Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
(Pjesa e parë)
Si mund të përshkruaj ndjenjën që më mbërtheu kur, gjatë kërkimeve të mia nëpër arkivat e kohës, hasa në ato fletë të verdha, të harruara nga koha, por që ruanin me kujdes sekretet e një epoke të trazuar? Teksa shfletoja informatat që vinin nga Komiteti Qendror i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë lidhur me demonstratat, vështrimi më mbeti te një dokument që mbante vulën e misterit – me shkronja të mëdha dhe të qarta shkruante: “Top sekret”. Në atë moment, ndjeva se brenda meje nisi të zgjohej një kureshtje e papërmbajtshme, ajo kureshtje që çdo studiues e njeh mirë, ajo që ta nxit zemrën të rrahë më fort dhe mendjen ta imagjinojë atë që nuk thuhet dot me zë.
Në këtë dokument të fshehur nën peshën e heshtjes dhe vulën e sekretit, përfytyrova fytyrat e shqetësuara të atyre që kishin mbledhur këto informacione. Imagjinova rrudhat mbi ballët e atyre që përpiqeshin t’i mbanin fshehur të vërtetat e një kohe, që tashmë është bërë pjesë e historisë sonë kolektive. E titulluar solemnisht “Top sekret”, kjo informatë nuk ishte thjesht një copë letre, por ishte një dëshmi e fuqishme e asaj se si pushteti kishte zgjedhur ta trajtonte zërin e popullit, duke e mbyllur atë në errësirë.
Si studiuese, nuk mund t’i rezistoja dot dëshirës për ta zbërthyer këtë enigmë, për të hyrë në labirintin e atyre ditëve kur e vërteta shpesh mbulohej me kujdes pas vulave të heshtjes. Kishte diçka tërheqëse dhe të trishtueshme njëkohësisht në këtë dokument – diçka që më fliste për fuqinë e fjalës dhe për frikën e pushtetit nga e vërteta. Në heshtjen e vulës “Top sekret” gjendeshin dhimbja, ankthi, por edhe guximi i atyre që kishin dalë rrugëve për të kërkuar të drejtat e tyre të mohuara.
Ndërsa thellohesha në rreshtat e atij dokumenti të rrallë, ndjeva sikur prekja vetë zemrën e një kohe të trazuar. Në ato shkronja të vjetra e të fshehta, lexova jo vetëm informacione burokratike, por edhe gjurmët e një drame njerëzore, që jetonte mes rreshtave dhe heshtjes. Kureshtja ime, e nxitur nga fjala e rëndë “Top sekret”, u bë si një urë që më lidhi me shpirtin e popullit tim, me historinë që ende jeton në kujtesën kolektive, dhe me luftën e vazhdueshme për të zbuluar të vërtetat që kohërat e shkuara kanë dashur t’i mbajnë të fshehura përgjithmonë.
Demonstratat studentore 1981
Si mund të heshtësh përballë historisë, kur ajo shpalos para teje dhimbjen dhe krenarinë e një populli që kurrë nuk e ndali hapin në kërkim të lirisë? Demonstratat e 1981-shit nuk ishin rastësi e as një stuhi e rastit që shpërthen papritur në qiellin e qetë; ato ishin thjesht një hap i ri në rrugëtimin e gjatë e të dhimbshëm të shqiptarëve nën peshën e robërisë jugosllave. Ishte një kapitull i radhës, shkruar në gjakun dhe ëndrrat e brezave që me vite e dekada të tëra kishin qëndruar të pamposhtur përballë valëve të shtypjes, duke kërkuar pareshtur të drejtat kombëtare, politike dhe njerëzore.
Po, 1981-shi nuk ishte vetëm një zë që kërkonte ndryshim; ai ishte një jehonë që vazhdonte prej shumë kohësh. Ishte vazhdimi i një rrugëtimi të gjatë e të mundimshëm, i mbushur me lot, vuajtje e sakrifica, por edhe me guxim, krenari dhe qëndresë. Ato demonstrata përfaqësonin vazhdimin logjik dhe shpirtëror të një lufte që ishte përcjellë ndër breza, luftë e cila nguliti në mendjen dhe zemrën e çdo shqiptari ëndrrën për liri dhe dinjitet njerëzor. Ishte një betejë që kishte nisur shumë më herët, por që kulmoi në kërkesën e madhe dhe të fuqishme: “Kosova-Republikë.”
