[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Nga rezistenca e vazhdueshme te ndërgjegjësimi masiv
Historia e popullit shqiptar në Jugosllavi është një histori e ngulitur thellë në përvojën e qëndresës – një qëndresë e pandërprerë, e përhershme dhe e shumëformshme. Ashtu si ndaj të gjithë pushtuesve që në rrjedhën e shekujve kanë synuar ta nënshtronin, edhe ndaj regjimit titist, populli shqiptar nuk e ka ndalur kurrë luftën për liri, dinjitet dhe vetëvendosje. Kjo rezistencë nuk ka qenë vetëm ushtarake apo politike, por mbi të gjitha një qëndresë morale, kulturore dhe sociale, e cila ka jetuar në çdo akt të përditshëm të mbijetesës dhe të vetëpohimit në kushte të represionit të vazhdueshëm.
Regjimi i Titos, megjithëse ideologjikisht paraqitej si pjesë e një rendi progresist e barazitar, në praktikë përfaqësonte një sistem të shtypjes së organizuar, që mbi shqiptarët aplikoi politika diskriminuese, asimiluese dhe ndëshkuese. Përkundër kësaj, populli shqiptar nuk reshti së rezistuari. Lufta e tij nuk u shua, por pësoi transformime sipas rrethanave kohore – nga forma e armatosur dhe ilegale, në formën e organizuar të protestës masive, të grevës dhe të ndërgjegjësimit qytetar.
Pikërisht në këtë kontekst, lëvizja e viteve ’80, e karakterizuar nga demonstratat dhe grevat e gjera në Kosovë, shënon hyrjen e rezistencës shqiptare në një fazë të re, një fazë të masivizimit të qëndresës dhe të shndërrimit të saj në një akt të përbashkët popullor. Në këtë përfshirje gjithëpërfshirëse – ku u ngritën punëtorët e fabrikave, rinia studentore dhe nxënësit, fshatarësia e shtypur ekonomikisht dhe shoqërisht – shihet qartë se ndërgjegjësimi kombëtar kishte marrë përmasa të thella dhe të pakthyeshme. Kjo nuk ishte më vetëm zëri i pak grupeve të izoluara, por zëri i një populli të tërë që kërkonte me vendosmëri t’i jepej fund padrejtësive të trashëguara dhe të institucionalizuara.
Protestat dhe grevat e kësaj periudhe ishin shprehje e artikuluar e pakënaqësisë kolektive ndaj një sistemi që, në vend që të siguronte zhvillim dhe barazi, ushtronte kontroll, përjashtim dhe dhunë sistematike. Me guximin e trashëguar nga brezat e mëparshëm dhe me ndërgjegjësimin e ri që po lindte nëpër auditorë, fshatra dhe qendra industriale, shqiptarët e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare në Jugosllavi dëshmuan se ishin të vendosur të mos heshtnin më.
Ata e kuptuan se heshtja do të ishte pranimi i nënshtrimit, dhe nënshtrimi – zhdukje e identitetit. Kësisoj, lufta e popullit shqiptar kundër regjimit titist nuk përfaqësonte vetëm një përballje me një regjim të caktuar politik, por një betejë për ekzistencë dhe dinjitet, për liri dhe për të drejtën që çdo popull duhet ta ketë – të jetë zot i fatit të vet në truallin e vet. Dhe kur një popull ngrihet i tëri në këtë betejë, ai nuk kërkon më thjesht drejtësi për një moment, por një drejtësi që do të bëhet bazë e një të ardhmeje të re.
Reagimi shtetëror ndaj unitetit të popullit shqiptar në Kosovë
Kur një regjim autoritar përballet me një popull të bashkuar në idealin për liri, dinjitet dhe të drejtë për vetëvendosje, reagimi i tij rrallëherë është i matur apo ligjërisht i justifikuar. Përkundrazi, ai bëhet i egër, i pakontrolluar dhe shpesh çnjerëzor. Kjo ndodhi edhe në Kosovë, ku forca e popullit shqiptar – e shprehur përmes protestës paqësore, kërkesës së qartë për barazi dhe unitetit të tij të pashoq – e trembi thellësisht aparatin shtetëror jugosllav, në veçanti atë serb. I kapluar nga frika se kjo valë ndërgjegjësimi do të përmbyste strukturën e kontrollit të vendosur me dekada, armiku vendosi të reagojë me të gjitha mjetet represive që kishte në dispozicion.
