[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
TRAKTI I FRONTIT KUQ POPULLOR
Duke lexuar traktin në fjalë, ndjeva një befasim të thellë, jo vetëm për përmbajtjen e tij, por sidomos për reagimin e menjëhershëm dhe të artikuluar të Degës së Frontit të Kuq Popullor, e cila kishte reaguar në kohë reale ndaj një ngjarjeje tragjike që kishte tronditur opinionin publik: vrasjen e dy studentëve shqiptarë në Pejë. Ky reagim dëshmon për një ndjeshmëri të lartë politike dhe organizative, si dhe për një kapacitet të strukturave ilegale për të mbajtur gjallë frymën e qëndresës, edhe atëherë kur çdo hap i tillë përbënte rrezik të madh.
Trakti në vetvete nuk synonte të ndryshonte në mënyrë të drejtpërdrejtë rrjedhën e historisë apo të përmbyste një regjim shtypës me një deklaratë të vetme. Forca e tij nuk qëndronte në ndikimin e menjëhershëm mbi strukturat politike apo vendimmarrëse, por në funksionin e tij senzibilizues, vetëdijesues dhe mobilizues. Ai ishte një zë që ndërpritej dhunshëm nga heshtja e përgjithshme, një thirrje që përpiqej të zgjonte ndërgjegjen e fjetur të shoqërisë, duke e informuar dhe alarmuar për padrejtësitë që po kryheshin ndaj një populli të pambrojtur e të nënshtruar nga mekanizmat represivë të shtetit.
Në këtë kuptim, traktin mund ta kuptojmë si formë të rezistencës simbolike, por gjithashtu edhe si një akt politik me përmbajtje morale, që dëshmon se edhe nën kushte të represionit të skajshëm, ekzistonin individë dhe struktura që refuzonin të heshtnin përballë padrejtësisë. Ai synonte të prishte apatinë publike, të shërbente si kanal për të shpërndarë informacionin e censuruar dhe të krijonte një ndjesi komunitare rreth dhimbjes së përbashkët dhe domosdoshmërisë për reagim të përbashkët.
Në analizë më të thellë, traktet e tilla janë dokumente që bartin në vetvete jo vetëm përmbajtje politike, por edhe memorie kolektive: ato ruhen si dëshmi e një kohe kur fjala ishte akt guximi, dhe kur çdo formë shkrimi, shpërndarjeje apo leximi ishte një kontribut për ruajtjen e dinjitetit dhe të së vërtetës historike. Ky trakt, në veçanti, shërben si shembull domethënës i mënyrës se si reagimi qytetar dhe i organizuar, edhe në forma modeste, ka luajtur një rol thelbësor në ndërtimin e vetëdijes politike të popullit shqiptar në Kosovë gjatë dekadave të shtypjes.
Edhe përtej përmbajtjes së tij konkrete, vetë ekzistenca e traktit përbënte një akt të fuqishëm komunikimi politik dhe simbolik. Mjaftonte që ai të binte në duart e qytetarëve, që të lexohej nga sy të lodhur nga padrejtësitë, për të përmbushur një nga funksionet më të thella që mund të ketë fjala e shkruar në kohë represioni: të dëshmojë se dikush po shihte, po dëgjonte, dhe po e ndiqte me vëmendje realitetin e dhimbshëm të Kosovës. Ai përçonte mesazhin e pashkruar se populli nuk ishte i vetëm, se ekzistonte një sy kritik dhe një zë i ndërgjegjes që po i kundërvihej heshtjes së detyruar dhe terrorit institucional.
Trakti nuk ishte vetëm një tekst me përmbajtje ideologjike apo thirrëse – ai ishte një akt guximi moral. Vetë fakti që dikush e kishte shkruar, e kishte shumëzuar me mjete të kufizuara dhe e kishte shpërndarë fshehurazi, përbënte një formë të rezistencës kundër kulturës së frikës dhe nënshtrimit kolektiv. Populli, përmes leximit të tij, nuk njihej vetëm me një opinion tjetër për realitetin politik, por ndiente se dikush po i jepte emër dhimbjes së përditshme, po emërtonte padrejtësinë me termat e saj të saktë, dhe – ndoshta më e rëndësishmja – po kërkonte llogari.
Kjo thirrje për llogaridhënie ishte një ndër elementët më tronditës të traktit, sepse vinte në një kohë kur pushteti dukej absolut dhe i pakundërshtueshëm, ndërsa qytetarët ndiheshin të zhveshur nga çdo mjet për të artikuluar pakënaqësitë apo për të kërkuar drejtësi. Prandaj, më shumë se sa një mjet propagandistik, traktet e tilla përbënin shprehje të ndërgjegjes qytetare dhe ndërveprim moral me komunitetin, duke e thyer rrethin e izolimit dhe duke i dhënë emër revoltës së heshtur.
