GRATË SHQIPTARE – SHTYLLA TË QËNDRESËS KOMBËTARE (2)

Nora e Kelmendit

Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha

Aktiviteti i gruas gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare

Në shekullin XIX, përgjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, roli i gruas shqiptare arrin një nivel të ri angazhimi dhe vetëdijeje kombëtare, duke dalë nga kufijtë tradicionalë të rolit familjar dhe duke u bërë pjesë e drejtpërdrejtë e proceseve historike që do të formësonin fatin e kombit. Kjo periudhë, e karakterizuar nga një përvëlim i fortë për liri, gjuhë, kulturë dhe shtetësi, nxori në pah jo vetëm burrat e penës dhe të pushkës, por edhe gratë që, në mënyrë të vendosur dhe të guximshme, morën pjesë në përpjekjet për çlirim, madje edhe me armë në dorë.

Gruaja shqiptare e Rilindjes nuk ishte më vetëm nënë që edukonte brezat në frymën e atdhedashurisë, as vetëm bashkëshorte që qëndronte përkrah burrit në kohë të vështira. Ajo u shndërrua në luftëtare, në mbrojtëse të kauzës kombëtare, duke dëshmuar se mbi supet e saj mund të mbartet jo vetëm barra e përditshmërisë familjare, por edhe pesha e rëndë dhe e shenjtë e lirisë së atdheut. Në fushat e betejës, në rrugët e përhapjes së arsimit shqip, në fshehtësinë e mbledhjeve patriotike apo në përçimin e mesazheve të lirisë, gruaja shqiptare u bë një figurë që i qëndronte ballë për ballë armikut me krenari dhe dinjitet.

Kjo përfshirje e saj e drejtpërdrejtë ishte një akt i vetëdijes dhe i vendosmërisë politike, një shfaqje e një identiteti të ri që nuk ndalej më te përkrahja simbolike, por sfidonte hapur strukturat shtypëse. Ajo nuk luftonte thjesht për lirinë e të tjerëve, por për një vend ku edhe zëri dhe dinjiteti i saj të ishin të pranishëm. Shekulli XIX, për gruan shqiptare, nuk ishte thjesht kohë e vuajtjes dhe e pritjes, por një periudhë e lartësimit të saj si subjekt historik, që me pushkë, me penë dhe me shpirt të pathyeshëm, i dha Rilindjes shqiptare një dimension të plotë njerëzor e kombëtar.

Gruaja shqiptare, ndër shekuj, nuk mund të rrinte duarkryq përballë dhunës, pushtimeve dhe sulmeve të egra të huaja. Ajo nuk u shty në veprim vetëm nga rrethanat e jashtme apo thirrjet e kohës, por mbi të gjitha nga një sistem i brendshëm vlerash, i ndërtuar përmes brezave dhe rrënjosur thellë në ndërgjegjen e saj kolektive. Traditat e lashta shqiptare, të përshkruara me admirim nga çdo studiues serioz i kulturës sonë, ishin forca lëvizëse që e thërrisnin gruan në mbrojtje të vendit, të familjes dhe të nderit.

Kulti për lirinë nuk ishte një ide abstrakte, por një detyrim moral, një amanet i pashkruar që e lidhte gruan shqiptare me truallin e saj në mënyrë të pandashme. Po aq i fuqishëm ishte edhe kulti për nderin e familjes – një koncept që përtej kuptimeve tradicionale, përfaqësonte dinjitetin, integritetin dhe krenarinë që duhej të mbroheshin me çdo kusht, edhe me çmimin e jetës. Shpirti i lartë i vetësakrificës, i mishëruar në figura të panumërta historike, nga nëna që e dërgonte të birin në luftë pa pikë hezitimi, te luftëtarja që ngrihej vetë në krah të burrave, ishte për gruan shqiptare më shumë se virtyt – ishte mënyrë jetese, frymë e pandashme nga ekzistenca e saj.

