VRASJA E MARIMANGËS NË QELINË E BURGUT

0
Nafi Çegrani i ri

Skicë nga burgu

Shkruan Nafi Çegrani

Lexues të dashur, po e ndaj me ju këtë skicë-rrëfimi që kam përjetuar nga burgu, rrëfim kaq të dhimbshëm dhe thellësisht prekës. E ndiej peshën e fjalëve si një jehonë e zërit të shpirtit që përpiqet të mbijetojë midis mureve të ftohta të betonit dhe heshtjes vrastare të qelisë.

Në ato hapësira të ngushta, ku koha humb kuptimin dhe drita shndërrohet në një iluzion, edhe një marimangë e vogël mund të bëhet shok, një dëshmi e vetme e jetës, një kujtesë se njeriu mbetet njeri edhe në rrethana çnjerëzore, edhe nga qelia skëterrë ku qëndroja galiç, mundohesha t’i jepja asaj, marimangës e cila çdo ditç delte nga një vrimi në qoshe të trekëndëshit të ureve të qelisë, ti jepja copëza buke, copëza shprese dhe copëza shpirti.

Dhe ajo marimangë, me këmbët e saj të holla, ndoshta të kujtonte rrjetën e brishtë të kujtimeve, të ëndrrave dhe të lidhjeve që mbanin ende gjallë zemrën time për jetën në errësirë.

Kur gardiani “Gesho” e shkelmosi, e shtypi me thundrrën e këpucës, e vrau, ai nuk vrau thjesht një insekt — ai preu një lidhje të vogël por të shenjtë midis meje dhe botës së jashtme, midis të jetuarit dhe të mbijetuarit. Ai vrau një copëz të lirisë sime të brendshme, atë mik të vogël që nuk të gjykonte, nuk të tradhtonte, vetëm qëndronte aty, bashkë me mua që ta ushqeja me grimca.

Ky episod është një metaforë tronditëse e gjithë përvojës sime në atë qeli, ku si zakonisht mbaheshin lidhur në zinxhirë e pranga të përgjakura ata të cilët dënoheshin me vdekje-pushkatim! Dënimi me vdekje nuk ishte vetëm një kërcënim fizik, por një përpjekje për të shuar çdo ndjenjë njerëzore, çdo lidhje shpirtërore, çdo fije shprese. Dhe unë, megjithatë, mbetem njeri, duke ushqyer një marimangë — një akt i vogël që shndërrohet në një akt të madh humanizmi dhe rezistence shpirtërore.

…Qelia prej betoni, me përmasa të ftohta e mizore — 3,20 me 1,80 cm — nuk ishte thjesht një hapësirë, por një botë e mbyllur, një univers i vogël ku drita humbiste rrugën dhe koha ngjante si një gjarpër që kafshon bishtin e vet.

Një dritare e vogël, lart, ngjitur pranë tavanit, e mbërthyer me hekura të trasha si shtrëngimi i një grushti gjigant. Përtej saj, nuk shihja asgjë: as qiell, as re, as ndonjë rreze dielli që do të më tregonte nëse bota jashtë ishte e mbushur me lule apo e mbuluar me dëborë. Ishte gjithmonë njëlloj, një errësirë gri që më përpinte mendimet e molisura, kujtimet, ëndrrat e mia .

Në atë errësirë të amullt, ku fryma vinte e bëhej peshë, ku tingujt e rrallë të hapave të gardianëve ishin si tërmete në një shkretëtirë të heshtur, unë pata një shok. Një marimangë e vogël, një krijesë e paemër që zvarritej ngadalë në qoshet e qelisë.

Ka plagë që nuk i shëron as koha, as heshtja. Janë ato plagë që nuk gjakosin trupin, por ndërgjegjen; ato që nuk shuhen, por rrojnë në çdo kujtim si dëshmi e një epoke që deshi të më përkulte, por nuk ia doli. Viti 1981 nuk ishte thjesht një vit kalendarik për mua – ishte një stinë e gjatë errësire në burgun e Zenicës, ku padrejtësia vishej me petkun e ligjit, dhe urrejtja bartte uniformën e shtetit.

Atje, në atë burg të zymtë të Bosnës, në zemër të një Jugosllavie që po çante shpirtin e vet nga brenda, unë isha një emër në një dosje të zezë, një figurë e shënuar për t’u shkatërruar – jo pse kisha vrarë, por sepse isha shqiptar dhe isha i ndërgjegjshëm. Ishte një plan i fshehtë i UDB-së për të më zhdukur moralisht, për të më njollosur me akuza të sajuara, për një krim që nuk e njihja, që nuk e kisha menduar kurrë, e jo më ta kisha kryer.