Në mënyrë të koordinuar, forcat policore dhe ushtarake serbe ndërhynë në Kosovë me një brutalitet të paparë, duke ushtruar dhunë të pashembullt ndaj popullsisë civile – veçanërisht ndaj rinisë, e cila ishte zemra e lëvizjes për ndryshim. Por ajo që e bën këtë dhunë edhe më të rëndë dhe tragjike, është bashkëpunimi i disa veglave vendore – shqiptarë të manipuluar apo të kooptuar nga pushteti – të cilët u kthyen në mjet për realizimin e qëllimeve shtypëse të regjimit, duke u rreshtuar përkrah një aparati që vepronte kundër vetë popullit të tyre.
Masakrat e kryera gjatë kësaj periudhe nuk ishin aksidente të izoluara, por pjesë e një strategjie të mirë përcaktuar për të thyer vullnetin e një populli të pamposhtur. Me qindra të rinj u vranë në mënyrë brutale gjatë demonstratave, me mijëra të tjerë u plagosën dhe u torturuan, ndërsa fushata e arrestimeve masive e mbuloi Kosovën me një atmosferë frike dhe terrori. Burgjet u mbushën me aktivistë, intelektualë, studentë, madje edhe me qytetarë të thjeshtë që nuk kishin bërë tjetër veçse kishin ngritur zërin për të drejtën e tyre për të ekzistuar si shqiptarë.
Sot, në këtë kontekst historik, është vështirë të gjesh një familje në Kosovë që nuk e ka ndier në mënyrë të drejtpërdrejtë peshën e kësaj dhune – qoftë përmes humbjes së ndonjë anëtari, plagosjes së një të afërmi, apo përmes përjetimit traumatik të burgosjes së padrejtë. Kjo dhunë masive e shtetërore nuk është vetëm një dëshmi e krimit politik, por edhe një ndër shenjat më të qarta të dështimit të një regjimi për të kuptuar realitetin që e rrethonte, se popujt nuk mund të nënshtrohen me forcë, dhe se një ide për liri, sapo lind në vetëdijen kolektive, është e pamundur të shuhet me dhunë.
Përkundër kësaj përpjekjeje të egër për shtypje, populli i Kosovës nuk u thye. Përkundrazi, nëpërmjet dhimbjes dhe humbjeve, ai u përforcua në vendosmërinë e tij për të ecur drejt lirisë. Dhe historia do të dëshmojë gjithnjë se forcat që veprojnë për liri mund të ndëshkohen përkohësisht, por nuk mund të mposhten përfundimisht.
Vetëdijesimi politik dhe forcimi i rezistencës së popullit shqiptar në Jugosllavi
Në çdo kapitull të historisë së popujve të shtypur, ka momente kur dhuna dhe padrejtësia, në vend që ti nënshtronte, i shndërrojnë komunitetet në subjekte të vetëdijshme, të organizuara dhe të vendosura për ta marrë në dorë fatin e tyre. Pikërisht kjo ndodhi me popullin shqiptar në Jugosllavi, i cili, i përballur me një fushatë të egër shtypjeje dhe dhune të institucionalizuar, nuk u tërhoq në heshtje, por reagoi me një zemërim të thellë dhe të drejtë – zemërim që nuk u shndërrua në kaos apo dorëzim, por në vullnet politik dhe forcim të qëndresës kolektive.
Ky zemërim i drejtë dhe i akumuluar ndër vite – ndaj padrejtësive, ndaj përjashtimit, ndaj mohimit të të drejtave themelore – nuk ishte një shpërthim i rastësishëm emocional. Përkundrazi, ai u kristalizua si vetëdije politike, si ndjenjë kombëtare e përbashkët, si dëshmi e një populli që po e kuptonte me thellësi se liria nuk dhurohet, por fitohet përmes vendosmërisë, sakrificës dhe organizimit. Në këtë frymë, populli shqiptar – si në Kosovë, ashtu edhe në viset e tjera brenda federatës jugosllave – jo vetëm që nuk u tërhoq nga rruga e tij për të drejta, por e përforcoi më tej atë.
Lufta për liri, barazi dhe dinjitet hyri në një fazë të re, më të konsoliduar, më të organizuar dhe më gjithëpërfshirëse. Tashmë, ajo nuk ishte më vetëm detyrë e individëve apo e grupeve të veçuara, por u kthye në një projekt kolektiv, të mbështetur nga të gjitha shtresat shoqërore, nga punëtorët dhe fshatarët, tek studentët dhe intelektualët, nga rinia nëpër sheshe, tek mërgata nëpër rrugët e Evropës.