Në këtë kuptim, pjesëmarrja e gruas në përpjekjet për çlirim nuk ishte ndonjë përjashtim apo përpjekje sporadike, por një vazhdimësi e natyrshme e një tradite të thellë historike dhe kulturore. Ajo u mbështet në virtytet që populli shqiptar i ka lartësuar dhe nderuar ndër breza: trimërinë, nderin, besën dhe përkushtimin ndaj tokës së vet. Pikërisht këto vlera ishin shtysat e brendshme që e mobilizonin gruan shqiptare për të qenë jo vetëm dëshmitare e historisë, por edhe krijuese e saj.

Ndjenja e sakrificës për lirinë dhe dinjitetin kombëtar ka qenë një ndër shtyllat më të forta të ndërgjegjes së gruas shqiptare, e cila, në kohët më të errëta të historisë, nuk u kufizua vetëm në qëndresën pasive apo në dhimbjen e heshtur, por u shndërrua në veprim të drejtpërdrejtë dhe në qëndrim të patundur përballë pushtuesit. Kjo ndjenjë merrte trajtë të posaçme veçanërisht gjatë epokës së sulmeve osmane, kur dhuna, shkatërrimi dhe nënshtrimi kërcënonin jo vetëm jetën e burrave në fushëbetejë, por edhe vetë qenien dhe integritetin e grave në shoqërinë shqiptare.

Për gruan shqiptare, kapja nga ushtritë osmane nuk përfaqësonte thjesht robërinë fizike, por rrënimin total të dinjitetit të saj: një akt që e zhveshte nga krenaria, e privonte nga liria, dhe mbi të gjitha, e lëndonte në themel identitetin e saj si nënë, motër, bashkëshorte dhe bijë e një kombi që nuk i nënshtrohej. Humbja e djalit, e vëllait apo e burrit, në rrethana të tilla, nuk ishte thjesht humbje personale, por një goditje që rrezikonte të shembte vetë themelet e shoqërisë shqiptare. Dhe në prag të këtij shkatërrimi të përmasave ekzistenciale, gruaja shqiptare nuk qëndroi më në pritje.

Ajo sfidoi normat e kohës, theu kanunet mesjetare që i ndalonin daljen në publik, aq më tepër në fushëbetejë, dhe mori vetë armët në dorë. Ky veprim nuk ishte një akt i izoluar rebelimi, por një shfaqje e lartë vetëdijeje politike dhe morale. Rreshtimi i gruas përkrah burrit në vijën e zjarrit nuk ishte vetëm një akt trimërie, por një akt i pastër i vetësakrificës dhe i përfshirjes aktive në mbrojtjen e atdheut. Ajo u bë bashkëluftëtare, mbrojtëse e jetës dhe e nderit, duke e shndërruar veten nga objekt i dhimbjes në subjekt të qëndresës.

Në këtë mënyrë, ndjenja e sakrificës te gruaja shqiptare nuk ishte një përjashtim, por një përmasë e thellë e identitetit të saj historik. Ajo u bë simbol i një rezistence të heshtur që shpërtheu me forcë në momente vendimtare, duke e vendosur gruan shqiptare në qendër të narrativës së qëndresës kombëtare – jo vetëm si nënë e heroit, por si heroinë vetë.

Historia e popullit shqiptar është e mbushur me ngjarje që sfidojnë kufijtë e të zakonshmes dhe që e ngjisin aktin e qëndresës në nivele të larta të sublimit moral dhe tragjizmit heroik. Ndër këto rrëfime, që mbeten të gjalla në kujtesën kolektive dhe në traditën gojore të popullit, zënë vend ngjarje të jashtëzakonshme që dëshmojnë për përmasën e rrallë të sakrificës së gruas shqiptare në momente vendimtare të përballjes me pushtuesin. Një ndër to është rrëfimi tronditës për liqenet e Lurës, ku, sipas burimeve të trashëguara nga populli, turqit, të vetëdijshëm për pjesëmarrjen aktive të grave në luftën kundër tyre, kanë zënë një grup vajzash dhe, në një akt mizorie që kërkonte të thyejë jo vetëm trupin, por edhe shpirtin e qëndresës, i kanë hedhur të gjalla në liqen.

