[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
REAGIMI I ILEGALES PËR ARDHJEN E FUNDIT TË TITOS NË KOSOVË
Gjatë gjithë periudhës së sundimit jugosllav, veçanërisht ndërmjet viteve 1945 dhe 1989, trojet shqiptare në ish-Jugosllavi u bënë skenë e një veprimtarie të përhershme e të shumëllojshme ilegale, e cila, megjithëse zhvillohej në fshehtësi dhe në kushte të vështira, përfaqësonte zërin më autentik të pakënaqësisë, qëndresës dhe aspiratës për çlirim kombëtar. Organizatat dhe grupet ilegale që vepronin në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare kishin një rol të rëndësishëm në artikulimin e reagimit politik ndaj çdo forme shtypjeje, manipulimi apo poshtërimi institucional që ushtrohej nga regjimi qendror i Beogradit.
Këto struktura ilegale, ndonëse shpeshherë të ndara në mënyrën e funksionimit dhe të organizimit të brendshëm, vepronin në një frymë të përbashkët, duke pasur të njëjtin qëllim parësor: mbrojtjen e dinjitetit kombëtar shqiptar dhe denoncimin e çdo padrejtësie të ushtruar mbi popullin e tyre. Çdo ngjarje me peshë politike, çdo akt i pushtetit që kishte për qëllim të shfaqte dominim simbolik apo të përligjte status quonë shtypëse, ngjallte reagim të menjëhershëm në rrjetin e ilegales.
Kështu ndodhi edhe me ardhjen e fundit të Josip Broz Titos në Kosovë, një ngjarje që nga propaganda zyrtare e regjimit u paraqit si një akt “kujdesi” e “bashkëjetese”, por që për shqiptarët që vepronin në ilegalitet përbënte simbolikën e fundit të një epoke të zymtë të shtypjes sistematike dhe mohimit të identitetit kombëtar. Kjo vizitë u përjetua jo si ngjarje ceremonial-politike, por si një shfaqje e fundit e arrogancës shtetërore, që përpiqej të ripërtërinte legjitimitetin e një pushteti që tashmë kishte humbur çdo kredibilitet në sytë e popullit shqiptar.
Reagimi i grupeve ilegale ndaj kësaj vizite nuk ishte i drejtpërdrejtë në formën klasike të protestës publike – sepse kushtet nuk e lejonin një shprehje të hapur – por ishte i qartë nëpërmjet fjalës së shkruar, shpërndarjes së trakteve, bojkotimit të aktiviteteve zyrtare dhe organizimit të heshtur të qëndrimit qytetar, i cili reflektonte mospranimin e pushtetit jo legjitim dhe refuzimin e çdo përpjekjeje për normalizimin e robërisë.
Edhe pse mjetet e reagimit ishin të kufizuara dhe rrethanat të vështira, vetë fakti që ilegales nuk i shpëtonte asnjë dukuri me karakter politik e shtypës, tregon për vigjilencën, ndërgjegjen dhe ndjenjën e thellë të përgjegjësisë historike që mbartnin këto organizata. Ato e kuptonin qartë se çdo akt i regjimit – edhe kur paraqitej si paqësor apo simbolik – kishte për qëllim ruajtjen e dominimit dhe dobësimin e frymës së rezistencës, dhe për këtë arsye, reagimi i tyre ishte i menjëhershëm, edhe kur ishte i heshtur.
Prandaj, vizita e fundit e Titos në Kosovë nuk u përjetua si ngjarje e zakonshme politike, por si një moment që përmbyllte një epokë të dhunës së strukturuar dhe, në të njëjtën kohë, përforconte bindjen se ndryshimi ishte i pashmangshëm, dhe se populli shqiptar, ndonëse i shtypur, nuk do të qëndronte më gjatë në heshtje. Dhe pikërisht kjo bindje e palëkundur, e shprehur në heshtje por me qëndresë, e mban gjallë rrëfimin historik të ilegales shqiptare si forca morale më e qëndrueshme përballë një pushteti që e kishte ndërtuar autoritetin mbi frikën dhe mohimin.