Qeliza ime nuk kishte dritare. Vetëm katër mure të ftohta, një dysheme që mbante erën e braktisjes dhe një tavolinë hekuri si altar i heshtjes. Por unë nuk isha i verbër. Në errësirën e asaj qelie, më dilnin para syve fëmijët e mi – të humbur në udhëkryqet e Shkupit, të uritur, të fyer, të frikësuar. E çdo natë i përqafoja me mendje, siç përqafohet një copë drite në errësirën e dhembjes.

Më brengoste padrejtësia më shumë sesa vetmia. Më rrënqethte mendimi se më kishin burgosur si Drajfusin – si një simbol për t’i treguar botës që fuqia ka të drejtë, edhe kur gënjen. Unë nuk isha vetëm një trup i mbyllur në një hapësirë – isha një njeri që mediton, që flet me vetveten, që flet me Zotin, që kujton nënën e vet që më mësoi të mos mallkoj, por të përballoj.

Ata që më morën në pyetje nuk ishin thjesht hetues – ishin arkitektët e një makthi. Më torturonin jo për të më nxjerrë një të vërtetë, por për të më detyruar të pranoja një gënjeshtër. “Na duhet një fajtor,” – thoshin, “nuk ka rëndësi nëse je ti, apo jo.” Dhe unë, ndërsa duart më dridheshin nga dhimbja, ndërsa trupi më digjej nga lodhja, e kuptova se nuk po më vrisnin vetëm mua – po vrisnin vetë të vërtetën.

E keqja ishte e përgatitur, e inskenuar. Fjalët e tyre më shponin si gozhda: “Nuk kemi prova, por kemi urdhër”. Dhe kur s’mund të më thyenin me pyetje, më fyenin me emrin më të dashur që kisha – më shanin nënën shqiptare. Aty ndjeja thellësinë e poshtërsisë – të më përbuzin jo për atë që isha, por për atë që përfaqësoja.

Unë nuk e pres drejtësinë si mëshirë – ajo është një e drejtë e patjetërsueshme. Nuk isha i pafajshëm sepse më liruan – por sepse gjithmonë kam qenë i tillë, dhe asnjë torturë nuk ma ndryshoi ndërgjegjen. Të tjerët donin të më shihnin si një figurë të errët, si një “armik”, si një njeri që meriton urrejtje. Por unë nuk mbajta urrejtje për askënd – sepse i përkas një kulture që nuk rritet mbi hakmarrjen, por mbi ndjeshmërinë dhe përballimin.

Në sytë e mi të lodhur nga nata e përjetshme, marimanga nuk ishte thjesht insekt. Ishte një mik i vogël që më kujtonte se brenda meje kishte ende diçka njerëzore. Ajo vinte me ngadalë, me lëvizjet e saj të kujdesshme, i merrte grimcat e bukës dhe largohej, si një vizitore e padukshme e lirisë. Në qelinë time, ajo ishte e vetmja qenie që nuk kishte urrejtje, nuk kishte gjykim, nuk kishte dëshirë për të vrarë. Ishte një shenjë e jetës, një fije shprese në një botë që më kishte prangosur kot dhe më kishin dënuar me vdekje.

Një ditë prej ditësh, kur mendova se kisha krijuar një lidhje të pathyeshme me marimangën, ndodhi ajo që kurrë nuk do ta harroj. Gardiani, të cilin e thërrisnin “Kesho”, me fytyrë të ngurtë e sy të ftohtë, e pa marimangën nga “Syri i macës” në derë , teksa lëvizte pranë meje. Ai hapi derën me rrëmbim, ngriti çizmen e tij të rëndë, dhe pa asnjë mëshirë, e shkelmoi, e shkatërroi atë copëz jete që unë e ushqeja me aq dashuri.

Dhe sot, kur e kujtoj atë moment, më kujtohet jo vetëm marimanga, por edhe nevoja e pashtershme për mëshirë, për dashuri, për respekt ndaj çdo forme jete. Në fund, ajo ishte një marimangë, por në të vërtetë, ishte një pjesë e vogël e dritës sime, një mik që nuk do të vdesë kurrë në kujtimet e mia.

… Ende e kujtoj atë ditë të tmerrshme, pasi hënga ushqipin, një kafshatë buke e lash anash, duke e fshehur në xhepin e sakos, me dëshirë që ta ushqeja marimangën, e cila për çdo ditë delte nga një vrimë e qelisë së burgut, dhe me kujdes ofrohej te këmbët e mia, sigurisht me shpresë se do i jepja ndonjë grimcë për të ngrënë. Atë ditë, dis nuk doli në kohë, dhe e thirra me një zë të drojtur:

“Eja, marimanga ime… eja! Eja të të jap ushqimin!”
Dhe ajo, si gjithmonë, nxori kokën e saj të vogël nga vrima ku strehohej. Ndenji një çast, si për të më parë në sy, për të lexuar në heshtje nëse ishte e sigurt. Pastaj doli, zvarritej ngadalë, me kujdes të madh, duke iu afruar këmbëve të mia.