Kjo skenë nuk është vetëm një dëshmi e egërsisë së pushtuesit, por mbi të gjitha një përkujtim i dhimbshëm i guximit të një kategorie që nuk u tërhoq as në çastin e fundit. Po aq domethënëse është edhe kujtesa e gjallë e Martaneshit, ku një shesh përmbi një shkëmb ruan emrin simbolik “Kuvendi i gocave” – një toponim që mban brenda vetes një histori të rrallë vetëdijeje dhe qëndrese. Aty, sipas rrëfimeve, vajzat e fshatit Gjon u mblodhën dhe lidhën besën, jo për të luftuar më tej, por për të zgjedhur një vdekje me dinjitet mbi poshtërimin. Ato vendosën të hidhen nga shkëmbi për të mos rënë në duart e armikut, duke e shndërruar vendimin e tyre në një akt solemn, një betim për liri që tejkalon kufijtë e ekzistencës fizike.

Të tilla ngjarje nuk janë thjesht episode të dhimbshme të së kaluarës, por dokumente të gjalla të një vetëdije kolektive që e ka ngritur lirinë mbi jetën dhe nderin mbi çdo interes vetjak. Në to, figura e gruas shqiptare shfaqet jo vetëm si viktimë e dhunës së kohës, por si aktere e një qëndrese të pathyeshme, që me guximin e saj të heshtur ndërtoi një narrativë tjetër të heroizmit – atë të dinjitetit të papërkulur edhe përballë vdekjes. Këto rrëfime, të skalitura në kujtesën popullore dhe të ruajtura me respekt në toponiminë vendase, janë thirrje që na kujtojnë se liria ka pasur gjithmonë një çmim, dhe se gratë shqiptare kanë qenë të gatshme ta paguajnë atë me dinjitet, vendosmëri dhe lavdi.

Nora e Kelmendit

Në mozaikun e pasur të historisë dhe legjendës shqiptare, ndër figurat më emblematike që mishërojnë heroizmin, sakrificën dhe dinjitetin e gruas shqiptare qëndron ajo e Norës së Kelmendit. E vendosur në kufirin mes së dokumentuarës dhe së rrëfyerës, historia e saj është ruajtur me nderim në kujtesën kolektive dhe përçon një mesazh të fuqishëm për rolin e gruas në mbrojtjen e nderit dhe të lirisë kombëtare. Legjenda e Norës, e cila gjen mbështetje në rrëfimet historike të kohës, nuk është thjesht një rrëfim i bukurisë fizike të një vashe, por mbi të gjitha një testament i trimërisë, mençurisë dhe vetësakrificës të saj.

Sipas traditës gojore, gjatë një sulmi të ushtrive osmane mbi Kelmend, pashai që kishte hyrë në këto troje të lira vendosi një kusht poshtërues për t’u tërhequr: dorëzimin e Norës, vajzës së njohur për bukurinë dhe hijeshinë e saj. Ky ultimatum nuk përfaqësonte thjesht një kërkesë personale, por një tentativë për të nënshtruar dhe përçmuar dinjitetin e një fisi të tërë përmes përdhosjes së figurës së gruas. Por Nora, me vendosmërinë dhe urtësinë që e karakterizonte, e kuptoi se në këtë moment historia i kërkonte një akt sublim.

Pa hezitim, ajo pranoi të shkojë tek pashai, jo si e dorëzuar, por si bartëse e një misioni të lartë moral e kombëtar. Në çastin kur ai mendoi se kishte triumfuar, Nora e vrau pashain, duke sakrifikuar veten për t’i shpëtuar turpit, për të ruajtur nderin dhe për të mbrojtur lirinë e vendit të saj. Ky akt i jashtëzakonshëm, që përmbledh brenda vetes strategji, guxim dhe vetëflijim, e shndërroi Norën në një figurë të përjetshme të qëndresës shqiptare.