Sukseset që u arritën në këtë fazë të luftës nuk ishin të rastësishme. Ato ishin rezultat i konsolidimit të strukturave të brendshme të rezistencës, i artikulimit të qartë të kërkesave politike, si dhe i ndërkombëtarizimit të çështjes shqiptare nëpërmjet mjeteve të shumta – protestave, grevave, mediave, e përpjekjeve diplomatike nga diaspora. Ishte pikërisht ky bashkim i zemërimit me vizionin politik, ky transformim i revoltës në rezistencë të organizuar, që e bëri lëvizjen shqiptare të pakthyeshme dhe gjithnjë e më të fuqishme. Sot, kjo fazë e luftës sonë të drejtë mbetet dëshmi se popujt nuk mposhten kur zemërohen, por kur dorëzohen. E populli shqiptar në Jugosllavi nuk u dorëzua. Ai reagoi me guxim, u organizua me vendosmëri dhe dëshmoi se drejtësia historike mund të vonojë, por nuk mund të mohohet përjetësisht.
Prekazi si simbol i qëndresës
Pas shpërthimit të dhunës brutale nga forcat policore dhe ushtarake jugosllave ndaj shqiptarëve të Kosovës, strukturat politike në Beograd, të bindura në fuqinë e aparatit shtetëror dhe të mësuara me nënshtrimin përmes frikës, menduan se më në fund kishin arritur ta gjunjëzonin njëherë e mirë popullin tonë. Besuan se tanket, dhuna e organizuar dhe terrori psikologjik do të mjaftonin për të shuar zërin e rezistencës. Por historia, një herë tjetër, dëshmoi të kundërtën. Në vend të dorëzimit, ndodhi një gjallërim i ri i ndërgjegjes kombëtare dhe qytetare. Demonstratat dhe grevat jo vetëm që nuk u ndalën, por morën përmasa më të mëdha, më të organizuara dhe më të vendosura. Populli shqiptar i Kosovës, larg të qenit i frikësuar, reagoi me guxim të rrallë ndaj dhunës së ushtruar mbi të. Dëshira për liri dhe drejtësi, e mbështetur nga një ndjenjë e thellë e padrejtësisë së përjetuar, nuk u zbeh, por u transformua në veprim konkret dhe të qëndrueshëm. Dallga e protestave u kthye në një forcë që sfidonte vetë legjitimitetin e pushtetit që përdorte uniformën për të heshtur të vërtetën.
Simbolikisht, një nga ngjarjet më të fuqishme të kësaj vale qëndrese u zhvillua në Prekaz të Drenicës, vend që tashmë është bërë sinonim i heroizmit dhe rezistencës shqiptare. Në këtë fshat, historia u gjallërua në formën më autentike të saj: me pushkë në dorë, me vendosmëri të hekurt dhe me nderin si parim të patjetërsueshëm. Rrethimi i shtëpive shqiptare nga forcat serbe nuk prodhoi frikë, por ringjalli kujtesën e qëndresës së brezave. Prekazi i këtyre ditëve, në mënyrë metaforike dhe historike, pa të ringjallur figurën e Ahmet Delisë – simbol i luftës për mbrojtjen e shtëpisë, nderit dhe dinjitetit kombëtar – që përballë forcave të UDB-së nuk pranoi të përkulet, por zgjodhi të qëndrojë me armë në dorë, ashtu si dikur paraardhësit e tij.
Ky akt nuk ishte thjesht mbrojtje fizike, por një deklarim i qartë i filozofisë së rezistencës shqiptare. Shtëpia shqiptare është e shenjtë dhe, kur dhunohet, ajo nuk hesht, por mbrohet – edhe me jetën në rrezik. Prekazi i këtij momenti u bë mësim për pushtuesit dhe paralajmërim për tradhtarët, se çdo përpjekje për të nëpërkëmbur popullin nuk do të kalojë pa përgjigje, dhe se çdo fshat, çdo shtëpi, çdo individ mund të bëhet pjesë e një fronti që mbështetet jo vetëm në ndjenjën e së drejtës, por në një traditë të gjatë qëndrese. Ngjarjet që pasuan dëshmojnë se revolta nuk shuhet me dhunë, por ndriçohet nga sakrifica. Dhe sa më i fortë bëhet aparati shtypës, aq më e thellë dhe më e strukturuar bëhet kundërpërgjigjja popullore. Kosova, përmes kësaj periudhe, e dëshmoi edhe një herë se nuk është tokë që nënshtrohet, por tokë që lind qëndresë, ushqen kujtesë dhe frymëzon liri.