Në fillimet e saj, protesta e 11 marsit ishte një klithmë e sinqertë dhe e qartë për përmirësimin e kushteve ekonomike, për një jetë më të dinjitetshme, më të drejtë dhe më njerëzore. Ajo nisi si një revoltë e heshtur, por shpërtheu me shpejtësi si një valë e fuqishme që kërkonte me këmbëngulje drejtësi. Por nuk ishte vetëm ekonomia ajo që kërkohej në rrugët dhe sheshet e Kosovës së trazuar. Thellë në zemrat e protestuesve kishte një kërkesë shumë më të madhe, shumë më të guximshme – ajo ishte kërkesa për lirinë politike, për dinjitetin kombëtar, që u përmbledh qartë dhe fuqishëm në parullën madhështore “Kosova Republikë!”
Nëse sot pas 44 viteve, e kujtojmë atë vit me krenari dhe emocion, është sepse ai ishte viti që shënoi kthesën vendimtare në rrugëtimin historik të shqiptarëve. Demonstratat e 1981-shit dëshmuan se populli shqiptar nuk ishte më ai popull i heshtur dhe i nëpërkëmbur, por ishte ngritur fuqishëm dhe me vetëdije të plotë për të marrë në dorë fatin e tij. Përmes parullave të guximshme që jehojnë edhe sot në kujtesën tonë kolektive, demonstruesit shprehën aspiratat e tyre më të thella, duke shpalosur përpara botës një vullnet të pathyeshëm për të ndryshuar historinë dhe për të përcaktuar të ardhmen.
Kosova-Republikë nuk ishte thjesht një slogan politik – ishte një kërkesë e sinqertë për jetë të lirë, për dinjitet njerëzor dhe kombëtar, ishte ëndrra që gjallonte në zemrat e atyre që nuk pranuan më të jetonin nën hijen e frikës dhe shtypjes. Ishte himni i një populli që kishte vendosur të mos e ulte më kokën, që guxoi të ëndërronte një të ardhme tjetër, dhe që guxoi të thoshte të vërtetën edhe kur kjo ishte e ndaluar.
Demonstratat e vitit 1981 janë pra, shumë më tepër sesa thjesht protesta – ato janë një poemë e pavdekshme e rezistencës, një dëshmi e fuqisë së shpirtit njerëzor që refuzon të dorëzohet. Ato do të mbeten gjithmonë të gjalla në historinë tonë si pika referimi, si drita që na kujton se liria nuk dhurohet, por fitohet me guxim, sakrificë dhe dashuri të pakusht për atdheun.
Programi i Demonstratave 1981
Programi i Demonstratave të vitit 1981 nuk ishte një fjalë e rastësishme, as një frymë që u zgjua papritur mes heshtjes. Ai ishte një zë që vinte nga thellësitë e kohës, një klithmë e trashëguar brez pas brezi, një amanet i gdhendur në gurët e kujtesës shqiptare, që prej ditëve të zjarrta të Lidhjes së Prizrenit në vitin 1878.
Kjo thirrje nuk kishte lindur dje; ajo kishte marrë jetë shumë kohë më parë, në betimet e njerëzve që një shekull më herët kishin mbledhur forcat dhe zemrat në qytetin e lashtë të Prizrenit për të ruajtur tërësinë e trojeve shqiptare. Në atë takim historik, populli ynë zgjodhi një ëndërr të madhe, një betim të shenjtë që do të mbetej përgjithmonë si amanet: ruajtjen e atdheut, mbrojtjen e tokës, gjuhës dhe identitetit kombëtar, si një trashëgimi e shtrenjtë që duhej përcjellë nga brezi në brez.
Demonstratat e 1981-shit ishin, në thelb, po ajo këngë e hershme që ishte kënduar me vite, e pëshpëritur në errësirë, në burgje, në qeli, dhe në netët e gjata plot ankth të ilegalitetit. Ishte e njëjta melodi e vazhdueshme që kishte kaluar përmes zemrave të rinisë që ëndërronte lirinë, e mbartur në fshehtësi, por e ruajtur gjithmonë në shpirtrat e pamposhtur.