Ajo nuk mbeti vetëm një emër në rrëfime folklorike, por u ngjit në piedestalin e heroinave kombëtare si simbol i një gruaje që, edhe në kushte të pabarabarta, e kuptoi rolin e saj si mbrojtëse e nderit dhe lirisë. Figura e Norës së Kelmendit është dëshmi e fuqishme e faktit se heroizmi nuk njeh gjini, por buron nga thellësia e shpirtit dhe nga përkushtimi ndaj një ideali më të madh se vetja. Ajo na kujton se në historinë shqiptare, gratë nuk ishin thjesht pasuese të fatit, por krijuese të tij, dhe se vetësakrifica e tyre ka qenë themel i qëndrueshmërisë së kombit ndër shekuj.

Dokumentet historike dhe dëshmitë e kohës ofrojnë të dhëna të çmuar për të kuptuar jo vetëm ngjarjet konkrete, por edhe strukturën e mendësisë dhe të normave shoqërore që karakterizonin trevat shqiptare, veçanërisht në zonat malore ku ndjenja e lirisë dhe e nderit ishte e shenjtë. Një ndër këto burime tregon për vrasjen e një pashai osman në viset e thella të Malësisë – ngjarje që, edhe pse përçuar shpesh në formë legjende, mbështetet nga dëshmi dokumentare të kohës, duke e kthyer rrëfimin në një fakt historik me bazë reale. Ky akt nuk ishte një ngjarje e rastësishme, por një shprehje e një qëndrese të organizuar dhe të rrënjosur në kulturën e mbrojtjes së atdheut.

Po ashtu, dëshmitarët e kohës ofrojnë të dhëna jashtëzakonisht domethënëse për mënyrën se si shoqëria shqiptare kishte strukturuar jetën individuale dhe kolektive në funksion të idealeve kombëtare dhe mbrojtjes së lirisë. Rinia, si segment më i aftë për veprim dhe sakrificë, i nënshtrohej një norme që ndalonte martesën e hershme. Kjo nuk ishte vetëm një masë shoqërore, por një strategji kolektive që synonte të përqendronte energjitë e brezit të ri në përballjen me sfidat e mbijetesës dhe të mbrojtjes së territorit. Djemtë nuk martoheshin përpara moshës tridhjetëvjeçare, ndërsa vajzat e arrinin moshën e martesës rreth të njëzetepestave – një përjashtim i qartë nga modelet patriarkale të rajonit.

Akoma më befasuese dhe domethënëse është dëshmia se vajzat, deri në këtë moshë, mbanin flokët e shkurtër dhe visheshin si djemtë. Ky fenomen – që mund të lexohet si një akt simbolik i përfshirjes së vajzave në përgatitjen për rezistencë dhe mbrojtje – tregon për një shoqëri që, përtej strukturave të saj patriarkale, njihte dhe respektonte një lloj simetrie në përkushtim ndaj çështjes kombëtare. Ky kod i heshtur dhe i ngulitur në zakonet e jetës së përditshme e vendoste gruan jo si figurë të nënshtruar, por si pjesëmarrëse të barabartë në formimin e një ndërgjegjeje kolektive që e ngrinte lirinë dhe mbrojtjen e atdheut mbi çdo gjë tjetër.

Në këtë mënyrë, dokumentet dhe dëshmitë gojore nuk na rrëfejnë vetëm një histori individuale apo një ngjarje të izoluar, por na zbulojnë një botëkuptim të tërë – një rend moral dhe kulturor ku sakrifica, vonesa e jetës personale dhe barazia në misionin kombëtar ishin pjesë përbërëse e identitetit të përbashkët. E vërteta historike e këtyre fakteve përforcon bindjen se në rrënjët e historisë shqiptare ka një frymë të thellë të barazisë në përkushtim, të nderit të përbashkët dhe të qëndresës pa kompromis.

