjithçka,  por nxit gjithçka të mendohet.  Ai flet pak,  por thotë shumë.  Vargjet e tij qëndrojnë,  jo sepse janë të zhurmshme,  por sepse janë të vërteta.  Dhe kjo është ajo që e bën Udhëkryqe një libër të pazëvendësueshëm në poezinë shqipe bashkëkohore:  një testament i vërtetë letrar,  një kronikë shpirtërore e një kohe që ende kërkon drejtimin e vet.