Si një lumë që buron nga thellësitë e maleve të historisë, kjo lëvizje kishte mbajtur gjithmonë në thelbin e saj kërkesën e madhe, kërkesën që shqiptarët të jetonin dinjitetshëm dhe në paqe mbi tokën e tyre. Ajo ishte kërkesa që e kishin thënë të parët në Prizren, ishte jehona e atyre që luftuan më vonë në ilegalitet, ishte fjalë e shkruar në mure, e pëshpëritur në netët pa gjumë, dhe e bërtitur në sheshe plot guxim e krenari.
Viti i madh i demonstratave nuk ishte vetëm një ngjarje në kalendarin e historisë; ishte një kapitull që lidhte kohërat, duke i dhënë zë dhe trup një ëndrre të lashtë. Në ato ditë të marsit dhe prillit, rrugët e Kosovës jehuan fuqishëm me fjalët e një programi të qartë kombëtar, që nuk kërkonte asgjë më pak sesa dinjitet, liri dhe një shtetësi të plotë – një aspiratë që u përmbledh shkurt, qartë dhe fuqishëm në kërkesën e përjetshme „Kosova- Republikë”.
Në thelb, ky program ishte një testament, një histori e shkruar nga brezat, një dëshmi e qartë se asgjë nuk ishte harruar, se ëndrra nuk ishte shuar kurrë, por kishte mbetur gjithmonë e ndezur, si një flakë që nuk dorëzohej para erërave të historisë. Demonstratat e vitit 1981 nuk ishin vetëm zëri i një kohe, por zëri i vetë ndërgjegjes kombëtare, që fliste me gjuhën e një populli të lashtë e të vuajtur, por gjithmonë krenar dhe i palëkundur. Ishin himni i një brezi që nuk kishte frikë të kërkonte atë që me vite ishte ëndërruar, një këngë e guximshme dhe e pavdekshme, që lidhte të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen në një betim të vetëm – të mos dorëzohesh kurrë përballë padrejtësisë.
Programi i Demonstratave të vitit 1981 nuk ishte një tingull i ri, një zë që dëgjohej për herë të parë. Ishte jehonë e një kërkese të lashtë, vazhdimësi e një melodie që kishte nisur shumë kohë më parë nëpër rrugët e Kosovës dhe nëpër zemrat e shqiptarëve. Ishte zëri i pandalur që rridhte prej dekadash, i përcjellë në fshehtësi prej organizatave ilegale, të cilat kurrë nuk pushuan së punuari dhe së ëndërruari për liri, barazi dhe dinjitet kombëtar.
Në fakt, kërkesat që ngritën demonstruesit në sheshet e marsit dhe prillit të atij viti të paharrueshëm nuk ishin asgjë tjetër veçse vazhdim i së njëjtës poezi politike që ishte kënduar në çdo skaj të Kosovës dhe të trojeve shqiptare në ish-Jugosllavi, poezi që nisi të thurej me zë të lartë në Prizrenin historik më 1968 dhe vazhdoi fuqishëm në zemrat e rinisë shqiptare më pas. Ishin fjalë të njohura, të përsëritura, e megjithatë, në pranverën e madhe të 1981-shit ato u dëgjuan më qartë se kurrë.
Ky program ishte sikur një lumë që buronte nga rrënjët më të thella të tokës së Kosovës, që derdhej nëpër rrugët e Prishtinës dhe qyteteve të tjera, duke u bërë zëdhënës i të gjitha betejave të fshehta, i aspiratave që jetonin në fshehtësi, të shkruara me dorë nëpër mure e fletushka të shpërndara fshehurazi në netët e gjata të errësirës politike.
Ai nuk ndryshonte aspak nga thirrjet e organizatave ilegale që kishin mbajtur pishtarin e qëndresës gjallë për dekada të tëra. Ato kërkesa, që u dëgjuan qartë në demonstrata, ishin të njëjta me ato që kishin ngritur zërin në heshtje, në errësirë, me guxim e vendosmëri, duke e bërë të qartë se populli shqiptar nuk ishte dorëzuar dhe se ëndrra për të drejtat dhe lirinë nuk mund të vdesin kurrë.