Trimëritë e Bubulinës

Në galerinë e figurave historike që mishërojnë heroizmin, guximin dhe përkushtimin ndaj lirisë, një vend të veçantë zë trimëresha e detit, Bubulina – një emër që rezonon me lavdi si në historinë shqiptare, ashtu edhe në atë greke. E njohur më gjerësisht me këtë emër epik, identiteti i saj i vërtetë ishte Dhaskalina Pinoçe, bijë e arbëreshit Stavrian Pinoçit, me origjinë nga ishulli Hidra, një qendër e rëndësishme e detarisë dhe rezistencës në Egjeun lindor. Figura e saj përfaqëson jo vetëm një grua të jashtëzakonshme në kohëra të turbullta, por edhe një urë të gjallë ndërmjet trashëgimisë arbërore dhe përpjekjeve të mëdha për liri në Ballkan.

E lindur më 11 maj 1771 nga prindërit Skevo dhe Stavri Pinoçi, Bubulina rritej në një ambient ku ndërthureshin traditat e lashta shqiptare me realitetin politik dhe kulturor të brigjeve greke. Qysh në moshë të re, ajo u përfshi në botën e detarisë dhe të qëndresës, duke marrë një edukim që do ta bënte të aftë për t’u përballur me sfidat që rrallë i atribuoheshin grave të kohës. Në moshën 17-vjeçare, u martua me kapitenin arbëresh të marinës së ishullit Spetses, Dhimitër Janoza – një tjetër figurë e guximshme që përfaqësonte shpirtin luftarak të diasporës shqiptare në Greqi. Fatkeqësisht, ai do të binte dëshmor në një përplasje të armatosur, duke lënë pas një bashkëshorte që, në vend të nënshtrohej ndaj fatit, do ta kthente dhimbjen në forcë veprimi.

Bubulina

Bubulina, ndonëse e mbetur e ve në moshë të re, nuk u tërhoq në hije, por e thelloi më tej përfshirjen e saj në çështjet politike dhe ushtarake të kohës. Ajo do të bëhej një nga figurat më të spikatura të Revolucionit Grek të vitit 1821, duke komanduar flotën detare dhe duke u angazhuar personalisht në betejat kundër Perandorisë Osmane. Vepra e saj heroike i kalon kufijtë etnikë dhe kombëtarë, duke dëshmuar për një vizion të gjerë të lirisë dhe për një ndjenjë të rrallë të detyrës ndaj atdheut, qoftë ajo Greqi apo Shqipëri.

Figura e Bubulinës është dëshmi se arbëreshët, përfshirë gratë, nuk ishin thjesht pasardhës të një tradite të lavdishme, por akterë aktivë në përballjen me historinë. Ajo është simbol i kurajos që sfidon paragjykimet gjinore, i identitetit që nuk kufizohet nga gjeografia dhe i sakrificës që i shërben lirisë së popujve. Në rrëfimin e saj, gruaja shqiptare shfaqet si detare, udhëheqëse dhe frymëzim, duke u ngjitur në panteonin e historisë si një figurë që nuk i përket vetëm të kaluarës, por edhe të ardhmes që lirinë e sheh si një vlerë universale dhe të patjetërsueshme.

Pas humbjes së parë të madhe, kur ende ishte në rininë e saj të hershme, Bubulina nuk e mbylli jetën në vaj e tërheqje, por vijoi rrugën e saj me një forcë të jashtëzakonshme shpirtërore. Në moshën 30-vjeçare ajo u martua për herë të dytë me një tjetër kapiten arbëresh, Dhimitër Bumbillin – një njeri po aq i përkushtuar ndaj qëndresës detare dhe idealeve të lirisë. Edhe kjo martesë u mbyll tragjikisht, kur Bumbilli ra në betejë kundër piratëve në vitin 1811, duke e lënë sërish Bubulinën të përballej e vetme me një realitet të ashpër, por edhe më të vendosur në rrugën e saj.