Në thelb, ato janë dokumente që shpallin: “ne jemi këtu, po ju shohim, po reagojmë.”
Dhe vetëm ky fakt – që dikush guxon të flasë në një kohë kur gjithçka tjetër hesht – është një nga format më të pastra të solidaritetit njerëzor dhe të përgjegjësisë historike.
Ky akt i thjeshtë në dukje – shpërndarja e një trakti të shtypur në mënyrë të fshehtë – nuk kalonte pa u vërejtur nga aparati shtetëror. Përkundrazi, ai trazonte qetësinë e rreme të pushtetit dhe shkundte strukturat e kontrollit ideologjik e policor. Për udhëheqësit dhe sidomos për aparatçikët e shërbimeve sekrete, çdo fjalë e shkruar jashtë kontrollit zyrtar ishte më shumë se thyerje e rendit publik; ishte një sfidë ndaj monopolit të së vërtetës dhe një paralajmërim për lindjen e një vetëdije të organizuar qytetare.
Traktet si këto, edhe pse të shpërndara në mënyrë të kufizuar, ishin si gjilpëra në ndërgjegjen e një sistemi që mburrej për stabilitet, por që brenda vetes ruante tensione të mëdha. Prandaj, reagimi i pushtetit nuk ishte asnjëherë i vakët apo kalimtar. Strukturat e UDB-së – agjencia famëkeqe e sigurisë – përjetonin një gjendje alarmi të menjëhershëm, dhe shpesh humbnin toruan përballë pamundësisë për të mbajtur nën kontroll çdo shfaqje të rezistencës së organizuar. Trakti, për ta, ishte një sinjal se diçka po lëvizte në errësirë, se pas kësaj thirrjeje qëndronin mendje të vetëdijshme dhe guximtare, të cilat përbënin rrezik për legjitimitetin e regjimit.
Në përpjekje për të rikthyer kontrollin absolut, ata mobilizonin të gjithë arsenalin e tyre represiv: thirrje në hetuesi, arrestime, bastisje, survejime të përditshme dhe presion psikologjik ndaj familjeve të dyshimta. Ishte një fushatë ndëshkimore që synonte jo vetëm të zbulonte autorët e trakteve, por mbi të gjitha, të mbillte frikë dhe të shuante frymën e rebelimit në embrion.
Ky reagim i tepruar i pushtetit e dëshmon më së miri fuqinë simbolike të fjalës së lirë në rrethana shtypjeje. Një fletë e shtypur, një parullë e shpërndarë, një thirrje që emërtonte padrejtësinë – për regjimin përfaqësonte më shumë rrezik sesa armët. Sepse fjala e lirë, kur përhapet në heshtje dhe në dritëhijet e frikës, është shenjë e parë se monopoli i së vërtetës po kris, se qytetari po zgjohet nga nënshtrimi dhe po kërkon të bëhet subjekt i historisë së vet.
Prandaj, në këtë përballje të heshtur mes trakteve dhe dosjeve të UDB-së, nuk ishte fjala për një tekst, por për një betejë për kujtesën, për të drejtën e zërit dhe për dinjitetin e shkelur të një populli. Dhe në këtë betejë, çdo trakt i shpërndarë ishte një fitore e vogël, por domethënëse, mbi frikën dhe mbi pushtetin absolut.
Megjithëse përpjekjet e vazhdueshme të pushtetit për të mbjellë frikë, për të shuar çdo zë të kundërshtimit dhe për të thyer moralin kolektiv, rinia shqiptare nuk ndalej. Përkundrazi, ajo e kishte kuptuar se në kushte të tilla, vetë akti i të mosnënshtruarit ishte një formë rezistence. Reagimi i saj nuk vinte as nga dëshira për konfrontim të drejtpërdrejtë e as nga ndonjë organizim i strukturuar ushtarak, por nga një ndërgjegje morale dhe një ndjesi e thellë e padrejtësisë që përjetonin përditë në çdo aspekt të jetës.
Të rinjtë shqiptarë, me një guxim të jashtëzakonshëm, riktheheshin nëpër shkolla dhe fakultete – jo vetëm si nxënës e studentë që ndjekin dije, por si bartës të një ideali, si përfaqësues të një gjenerate që kishte zgjedhur të mos heshtte. Klasa mësimore nuk ishte më vetëm hapësirë akademike, ajo ishte shndërruar në arenë të shprehjes së revoltës dhe të vetëdijes kombëtare. Me fjalën, me shikimin, me refuzimin e nënshtrimit, rinia po artikulonte një reagim të qëndrueshëm dhe të qëllimshëm – një veprim simbolik, por me ngarkesë politike të thellë.