Politikat antishqiptare në Kosovë pas vitit 1981
Të nderuar vëllezër, shkruante në trakt “Pushtimi nuk ndodh vetëm me tanke, burgje dhe armë. Ai shpesh zë fill në mënyra më të rafinuara, por po aq shkatërrimtare, në shuarjen e dijes, në fshirjen e kujtesës kolektive dhe në asgjësimin e institucioneve që ndërtojnë ndërgjegjen kombëtare”. Pikërisht këtë strategji ka ndjekur regjimi jugosllav pas shpërthimit të demonstratave të vitit 1981, duke ndërmarrë një sërë masash sistematike, të cilat shkojnë përtej dhunës fizike dhe hyjnë në një territor edhe më të rrezikshëm – në zhveshjen graduale të popullit shqiptar nga mjetet e tij të zhvillimit kulturor, arsimor dhe kombëtar.
Në këtë kuadër, një nga sulmet më të rënda dhe më domethënëse është mbyllja e Universitetit të Prishtinës – një institucion që nuk ishte vetëm qendër e arsimit të lartë, por simbol i vetëdijes shqiptare, i përpjekjes për barazi dhe i investimit shumëvjeçar të një populli që besonte në dijen si armë të emancipimit. Ky universitet, i ngritur me mundime të mëdha dhe i mbrojtur me përkushtim nga breza të tërë intelektualësh, u bë objekt i një fushate të drejtpërdrejtë shtetërore, që synonte jo thjesht mbylljen e një institucioni, por shuarjen e një qendre rezistence ideologjike dhe kulturore.
Krahas kësaj, u ndërmorën masa të tjera represive që synonin dobësimin e çdo strukture ku ruhej dhe transmetohej identiteti shqiptar. U pushuan nga puna mijëra pedagogë dhe mësimdhënës shqiptarë, të cilët jo vetëm mësonin, por edukonin breza të tërë me ndjenjën e përkatësisë dhe të krenarisë kombëtare. Marrëveshjet dypalëshe me Shqipërinë – të cilat përbënin një urë të domosdoshme për shkëmbimin kulturor, artistik dhe arsimor – u anuluan, duke tentuar ta izolojnë Kosovën dhe shqiptarët e saj në një vakum ideor e informativ.
Në mënyrë të njëanshme, pushteti nisi të ndryshojë programet shkollore dhe tekstet mësimore, sidomos ato që lidhen me gjuhën shqipe, historinë dhe letërsinë kombëtare. Kjo nuk ishte një rishikim i zakonshëm akademik, por një përpjekje e qartë për të falsifikuar kujtesën historike, për të zbehur ndjenjën e përkatësisë dhe për të deformuar të vërtetat themelore mbi identitetin shqiptar. Mësimi i gjuhës shqipe u kufizua, historia u rishkrua me frymë nacionaliste serbe dhe pedagogët u zëvendësuan me figura të përzgjedhura ideologjikisht për të zbatuar politikat e asimilimit.
Për më tepër, u shpërndanë masivisht urdhra për largimin nga puna të punëtorëve shqiptarë nëpër ndërmarrje, një akt që jo vetëm e prekte rëndë mirëqenien ekonomike të popullatës, por kishte për qëllim të dëmtonte dinjitetin dhe strukturën sociale të komunitetit. Përmes një politike të kontrolluar të përjashtimit, pushteti tentoi të çrrënjoste çdo element të fuqisë shqiptare – nga sallat universitare deri te banka e shkollës fillore, nga galeritë e artit deri në institucionet kulturore.
Të gjitha këto masa – të planifikuara dhe të zbatuara me saktësi – përbëjnë një sulm të gjithanshëm kundër qenies kombëtare shqiptare në Jugosllavi. Ato nuk ishin thjesht veprime politike të momentit, por pjesë e një projekti reaksionar më të thellë që synonte dobësimin, fragmentimin dhe në fund, asimilimin e shqiptarëve në emër të një rendi shtetëror të padrejtë.