Këto humbje, që për shumëkënd do të ishin arsye për të heshtur përjetësisht përballë fatit, për Bubulinën u shndërruan në burim vendosmërie. Emri i saj hyri përfundimisht në histori duke u lidhur pazgjidhshmërisht me kryengritjet e mëdha antiosmane të viteve 1821–1829, ku ajo nuk qëndroi as në prapavijë, as në hijen e burrave, por doli në ballë si udhëheqëse, stratege dhe simbol i guximit pa kthim. Ajo komandoi me kompetencë të jashtëzakonshme anijen “Agamemnon”, një ndër mjetet më të fuqishme të flotës detare të Spetses, duke sfiduar jo vetëm pushtuesin osman, por edhe konvencionet gjinore të kohës.

Vdekja e saj, më 25 maj 1825, në ishullin Speca, gjatë përleshjeve të kryengritjes greke, e ngjiti përfundimisht në piedestalin e historisë si një grua që dha jetën jo vetëm për një tokë të lirë, por për një ideal që e shihte lirinë si të drejtë të të gjithë popujve të shtypur. Ajo nuk ishte thjesht një bashkëshorte kapitenësh, por vetë kapitene – një stratege që u përball me stuhitë e historisë ashtu si me dallgët e detit: me qetësi, guxim dhe vizion të qartë.

Figura e Bubulinës, e lindur nga rrënjë arbëreshe dhe e mishëruar në epopenë greke të shekullit XIX, mbetet dëshmi se gratë e kësaj toke, edhe kur ndodhen në skajet e dhimbjes, mund të ngrihen në lartësinë e legjendës. Ajo është shembulli i një gruaje që jetoi përtej kohës së saj, që nuk u kufizua në rolet e paracaktuara, por i ripërcaktoi ato, duke e shndërruar veten në simbol të përbashkët të qëndresës, sakrificës dhe pavarësisë.

Kontributi i gruas shqiptare, i dhënë me përkushtim të jashtëzakonshëm si në jetën e përditshme ashtu edhe në periudhat e luftërave, nuk përfaqëson vetëm një kapitull të nënvlerësuar të historisë sonë, por një akt themelor në procesin e afirmimit të saj si subjekt shoqëror dhe politik. Nëpërmjet këtij angazhimi të vazhdueshëm – në gjirin e familjes, në përballjen me pushtuesit, apo në ruajtjen e vlerave kombëtare – gruaja shqiptare e ka hapur vetë rrugën për të hyrë në hapësirat e ndaluara për të ndër shekuj. Në rrjedhat e drejtpërdrejta të jetës publike, në debatet politike, dhe në çështjet e mëdha të fatit të vendit.

Ky realitet vërehet edhe nga udhëtarë dhe dijetarë të huaj, siç është rasti i Hyasint Hecquard, njohës i mirë i Shqipërisë Veriore, i cili, që në mesin e shekullit XIX, vëren me vëmendje pozicionin e veçantë që zinte gruaja shqiptare në shoqëri. Ai shkruan se, edhe pse në dukje e nënshtruar ndaj burrit sipas rendit tradicional, ajo nuk ishte e përjashtuar nga procesi i vendimmarrjes. Përkundrazi, burri këshillohej me të jo vetëm për çështje familjare, por edhe për punët e vendit. Kjo dëshmon se në strukturën kulturore shqiptare, gruaja nuk ishte vetëm ruajtëse e brendshme e vlerave, por edhe një aktere që ndikon në sferën publike, përmes autoritetit të saj moral, urtësisë dhe vendosmërisë.

Hecquard më tej përshkruan me admirim fuqinë shpirtërore të gruas shqiptare, e cila, edhe në momentet më të dhimbshme, kur përballej me trupat e pajetë të bijve, vëllezërve apo burrit të saj, nuk lejonte që të thyhej nga lotët apo dëshpërimi. Ajo bartte trupat e të rënëve në mesin e luftëtarëve të gjallë, jo për të qarë, por për të frymëzuar, për të thirrur në hakmarrje dhe në qëndresë, për t’i kthyer të mbijetuarit në betejë. Ishte një akt i jashtëzakonshëm mobilizues, ku dhimbja personale shndërrohej në forcë kolektive, dhe emocioni në vetëdije politike.

(Vijon)