Pra, kërkesat e vitit të madh, kërkesat e demonstratave të fuqishme e historike, nuk ishin gjë tjetër veçse një jehonë e së kaluarës, një përmbledhje e përpjekjeve të palodhshme, të përvuajtura e të guximshme të të gjitha organizatave ilegale, që për dekada kishin luftuar dhe ëndërruar në fshehtësi. Ishin këngë që tashmë dëgjohej hapur në rrugë, që nuk njihte më frikën dhe kufijtë e heshtjes, por e kërkonte të drejtën me krenari dhe guxim. Ishte ky zjarr i pashuar i historisë së kombit, që në 1981 kishte shpërthya plot shkëlqim, duke shënuar një kthesë vendimtare në historinë tonë kombëtare.
Kushtetuta e vitit 1974 nuk ishte aspak një dhuratë e rastësishme e historisë, e aq më pak një favor apo dhuratë bujare nga ata që kishin në dorë pushtetin e kohës. Përkundrazi, ajo ishte një triumf i pjesshëm, një rezultat i mundit dhe sakrificave të një Lëvizjeje kombëtare, që zinte rrënjë të thella në shpirtin e shqiptarëve, qysh nga ditët kur idealet për liri nisën të kristalizoheshin në horizontin kombëtar.
Kjo Kushtetutë, që hyri në fuqi në vitin 1974, nuk u krijua nga dëshira apo vullneti i regjimit jugosllav; ajo ishte rezultat i drejtpërdrejtë i një rrugëtimi të gjatë e të vështirë, i një procesi që filloi shumë kohë më parë dhe që gjeti shprehjen më të qartë në demonstratat e paharrueshme të vitit 1968. Pikërisht këto demonstrata e ngritën lart vetëdijen politike të shqiptarëve, duke e bërë atë të dukshme, të prekshme dhe të pamohueshme.
Kështu, Kushtetuta e vitit 1974 u bë jo thjesht një dokument juridik, por simboli i një pjekurie të re politike të shqiptarëve të Kosovës, një dëshmi e një ndërgjegjeje kombëtare më të qartë dhe më të organizuar se kurrë më parë. Deri në atë moment historik, shqiptarët kishin ngritur zërin e tyre kryesisht për ruajtjen e identitetit kombëtar dhe ëndrrën e lirisë së përgjithshme kombëtare – por me ndryshimet kushtetuese të vitit 1974 ata arritën të siguronin një pozitë më të avancuar politike dhe juridike brenda federatës jugosllave.
E megjithatë, kjo ngritje politike nuk duhet të shihet si një zgjerim apo rritje e aspiratës kombëtare të shqiptarëve, pasi aspirata e tyre më e thellë mbeti gjithmonë e njëjtë – liria e plotë dhe bashkimi kombëtar. Ishte thjesht një moment i ndërmjetëm në historinë e gjatë dhe të mundimshme të popullit tonë, një hap i rëndësishëm në rrugën drejt realizimit të së drejtës së tyre për të vendosur vetë mbi fatin e vet.
Duke u rikthyer tek ajo kohë, mund të themi se Kushtetuta e 1974-s ishte si një degë e re që mbinte në trungun e lashtë të përpjekjeve shqiptare; një degë e vogël që premtonte lulëzim, por nuk përfaqësonte ende të gjithë pemën që shqiptarët e ëndërronin të lirë e plotësisht sovrane. Ishte një përparim brenda një kornize ekzistuese, por jo përmbushja e plotë e ëndrrës së madhe, ëndrrës që kishte filluar të shkruhej me gjak e sakrifica shumë dekada më parë.
Kështu, Kushtetuta e vitit 1974, në sytë tanë të sotëm, është një kujtesë e fuqisë së vazhdimësisë historike, dëshmi e një procesi ku shqiptarët kaluan nga ëndrrat dhe kërkesat e fshehura, në kërkesat e hapura politike, duke treguar njëkohësisht edhe se rruga drejt lirisë dhe barazisë së vërtetë ishte ende e gjatë dhe plot sfida. Ajo ishte ura mbi të cilën kaloi një brez, për të hapur rrugën e brezave të tjerë që do të vinin më pas, në kërkim të lirisë së plotë dhe të pandërprerë kombëtare.
(vijon)