Në atë çast, ndjeva diçka që nuk mund ta përshkruaj plotësisht — një përzierje dhembshurie, gëzimi të thjeshtë dhe ndjenja se nuk isha krejtësisht vetëm. Ishte një çast i vogël humaniteti, një ngrohtësi që nuk mund ta shkatërronte asnjë regjim, asnjë dënim me vdekje, asnjë qeli.

Por papritur, dera e qelisë u hap me nxitim. Gardiani “Kesha”, i egër dhe i ftohtë si një hanxhar nate, hyri brenda me vrull. Ai kishte vëzhguar çdo lëvizje timen përmes asaj thjerrëze që ne të burgosurit e quanim “Syri i macës”, një sy që kurrë nuk mbyllej, që thithte shpirtin tënd pa mëshirë.

Me fytyrë të deformuar nga zemërimi, më bërtiti:
“Me kë po flet ti, more tradhtar?!”

Unë mbeta i shtangur. Në atë moment, nuk e ndjeja frikën e zakonshme. Shikoja vetëm marimangën time që dridhej e hutuar pranë këmbëve, që nuk kuptonte britmat, nuk njihte dhunën e njeriut. Ishte një krijesë e pafajshme që kërkonte vetëm një copë bukë, një copë mirësi.

Kesha, i tërbuar, ngriti çizmen dhe me një lëvizje të shpejtë e brutale, e shkelmoi marimangën. E shtypi si një grimcë pluhuri, pa asnjë mëshirë. Një britmë e padëgjuar shpërtheu brenda meje. Ishte si të më kishin shkelur një pjesë të shpirtit, si të më kishin vrarë një mik të dashur.

Unë u ula në gjunjë, i mpirë, duke parë njollën e errët që mbeti në dysheme. Ajo nuk ishte më thjesht një marimangë. Ishte një dëshmi e gjallë e humanizmit tim, e nevojës për të dashur dhe për të mbrojtur edhe më të dobëtin, në një vend ku njerëzit kishin harruar si të jenë njerëz.

Në atë qast, e kuptova thellësisht: edhe në ferr, njeriu e gjen një arsye për të jetuar, qoftë edhe duke ushqyer një marimangë. Dhe kur ia vrasin këtë arsye, nuk vrasin vetëm shpresën, por tentojnë të vrasin vetë njeriun brenda teje.

Por unë mbeta gjallë. Sepse kujtimi i asaj marimange do të jetojë gjithmonë në mua si një thirrje për dhembshuri, për dashuri ndaj çdo forme jete, dhe për kujtesën e asaj që na bën vërtet njerëz: ndjenja.

Nuk flas me askënd! – i thashë, dhe një grimcë buke më mbet në dorë… Ai, roja e burgut, si i tërbuar shikoi andej e këndej, dikur e vërejti marimangën afër këmbëve të mia dhe u vërsul si bishë e egër, e shkol me kombë për dyshemen e betonit, duke më kërcënuar se a me këtë bisedoja, e ke trajnuar edhe marimangën që të vjen ta ushqejsh dhe bisedon me te, kështu ti do ta kalojsh kohën në burg, duke qarë hallin edhe me marimangën…!”

Çdo gur, çdo fije betoni kishte thithur rënkimet, britmat dhe lutjet e të burgosurve që kishin kaluar aty para meje.

Atë ditë, si çdo ditë tjetër, ruajta një kafshatë buke në xhepin e sakos. Ishte një rit i vogël shprese, një mbetje e thjeshtë e njerëzores që mbante gjallë shpresën time.

Dhe, pasi kisha mbaruar ushqimin, në veshët e mi më tingëllonin thirrjet e mia, duke vërejtur këbët e “Keshës” si një gjakatar, me zë të dridhur, thirrja:
“Eja, marimanga ime… eja! Eja të të jap ushqimin.”

“Me kë po flet ti?!” më bërtiti ai, duke u afruar drejt meje me shpejtësi.
I mbërthyer nga hutimi dhe frika, e shtrëngova kafshatën e bukës në dorë dhe, me një zë që mezi dilte nga gryka, i thashë:

“Nuk flas me askënd!”
Gardiani m’u afrua edhe më, i tërbuar, duke shikuar andej e këndej si bishë në kërkim të presë. Papritur, e vërejti marimangën pranë këmbëve të mia.

“Aha! Kështu pra… me këtë bisedon ti?! A e ke trajnuar marimangën që të vijë e ta ushqesh, dhe pastaj të qash hallin me të?! Kështu do ta kalosh kohën në burg, duke u ankuar edhe para marimangës?!”