Dhe megjithatë, historia na mëson se asnjë regjim nuk mund të mbijetojë gjatë duke u mbështetur në mohimin e së vërtetës. Edhe në kushtet e këtij përjashtimi të egër, populli shqiptar nuk u dorëzua. Universiteti i mbyllur u rihap në shtëpi private; librat e ndaluar u qarkulluan në fshehtësi; mësuesit e përjashtuar vijuan të mësojnë në kushte të pamundura. Sepse dija, si edhe liria, është një fuqi që nuk mund të shfuqizohet me urdhër administrativ – ajo jeton për aq kohë sa ekziston vetëdija për të.
Vetëdijesimi kombëtar dhe fuqia bashkuese e rezistencës shqiptare në Kosovë
Në rrethana të jashtëzakonshme historike, kur drejtësia mohohet, dinjiteti njerëzor shkelet me arrogancë dhe kultura e një populli vendoset në shënjestër të zhdukjes së qëllimshme, shpesh lind një vetëdije e re kolektive – një ndërgjegjësim që i tejkalon ndarjet e brendshme dhe i shndërron plagët e dikurshme në plagë të përbashkëta të një trupi të vetëm. Kjo është ajo që ndodhi me popullin shqiptar në Kosovë në momentet më të vështira të përballjes me shtypjen sistematike të regjimit titist. Në kushtet kur çdo formë e të drejtës kombëtare, kulturore dhe politike ishte vënë në rrezik, populli ynë nuk kishte më luksin e përçarjes. Zgjidhja ishte një dhe vetëm një, forcimi i unitetit dhe vazhdimi i luftës për të drejta themelore.
Ky përshkallëzim i vetëdijes kombëtare dhe qytetare nuk mbeti në nivel deklarativ, por u shfaq në mënyrën më të prekshme në realitetin e përditshëm të Kosovës. Ndodhi një fenomen me domethënie të thellë historike dhe morale. Shqiptarë që për dekada kishin jetuar me gjaqe, me hasmëri, me ndarje të trashëguara nga shekujt – pra, individë që në kushte normale do të qëndronin të ndarë për arsye të thella personale e fisnore – dolën krah për krah nëpër rrugët e Kosovës, në demonstrata dhe greva, të kapur dorë për dore, të bashkuar si vëllezër. Ky ishte më shumë se një akt proteste, ishte një kthesë kulturore dhe shpirtërore.
Ata që deri dje kishin qenë në konflikte, sot luftojnë bashkë, sup më sup, duke mbrojtur jo vetëm njëri-tjetrin, por gjithçka që është e shenjtë për popullin shqiptar – gjuhën shqipe, kulturën dhe historinë kombëtare, traditat e trashëguara, dinjitetin e familjes, moralin dhe pastërtinë e nënave e të motrave tona. Ky ribashkim i vëllezërve të ndarë prej armiqësive të së kaluarës është një dëshmi e fortë se përballë rrezikut të zhdukjes kolektive, ndërgjegjja kombëtare ngrihet mbi çdo dallim, mbi çdo konflikt personal, dhe mbi çdo ego individuale.
Lufta për të drejta, në këtë kontekst, është bërë forca që bashkon. Ajo nuk është më vetëm një reagim ndaj padrejtësisë, por një projekt moral e kombëtar që shëron plagë të vjetra dhe ndërton ura të reja solidariteti. Në këtë bashkim, shqiptarët e Kosovës e kanë dëshmuar se janë të aftë të ndërrojnë prioritetet e tyre historike kur është në pyetje ekzistenca si popull dhe e ardhmja e identitetit të tyre. Në vend të gjakmarrjes, ata kanë zgjedhur përkujdesjen për njëri-tjetrin, në vend të ndarjes, ata kanë rizgjedhur bashkimin si rrugë drejt mbijetesës dhe dinjitetit.
Ky transformim thelbësor, që ndodhi në gjirin e shoqërisë shqiptare në Kosovë, është një shembull i jashtëzakonshëm se si rezistenca kundër shtypjes mund të bëhet edhe akt i shërimit të brendshëm të një komuniteti. Në këtë mënyrë, populli ynë nuk është vetëm viktimë e represionit, por edhe subjekt i një transformimi të vetëdijshëm që i jep kuptim më të thellë fjalës “bashkim”. Në këtë bashkim që buron nga dhimbja, por që mbart shpresën, ndodhet themeli i çdo fitoreje që ky popull ka arritur dhe do të arrijë në të ardhmen.
( vijon )