Ky guxim nuk ishte i rastësishëm, por i formuar në përvojën kolektive të padrejtësisë. Ai rritej në heshtje, forcohej në mbrëmjet e errëta të censurës, dhe shpërthente në çaste të qarta rezistence – qoftë përmes shpërndarjes së trakteve, qoftë përmes debatit të hapur, bojkotit të ndonjë ore mësimi apo thjesht përmes qëndrimit të drejtë në mes të trysnisë shtetërore.
Rinia shqiptare, në këtë kuptim, nuk ishte vetëm një subjekt biologjik në moshë të re – ajo ishte forca jetike e vetëdijes politike, një burim i pashtershëm i shpresës për ndryshim dhe për çlirim nga trysnia koloniale që përjetonte Kosova. Prandaj, çdo kthim i saj në bankat e shkollës, çdo vazhdim i përpjekjes për të mësuar e për të menduar lirshëm, ishte një akt që përgënjeshtronte fushatat e frikës dhe mohimit, dhe afirmonte të drejtën për të qenë qytetarë të lirë, në tokën e vet, me zërin e vet.
Në këtë përballje të heshtur, por të pandërprerë, mes pushtetit që kërkonte nënshtrim dhe rinisë që kërkonte dinjitet, ajo që triumfonte ishte fryma – e paprekshme, por e pandalshme – që lidhte brezat në një vijë të pandërprerë rezistence dhe shprese.
Dhe pastaj ndodhi ajo që historia e kishte paralajmëruar në heshtje – erdhi një ditë, një ditë që nuk ishte si të tjerat. Një ditë që nuk ishte thjesht datë në kalendar, por pikë kthese në ndërgjegjen kolektive, çast i pashlyeshëm në kujtesën kombëtare. Ishte dita kur rinia shqiptare u zgjua – njëherë e përgjithmonë, duke e bërë të pamundur rikthimin në nënshtrim, duke e përmbyllur një epokë të pritjes pasive dhe duke e hapur një kapitull të ri të veprimit aktiv.
Ky zgjim nuk ishte i menjëhershëm, por i përgatitur nga dhimbja, nga padrejtësia, nga mëria e grumbulluar në heshtje për vite me radhë. Ishte rezultat i një procesi të gjatë pjekurie politike, ku fjala e shkruar, refuzimi qytetar, dhe qëndresa morale kishin krijuar bazën shpirtërore dhe mendore për një lëvizje të madhe. Dhe kur ky shpërthim ndodhi, ai nuk erdhi si befasi, por si përmbushje e një domosdoshmërie historike. Ishte një përgjigje e natyrshme ndaj dhunës sistematike, diskriminimit institucional dhe mohimit të identitetit kombëtar.
Kështu, në pranverën e vitit 1981, ndodhi ajo që prej kohësh dukej e pashmangshme: demonstratat studentore shpërthyen, duke tejkaluar menjëherë dimensionin e një pakënaqësie të përkohshme dhe duke u shndërruar në lëvizje gjithëpopullore, që tronditi themelet e një rendi të ndërtuar mbi shtypjen.
Kjo valë proteste nuk ishte vetëm një përpjekje për të kërkuar kushte më të mira ekonomike apo akademike. Ajo ishte, në thelb, akt i artikulimit të identitetit kombëtar dhe politik të shqiptarëve në Kosovë. Ishte një zë i fuqishëm që shpërthente pas dekadash heshtjeje të detyruar, që shpaloste kërkesën e madhe për liri, barazi dhe vetëvendosje. Ishte fundi i frikës dhe fillimi i rrugës drejt çlirimit politik, rrugë që do të vazhdonte me përpjekje, gjak dhe sakrifica, por që nga ajo ditë nuk do të ndalej më.
Prandaj, ajo “një ditë” e vitit 1981 nuk është vetëm një moment kalimtar në historinë e Kosovës – ajo është simbol i zgjimit kolektiv, një pikë ku dhimbja u shndërrua në forcë, ku e drejta kërkoi zë, dhe ku populli vendosi të mos qëndrojë më duarkryq përballë padrejtësisë. Ishte dita kur historia filloi të shkruhej me gjuhën e popullit, dhe jo më nga zyrat e ideologjisë shtypëse.