Në sytë e tij ndjehej një përbuzje kafshërore, një egërsi që nuk njihte kufi. Pa më dhënë as edhe një çast të vetëm, u vërsul mbi marimangën time si një bishë e çmendur. E shkelmoi me këmbë, e shtypi mbi dyshemenë e ftohtë të betonit, duke i zhdukur brenda një sekonde jetën e saj të brishtë.

Një grimcë buke më mbeti në dorë. Dëshiroja t’ia jepja, por ajo nuk ishte më. Dora m’u drodh, zemra m’u ça. Nuk dëgjova as zërat e tij, as fyerjet. Vetëm një boshllëk i thellë më përpiu nga brenda.

Qëndrova i shtrënguar pranë murit, me grimcën e bukës ende në dorë, duke e ndjerë më të rëndë se një gur varri. Në atë copë buke ishte gjithçka: dëshira për të jetuar, besimi, dhimbja, dhe një copëz e vogël dashurie që nuk mundi të shprehej.

Këpucët e tij të ngjashura me gomë që mos dëgjohej ecja e xhandarit pranë derëve të qelisë kur vëzhgonin të burgosurit, ajo këpuxl , për një çast më dukej sikur të ushte një çizme e zezë që mbanin ovicerët gjakatarë të Gestapos.

…Në veshët e mi zhurmonte zëri ii grryrë i gardiani “Kesha” i cili ishte fut si një rrufe, po, si… si rrufe djalli. Sytë i kishte të zgurdulluar, ndoshta edhe nga pijet alkoolike, plot egërsi të akumuluar në brendinë e tij shtazarake:

“Me kë po flisje, a?!” — më bërtiti sërish , duke tundur kokën dhe shikuar çdo skutë të qelisë.

“Nuk flas me askënd!”- i thash shkurt.
Por ai, i tërbuar, hodhi sytë poshtë dhe pa marimangën.
“Aha! Kështu do ta kalosh burgun, duke qeshur dhe qarë me marimangën?!”- foli me një cinizëm egërsire , duke e shtypur sërish marimanën e vrarë.
“Jo!” — thirra, duke e shtrënguar kafshatën e bukës në dorë.

“Jo,” i thashë përsëri, këtë herë më me forcë, duke i dridhur buzët, “nuk ka faj ajo… është vetëm një insekt! Përse e shkel ashtu?!”
Këpucët e tij prej gome, të dizajnuara të mos bënin zhurmë kur patrullonte nëpër korridore, më ngjanin në atë çast si çizmet e zeza të oficerëve gjakatarë të Gestapos. Çizme që shkelin mbi jetën, mbi shpirtin, mbi çdo shenjë të dhembshurisë.

Shkëlqimi i ftohtë i atyre këpucëve më verboi për një sekondë. Pastaj dëgjova një zhurmë të mbytur — krisma e fundit e trupit të brishtë të marimangës mbi dyshemenë e betonit.
Ai u kthye nga unë me një buzëqeshje të ngurtë, si një maskë e vdekur:
“Ja, ta vrava ! Tani vazhdo fol me murin, nëse ke nevojë për shoqëri!”

“Pse e shkele ashtu? Çfarë ke për të fituar kur vret një krijesë të pafajshme, qoftë edhe të jetë një insekt?!”

Në heshtjen e rëndë që mbeti, e kuptova më qartë se kurrë: njeriu i vërtetë nuk e humbet kurrë ndjenjën për të mbrojtur jetën, edhe kur ajo paraqitet në formën më të vogël, më të brishtë, më të heshtur.

Në netët e gjata, kur dëgjoja hapa të zvarritur në korridore, që ngjanin me jehonën e këmbëve të vdekjes, sillja ndërmend shokët e mi, ata që ishin shuar në tortura, ata që ishin thyer, ata që kishin humbur zërin e tyre.

Disa kishin zgjedhur të mos flisnin kurrë më. Të tjerë kishin gjetur strehë në kujtime, duke biseduar me fantazmat e së kaluarës. Disa të tjerë kishin krijuar botë të brendshme imagjinare, ku liria vazhdonte të ekzistonte. Unë, në atë qeli të mbushur me erë lagështie dhe pluhur shpirtrash, e gjeta lirinë time në atë marimangë të vogël, e cila vinte pa frikë dhe më pranonte si një mik, jo si një numër, jo si një armik, jo si një i dënuar me vdekje.

Pas vrasjes së saj, kuptova se mizoria nuk ka kufij. Një regjim, një gardian, një çizme mund të shkelë mbi gjithçka që është e bukur dhe e ndjeshme. Por, pavarësisht gjithçkaje, diçka mbetet: kujtimi, ndjenja, ndërgjegjja.

Ajo grimcë buke që më mbeti në dorë ishte një simbol i madh: ishte një copë shprese që nuk u shkel dot. Unë nuk e hodha. E mbajta si një relike, një dëshmi që humanizmi im nuk mund të shkatërrohej aq lehtë.