Qëndrimi i ilegales ndaj vizitës së Titos në Kosovë më 1979
Në kontekstin e padrejtësive të shumta e të përsëritura që i bëheshin popullit shqiptar në Kosovë, anëtarët e organizatave ilegale, të vetëdijshëm për përgjegjësinë që mbartnin si zëdhënës të rezistencës, reagonin në mënyrë të menjëhershme dhe të vendosur sa herë që pushteti ndërmerrte veprime që synonin thellimin e dominimit apo përforcimin e narrativeve zyrtare që mohonin realitetin e shtypjes. Këto organizata, megjithë kushtet e rënda të veprimit të fshehtë, nuk heshtën përballë padrejtësive, por artikulonin qëndrime të qarta përmes mjeteve që kishin në dispozicion, ndër të cilat traktet përbënin formën më të guximshme dhe më të efektshme të kundërshtimit të strukturuar.
Një nga reagimet më të qarta në këtë drejtim ishte ai i Organizatës Marksiste-Leniniste të Kosovës (OMLK), e cila, përmes traktit të tretë, shprehu qëndrimin e saj politik dhe moral ndaj vizitës së Josip Broz Titos në Kosovë, në vitin 1979. Kjo vizitë, e trajtuar nga pushteti si një akt i “vëmendjes” dhe “afërsisë” ndaj Kosovës, në fakt shihej nga rrethet ilegale shqiptare si një përpjekje për të maskuar realitetin e represionit, për të rikonfirmuar sundimin dhe për të forcuar kontrollin mbi një popull që gjithnjë e më shumë po kërkonte të drejtën për vetëvendosje.
Reagimi i OMLK-së, i formuluar me gjuhën e traktit, ishte i qartë dhe pa ekuivoke: nuk mund të pranohej si i mirëseardhur një udhëheqës që simbolizonte sistemin e dhunës, mohimit dhe kolonizimit politik e kulturor. Trakti ishte jo vetëm akt proteste, por edhe një dëshmi e pjekurisë politike të organizatës, që e kuptonte se çdo akt i pushtetit bartte ngarkesë simbolike dhe politike – dhe për këtë arsye duhej sfiduar në mënyrë po aq të qëndrueshme e të artikuluar.
Ky reagim shërben sot si dëshmi e gatishmërisë së lëvizjes ilegale për të reaguar pa vonesë përballë çdo forme të instrumentalizimit të Kosovës si skenë e legjitimitetit artificial jugosllav. Për ilegalen shqiptare, vizita e Titos nuk ishte gjë tjetër veçse përpjekje për ta bindur opinionin e brendshëm dhe ndërkombëtar se Kosova ishte pjesë e “bashkim-vëllazërimit”, ndërkohë që në realitet ajo mbetej një territor i shtypur, i nënshtruar dhe i përjashtuar nga të drejtat themelore politike dhe kombëtare.
Në këtë kontekst, traktet nuk ishin vetëm fletë që qarkullonin në errësirë – ato ishin akte të ndritshme të ndërgjegjes dhe të përballjes me një pushtet që e kishte ndërtuar veten mbi iluzionin e stabilitetit dhe heshtjes. Përmes tyre, OMLK dhe organizatat e tjera ilegale dëshmonin se populli shqiptar kishte zë, kishte mendim dhe kishte guxim – dhe nuk ishte i gatshëm të pranonte me heshtje as simbolikën e rreme të pushtetit, e as mungesën e lirisë që ai përfaqësonte.
Për lëvizjen ilegale shqiptare, ardhja e Josip Broz Titos në Kosovë nuk përfaqësonte asgjë më shumë se një skenë politike të mirëkalkuluar, një farsë e zbukuruar nga propaganda zyrtare, e cila përpiqej t’i shiste opinionit të gjerë – brenda dhe jashtë federatës – idenë e një kujdesi të veçantë të udhëheqjes jugosllave për Kosovën dhe popullatën e saj shqiptare. Megjithatë, ata që vepronin në ilegalitet – njerëz të përkushtuar ndaj së vërtetës dhe me një vetëdije të lartë politike – nuk e pranonin këtë narrativë të rreme, sepse e njihnin mirë përvojën e hidhur që e shoqëronte çdo premtim të pushtetit.