Në ato çaste, kuptova se burgjet nuk janë vetëm mure, hekur dhe zinxhirë. Burgjet më të rrezikshme janë ato që ndërtohen brenda njeriut, kur ai humb ndjeshmërinë, kur harron të qajë për një marimangë, kur nuk ndjen dhimbje për një shpirt tjetër, sado i vogël të jetë ai.

Aty, ndërmjet erës së rëndë dhe britmave të largëta, fillova të shkruaj rrëfimet e mia në mendje. Çdo kujtim u bë një fjalë e gdhendur në errësirë. Çdo natë, i përsërisja vetes: “unë jam ende njeri. Nuk do të më shkatërroni. Nuk do të më ktheni në bishë. Nuk do ta shuani dot dritën time, sado vogël të jetë ajo.”

Në qelinë e burgut, ku çdo gjë ishte e ftohtë dhe e heshtur, vrasja e një marimange më mësoi mësimin më të madh të jetës: vlera e vërtetë e njeriut matet me dashurinë që ka për më të dobëtin, për të pambrojturin, për të harruarin.

Unë e mbaj ende atë kujtim gjallë. Sepse aty, në atë çast tragjik, kuptova se edhe një marimangë mund të bëhet shenjtorja e fundit e humanizmit, një aleate e vogël në betejën e madhe për të mbetur njeri.

Dhe, kur ia ankova për gjestik aq kriminal të gardianit “kesha” drejtorit të burgut hetues të zenicës i cili quhej fahrudin jarac, duke kërkuar sqarrim se përse gardani i pashpirt e shtypi marimangën e shkretë me këmbë, e cila për çdo ditë vinte te këmbët e mia që ta ushqeja me një grimcë buke. Ai, jaraci, si një kreten i tipit të vet, më tha: ” ti je një i burgosur dhe dënohesh për vrasje, lere marimangën, se nuk është punë e madhe që “kesha” e ka shtyp me këmbë. Ti nuk ke të drejtë të flasish apo komunikojshë as me marimangën…

E ndjeva si një detyrë morale, si një britmë që duhej dëgjuar, qoftë edhe në murin më të trashë të padrejtësisë bërtita me një zë që edhe sot tingëllon në veshët e mi:
“pse ai injorantë, përse e vrau marimangën e shkretë, të cilën doja ta ushqeja, atë krijesë të pafajshme që nuk i bënte dëm askujt? Për çdo ditë ajo vinte te këmbët e mia dhe unë e ushqeja me një grimcë buke. Pse kjo mizori pa kuptim?!”

Fahrudin jaraci, i cili njashtu ishte një njeri pa shpirt, me fytyrë të zbehtë, por edhze si një shovinist që e njihja mire e mire nga sjelljet dhe fjalët e tija që shpesh i dëgjoja në qelinë e atij burgu, më shukoi me sytë e tij të ftohtë, të zbrazët, si dy gropa ku kishte vdekur ndjenja, duke më thënë:

“ti je një i burgosur, dënohesh për vrasje. Lëre marimangën! Nuk është punë e madhe që ‘kesha’ e ka shtypur me këmbë. Ti nuk ke të drejtë të flasësh, e as të komunikosh me askënd, madje as me një marimangë!”

Ai nuk tha më asnjë fjalë. Vetëm përplasi derën prej hekuri me një zhurmë të rëndë, që më ushtoi në kafkën e shpirtit si një kambanë e vdekjes.

Në atë moment, kuptova se nuk donin vetëm të më mbanin të izoluar nga bota e jashtme. Jo! Ata donin të më izolonin edhe nga bota ime e brendshme, të më shuanin çdo lidhje me jetën, qoftë edhe me një krijesë të vogël e të pafajshme.

“nuk ke të drejtë të komunikosh, madje as me një marimangë, të thash, a kuptove!?!” — kjo fjali më goditi si plumb. Ishte një dënim i dyfishtë: dënim i trupit dhe dënim i shpirtit.
Ata nuk kuptonin se, në të vërtetë, unë me atë marimangë nuk bëja vetëm një ushqim të thjeshtë. Ishte një ritual i vogël shprese, një akt dashurie, një provë e vogël se brenda meje kishte mbetur ende një njeri që dinte të dashuronte, që dinte të ndante edhe atë pak që kishte.

…në errësirë, ndjeva sikur marimanga ime ishte ende aty. E imagjinoja duke lëvizur me kujdes, duke u afruar pranë meje, duke më falur një copë shprese. Ajo kishte vdekur fizikisht, por tashmë ishte bërë simbol i rezistencës së shpirtit tim.

Dhe, shpesh më binin në mëndje fjalët dhe momenti kur drejtori jarac, me ftohtësinë e tij çnjerëzore, më tha:
“ti nuk ke të drejtë të flasësh, as me një marimangë!”

Atëherë kuptova se nuk kishin frikë nga fjalët e mia, as nga bisedat me njerëz. Kishin frikë nga vetë ideja se unë mund të ndjeja. Se mund të dashuroja. Se mund të ruaja ende një grimë të vogël të bukurisë së jetës.

Mendoja për lirinë — jo si një territor i gjerë ku mund të ecësh pa pranga, por si një hapësirë e vogël brenda vetes, ku askush nuk ka çelës. Ajo liri nuk shkelet dot me çizme, nuk izolohet dot në qeli, nuk heshtet dot me urdhra.

E kuptova se lufta më e madhe nuk bëhej me armë, por me mbrojtjen e shpirtit. Me ruajtjen e aftësisë për të dashur, për të qeshur, për të qarë. Me refuzimin për t’u bërë njësoj si ata që duan të të shndërrojnë në bishë.

Kjo histori nuk është vetëm një kujtim im. Është një thirrje, një testament për të gjitha gjeneratat që do të vijnë. Një dëshmi se edhe në errësirën më të thellë, dashuria dhe dhembshuria janë armët më të forta që kemi. Dhe kur ruajmë dashurinë edhe për krijesat më të vogla, atëherë jemi më të fortë se çdo perandori dhune.

Në netët e gjata, kujtoja fjalët e tyre:
“po, të tregove, do shpëtosh. Po të heshtësh, do të kalbesh këtu!”

Ata nuk kuptonin se e vërteta ime nuk ishte një tregti. Ishte një gur i shenjtë që nuk mund ta shesja, sado të më kushtonte.

Prokurorët? Ata nuk flisnin si njerëz, por si aktorë të një shfaqjeje të stisur. Lexonin aktakuzat me zë monoton, si të lexonin një listë ushqimore. Gjykatësit? Me çekiçin e tyre të rëndë, nuk dënonin vetëm trupin tim, por edhe çdo mendim të lirë.

Gardianët? Ata ishin shkopi i verbër i sistemit, duar pa mendje, çizme pa shpirt.
“kesho” nuk vrau vetëm një marimangë, gardiani shpirt zi, që e quanin me nofkën “crnagorac” një mesnate të errët rrahu me shkop gome d.l. nga kosova deri në alivanosje.

Piskamat e tij u dëgjuan të zgjatura në labirintzhet dhe krthesat e burgut famkeq të zenicës. Aty rriheshin të pandehurit, fatprerët edhe me çufura hekuri… ose kur inspektorët nga bugojna i merrnin në pyetje, siç rrëfejnë vahedin ramadani, harullah huseini etj. Pasi i mbanin në ujë të akullt, i detyronin të ecnin këmbë zbathur nëpër copëza të thyera xhamaxh. Ata nuk dinin gjë tjetër, por të vrisnin një shpirt apo një shpresë, një fije të hollë dashurie që mund të kishte për të ndjerë njeriu.

Dhe për këtë, dhe shumë mizori të tjera, tortura mizore e hakmarrje, të shtrirë për vdekje me dajak dhe në saje të intrigave që thurnin me mjaft mjeshtëri, duke ushtruar terror të pa pare gjatë netëve të thikave të gjata, ata mbeten përgjegjës jo vetëm para ligjit të njeriut, por para ligjit më të lartë: ligjit të ndërgjegjes !

Në ato ditë, kur hidhja sytë nga trekëndëshi i murit, i mbuluar me lagështi, shihja hijen e marimangës që s’ishte më. Në çdo kënd, më dukej sikur ajo marimanga ime po më vinte përsëri, me hapa të kujdesshëm, me atë shikim të heshtur që nuk kërkonte asgjë, vetëm një grimcë dashurie.

Në ëndrrat e mia, kujtoja edhe shokët nga kosova të cilët kishin kaluar tmerret e atyre labirintheve të errëta. Njëri më tregonte plagët në duar, tjetri më rrëfente fjalët që nuk i tha dot. Më thoshin:
“mos u dorëzo. Ky është misioni ynë — të mos lejojmë kurrë që bota të harrojë.”

Tanimë, kishin kaluar vite e vite, shumë dimra me erëra akulli, shumë pranvera ku nuk dëgjohej cicërima e zogjëve, jetona i mallëngjyer përtej stinëve me kujtimet dhe mendimet e mia, por me shpresë se një ditë do të vinte ditam e lirisë sime dhe do të shkruaja për të gjitha këto marrëzi trishtimi dhe tmerre që kam përjetuar. Tanimë i kisha kuptuar mizoritë nuk lindnin vetë nga dhëmbët shkyes të hieneve që drejtojnë burgun. Ata ushqehen nga frika, nga urrejtja, nga propaganda që e kthen njeriun në bishë. Ata njerëz që sot na vrasin, na torturojnë, na poshtërojnë, kanë zgjedhur të shesin shpirtin për pushtet, për një rrogë, për një gradë.