Për organizatat ilegale, vizita e Titos nuk ishte gjë tjetër veçse një akt i radhës i mashtrimit shtetëror, një përpjekje për të fshehur realitetin e dhunshëm dhe për të ilustruar në mënyrë të sajuar se shqiptarët ishin të përfaqësuar dhe të barabartë në sistemin jugosllav. Por kjo narrativë e zbukuruar nuk kishte më fuqi të depërtonte në ndërgjegjen e atyre që e kishin përjetuar në lëkurë shtypjen, diskriminimin dhe përjashtimin sistematik. Ata nuk ishin më të mashtrueshëm nga fjalët e ëmbla të pushtetit, sepse kishin dëgjuar dhe parë mjaft – premtime që kurrë nuk u realizuan, “kujdes” që gjithmonë përkthehej në kontroll, dhe vizita që pasonin me goditje të reja ndaj popullit shqiptar.
Për këtë arsye, ilegalja shqiptare nuk e “kollofiti” dot këtë farsë politike, sepse ajo e njihte mirë natyrën e thellë të pushtetit jugosllav dhe kishte mësuar ta lexonte përtej fjalëve të bukura. Ajo që pushteti përpiqej të paraqiste si miqësi apo vëmendje, në fakt përfaqësonte vazhdimësinë e një politike kolonizuese dhe mohimi, të kamufluar përmes simbolikës dhe retorikës. Lëvizja ilegale nuk binte pre e kësaj gjuhe, sepse kishte ndërtuar një ndjeshmëri të veçantë ndaj manipulimeve, të fituar përmes përvojës direkte të shtypjes dhe përmes vëzhgimit të pandërprerë të sjelljes së pushtetit.
Prandaj, refuzimi i vizitës së Titos nuk ishte thjesht një akt politik i kundërshtimit të një figure udhëheqëse, por një refuzim i thellë ndaj gjithë aparatit simbolik të një sistemi që për vite të tëra kishte punuar jo për të ndihmuar shqiptarët, por për t’i dobësuar, për t’i kontrolluar dhe për t’i detyruar të harrojnë veten. Ishte një qëndrim i kthjellët, i artikuluar jo me zhurmë, por me qartësi ideologjike dhe me dinjitet historik: shqiptarët nuk kishin më iluzione – ata nuk kërkonin vizita, por liri; jo premtime, por barazi reale; jo përfaqësime simbolike, por vetëvendosje autentike. Dhe këtë e thoshin qartë – me fjalë, me trakt, dhe mbi të gjitha, me qëndrimin e tyre të palëkundur kundër çdo mashtrimi të kamufluar me gjuhën e kujdesit.
Në përballje me realitetin e hidhur politik të dekadave të pas Luftës së Dytë Botërore, populli shqiptar në Kosovë dhe në viset e tjera të banuara me shqiptarë në ish-Jugosllavi, kishte zhvilluar një ndjeshmëri të thellë ndaj premtimeve të rreme dhe retorikës boshe të pushtetit jugosllav, që për vite me radhë trumbetonte barazi, vëllazërim-bashkim dhe të drejta të garantuara për të gjithë. Por për shqiptarët, këto fjalë nuk përfaqësonin përvojë konkrete, por një fasadë që fshihte thellimin e shtypjes, përjashtimit dhe mohimit të identitetit kombëtar.
Duke qenë të vetëdijshëm për këtë tradhti të qëllimshme politike, që nuk vinte nga ndonjë moskuptim momental, por nga një strategji e mirëfilltë e kontrollit dhe nënshtrimit të tyre, shqiptarët nuk qëndruan në heshtje, por reaguan në mënyra të ndryshme dhe kreative, përtej rrugëve tradicionale të veprimit politik të lejuar. Ishte pikërisht nga kjo pakënaqësi e thellë dhe zhgënjim i akumuluar, që u shfaqën dhe u konsoliduan strukturat ilegale të rezistencës, përmes të cilave u artikulua zëri i vërtetë i një populli të lënë jashtë institucioneve dhe të shtypur në mënyrë sistematike.
Formimi i organizatave dhe grupeve të shumta ilegale, që vepruan me guxim në Kosovë dhe më gjerë, ishte një rezultat i drejtpërdrejtë i humbjes së besimit te premtimet e pushtetit dhe një dëshmi se populli shqiptar kishte zgjedhur të mos e pranonte më pasivisht rolin e viktimës, por të merrte përsipër rolin e rezistuesit dhe të kërkuesit të drejtës historike. Këto organizata nuk lindën në balon, por në një klimë politike të mbushur me padrejtësi të përsëritura, me represion institucional dhe me ndalimin e çdo forme të përfaqësimit të mirëfilltë.