Por përgjegjësia është individuale. Askush nuk mund të justifikohet me urdhrat. Çdo gardian, çdo hetues, çdo prokuror, çdo gjykatës — të gjithë mbajnë përgjegjësi për atë që kanë bërë. Për çdo britmë, për çdo torturë, për çdo marimangë të shkelur, për çdo shpirt të thyer.

Këto rreshta që po shkruaj sot nuk janë vetëm kujtime. Janë gurë të një monumenti që dua ta lë si testament shpirtëror. Brezat që vijnë duhet ta dinë se liria nuk është dhuratë. Është një betejë e përhershme. Duhet mbrojtur jo vetëm me armë, por me dashuri, me ndjeshmëri, me humanizëm.

Unë jam këtu, dëshmitar i një epoke të errët, por edhe rojtar i një fije drite.
Sot, kur e kujtoj atë grimcë buke që e ruaja për marimangën, e ndjej ende të ngrohtë në pëllëmbë. Ishte një copëz shpirti që nuk u dorëzua. Një grimcë dashurie që triumfoi mbi urrejtjen.

Ky është mesazhi që dua t’ua lë fëmijëve, rinisë, çdo njeriu që ka ende zemër:
“mos e harroni asnjëherë se jeni njerëz. Mos e harroni se edhe gjëja më e vogël, edhe krijesa më e brishtë, meriton dashuri. Mos u bëni kurrë si ata që shkelin jetën me çizme të zeza. Sepse kur njeriu humb ndjenjën e dhembshurisë, ai është i vdekur, edhe nëse frymon.”

Në këtë rrugëtim të errët, unë mbaj si emblemë marimangën time të vogël. Ajo nuk vdiq. Ajo u shndërrua në kujtim, në simbol, në fener shprese që nuk shuhet kurrë.

Pas dekadash, kjo plagë mbetet e hapur. Dhe pyetja ngrihet me të njëjtën forcë si në vitin 1981: kush i mban përgjegjësitë për këto padrejtësi? Nga aspekti juridik, çështje të tilla kërkojnë rishikim gjyqësor, rehabilitim moral dhe kompensim ligjor. Një sistem drejtësie që pretendon të jetë demokratik nuk mund të heshtë përballë dënimeve të padrejta. Kërkimi i së vërtetës nuk është vetëm një akt personal – është një detyrë e shoqërisë. Rishikimi i proceseve si ai i zenicës është i domosdoshëm për të ndërtuar një kulturë drejtësie të bazuar në të vërtetën dhe jo në frikë. Sot, unë flas – jo për hakmarrje, por për drejtësi.

Flas për të kujtuar se edhe në errësirën më të thellë, drita e së vërtetës nuk shuhet. Unë isha viktimë, por nuk isha fajtor. Dhe kjo është arsyeja pse historia do ta njohë të vërtetën, edhe nëse drejtësia vonon ta bëjë këtë. Sot nuk kërkoj më as falje, as mëshirë. Kërkoj që historia të mos heshtë, që drejtësia të mos harrojë dhe që brezat e ardhshëm të mos përjetojnë atë që ndodhi në zenicë në vitin 1981. Sepse vetëm duke kujtuar, mund të parandalojmë përsëritjen.

… Si njeri i vuajtur dhe si viktimë në procesin e zenicës, duke më involvuar me pa të drejtë organet e sistemit të drejtësisë jugosllave komuniste, të atyre që e inskenuan dhe zhvilluan një proces mizor dhe shovinist ndaj një grupi shqiptarësh në krye të të cilëve sipas skenarëve jo human dhe jo njerëzor, por me motive politike nga hetuesia e njerëzve të pashpirt që i takonin rrjetit të një nëntoke kriminale komuniste dhe të udb-së, e të cilët kërkonin kokën time, edhepse nuk kisha bërë ndonjë krim, ose si njeri i cili nuk kishja asnjë lidhje me rastin e ndonjë vrasjeje, siç pretendonin hetuesit e pa ciptë, gjykatësit dhe prokurorët e gjykatës së atëhershme të qarrkut në zenicë të bosnjës.

Guximi im nuk është armë, është qëndresë. Është rrënjosur në përvojën e vuajtjes, në përballjen me një sistem që nuk njihte as drejtësi njerëzore, as drejtësi juridike. Këtë e përjetova në mishin dhe shpirtin tim në vitin 1981, në zenicë të bosnjës, kur u përfshiva pa faj dhe pa asnjë provë në një proces të inskenuar nga aparati i drejtësisë jugosllave komuniste – një proces mizor dhe shovinist që kishte për synim jo të zbardhte një të vërtetë, por të përmbushte një skenar politik të hartuar në errësirën e nëntokës kriminale të UDB-së.

… pas dekadash, kjo plagë mbetet e hapur, si një plagë që nuk mund të mbyllet me asnjë fasho kohe, me asnjë heshtje. Dhe pyetja ngrihet me të njëjtën peshë, me të njëjtën britmë që lëshova në vitin 1981:

Kush i mban përgjegjësitë për këto padrejtësi?
Nga aspekti juridik, çështje të tilla nuk janë vetëm çështje individuale — janë plagë të shoqërisë. Kërkojnë rishikim gjyqësor, rehabilitim moral dhe kompensim ligjor. Një sistem që pretendon të jetë demokratik nuk mund të mbulojë krimet me pluhurin e harresës. Drejtësia që nuk e njeh të kaluarën, nuk mund të ndërtojë të ardhmen.

Kërkimi i së vërtetës nuk është thjesht një akt personal — është një borxh kolektiv. Është një detyrë morale për të mos lejuar që gënjeshtra të bëhet themel i historisë. Rishikimi i proceseve si ai i zenicës është i domosdoshëm jo vetëm për të ndëshkuar fajtorët, por për të nxjerrë shpirtin e një populli nga varri i heshtjes.

Sot, unë flas — jo për hakmarrje, por për drejtësi. Flas sepse kam borxh ndaj kujtimit të marimangës që e vrarë mizorisht, ndaj shokëve të mi të qelisë, ndaj atyre që nuk patën zë. Flas që brezat e ardhshëm të mos ecin nëpër të njëjtat gracka, që të mos vdesin përsëri në burgjet e heshtjes dhe të frikës.

Unë isha viktimë, por nuk isha fajtor. Dhe kjo është dallimi i madh që historia duhet ta kuptojë. Unë nuk kërkoj më as falje, as mëshirë. Nuk pres asnjë dorë të bardhë nga ata që ishin pjesë e errësirës. Kërkoj vetëm një gjë: që e vërteta të mos heshtë. Që drejtësia të mos mbulohet me fjalë boshe. Që gjeneratat e reja ta dinë se liria nuk dhurohet, por fitohet me gjak dhe shpirt, me qëndresë dhe dhembje.

Si njeri i vuajtur dhe si viktimë në procesin e zenicës, unë isha i involvuar padrejtësisht nga aparati i drejtësisë jugosllave komuniste. Hetuesit, gjykatësit dhe prokurorët ishin vegla të një skenari mizor, të hartuar nga udb-ja, të orkestruar në zyrat e errëta ku drita nuk hynte kurrë.

Ata nuk kërkonin të zbardhnin të vërtetën. Ata donin të gjunjëzonin shpirtin shqiptar, të vrisnin zërin e lirë. Mua më donin të shkatërruar, jo si individ, por si simbol të një populli që nuk përkulej.

Në vitin 1981, në qelinë time të zenicës, nuk luftova vetëm për jetën. Luftova për të ruajtur një grimë humaniteti. Për të mbrojtur të drejtën për të dashur edhe një marimangë. Për të ruajtur fjalën e fundit që na bën njerëz: dhembshuria.

Guximi im nuk ishte armë. Ishte mbrojtja ime e fundit. Ishte mburoja ime kundër urrejtjes. Ishte rrënjosur në përvojën e vuajtjes, në pikat e djersës që binin mbi dyshemenë e betonit, në britmat e natës që nuk ndiheshin dot jashtë.

Sot, kur e kujtoj marimangën time, kujtoj edhe fytyrat e heshtura të atyre që qëndronin në bankat e akuzës, duke më vështruar si bishat që ndjekin prenë. Kujtoj gardianin “kesho”, që u shndërrua në simbol të dhunës së verbër. Ai nuk e kuptonte se kur shkelmoi marimangën, shkelmoi një copëz të dritës që nuk mund ta shuante kurrë.

Historia do ta njohë të vërtetën, edhe nëse drejtësia vonon. Sepse e vërteta ka një fuqi që nuk e zë as plumbi, as tortura, as muret e errëta.

Unë nuk dua mëshirë. Nuk kërkoj falje të rreme. Unë dua që askush të mos kalojë atë që kaluam ne në zenicë. Dua që asnjë marimangë të mos vritet më, asnjë njeri të mos nëpërkëmbet më, asnjë shpirt të mos nëpërkëmbet më.

Sepse vetëm duke kujtuar, mund të parandalojmë përsëritjen. Vetëm duke treguar, mund të mbrojmë të ardhmen.

Ky është testamenti im. Ky është zëri im që udhëton përtej hekurave, përtej dekadave, përtej harresës. Dhe do të qëndrojë aty, si një kujtesë e gjallë, për brezat që vijnë.

( vijon )

K O M E N T E

Ju lutem, shkruaJ komentin tuaj!
Ju lutem, shkruaJ emrin tuaj këtu

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.