Në këtë kuptim, veprimi ilegal nuk ishte thjesht një reagim emocional ndaj zhgënjimit, por një formë e artikuluar politike, që synonte ta kthente ndjesinë e tradhtisë në mobilizim, e pakënaqësinë në vetëdije kolektive. Kjo lëvizje ilegale, edhe pse e mbajtur larg syrit të publikut dhe e përballur me ndëshkime të rënda, përfaqësonte një nga format më të sinqerta dhe më të vendosura të reagimit qytetar, që doli nga gjiri i një populli të vetëdijshëm për padrejtësinë, dhe të vendosur për të mos u pajtuar me të.
Kështu, përmes organizimit të strukturuar ilegal, populli shqiptar shfaqi jo vetëm revoltën ndaj një politike mashtruese, por edhe krijoi një alternativë të vetën të shpresës dhe drejtësisë, që për shumë vite do të ishte forca e vetme e artikulimit të së vërtetës dhe kërkesës për liri në një sistem që bazohej në mohimin e saj.
Vendosmëria e artikuluar e ilegales
Brenda kontinuitetit të qëndresës ilegale në Kosovë, Organizata Marksiste-Leniniste e Kosovës (OMLK) zë një vend të veçantë si një ndër strukturat më të organizuara dhe më të qëndrueshme që e shndërroi reagimin ndaj padrejtësisë në veprim të vazhdueshëm politik, ideologjik dhe organizativ. Gjatë gjithë ekzistencës së saj, OMLK-ja veproi me një vijë të qartë politike, e cila nuk linte vend për iluzione në raport me pushtetin qendror jugosllav dhe as për kompromise në raport me nevojën e pashmangshme për vetëdijesim e mobilizim popullor.
Në këtë frymë veprimi, sipas dokumenteve që sot ruhen si dëshmi historike të rezistencës së organizuar, shihet se në tetorin e vitit 1979, Komiteti Drejtues i OMLK-së kishte mbajtur një mbledhje me rëndësi strategjike. Në këtë takim u diskutua dhe u miratua një vendim i rëndësishëm: të vazhdohej me përpilimin, shtypjen dhe shpërndarjen e trakteve politike, të cilat përbënin jo vetëm mjet informimi, por formën më efiçente të ndërhyrjes politike në realitetin e shtypur të kohës. Traktet nuk ishin vetëm fleta – ato ishin instrumente të ndërgjegjes, zëra të heshtur që sfidonin aparatin shtetëror.
Kjo mbledhje, për më tepër, mori vendimin që organizata të reagonte në mënyrë të ashpër dhe të artikuluar ndaj vizitës së kryetarit të atëhershëm të Jugosllavisë në Kosovë, një vizitë e cila për propagandën zyrtare duhej të paraqitej si shenjë kujdesi e afërsie, por që për strukturat ilegale shqiptare përfaqësonte asgjë më pak se një provokim të hapur dhe një përpjekje për të normalizuar pushtimin politik dhe mohimin kombëtar.
OMLK-ja, duke ruajtur koherencën dhe vendosmërinë që e karakterizonte, zgjodhi të kundërpërgjigjej jo me heshtje, por me fjalën e guximshme të traktit, me përmbajtje të qartë, të drejtpërdrejtë dhe mobilizuese. Vendimi për të reaguar me mjete të organizuara nuk ishte i rastësishëm – ai buronte nga bindja se çdo ngjarje politike me simbolikë shtypëse duhej kundërshtuar publikisht, sado e rrezikshme të ishte kjo për anëtarët e organizatës.
Në këtë mënyrë, qëndrimi i Komitetit Drejtues nuk ishte vetëm një veprim politik, por edhe një dëshmi e pjekurisë organizative dhe e vendosmërisë për ta ruajtur vazhdimësinë e rezistencës, edhe në momentet kur presioni shtetëror ishte më i madh. Trakti si formë reagimi ishte zëri i padukshëm i një populli të pafjalë në media, por me një zë të fuqishëm në ndërgjegjen kombëtare, që në heshtje kërkonte jo koncesione, por liri të plotë, dinjitet dhe drejtësi historike.
( vijon )
