Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Koha e nënshtrimit nën regjimin jugosllav
Nëse ka një periudhë në historinë moderne të shqiptarëve që meriton të përshkruhet si më e rënda dhe më e errëta në përmasat e saj politike, psikologjike dhe shoqërore, ajo është pa dyshim epoka e sundimit jugosllav, gjatë së cilës shqiptarët, veçanërisht në Kosovë, u gjendën nën një regjim që u përpoq të shkatërronte vetë themelet e qenies sonë kolektive. Ky nuk ishte vetëm një sistem politik i huaj, por një regjim që në thelb e mohoi identitetin, e shtypi dinjitetin dhe e shkatërroi besimin në të ardhmen, duke e kthyer çdo ditë të jetës në një betejë për mbijetesë shpirtërore dhe kombëtare.
Në këtë kuptim, mund të thuhet pa asnjë hezitim se koha e diktaturës jugosllave për shqiptarët përfaqësonte kulmin e zymtësisë historike, një periudhë ku drita e shpresës fikej përballë mekanizmave të frikës, censurës, dhunës dhe përjashtimit. Ishte një kohë në të cilën shqiptarëve iu mohua jo vetëm fjala dhe veprimi, por edhe kujtesa dhe ëndrra – sepse çdo përpjekje për të shprehur të vërtetën, çdo akt simbolik identitar, shihej si kërcënim ndaj rendit politik të krijuar me dhunë.
Në këtë epokë të errët, burgosjet politike, diferencimet ideologjike, mohimi i gjuhës, përndjekja e intelektualëve dhe ndalimi i lirisë së mendimit ishin pjesë e përditshmërisë së një shoqërie që rrethohej nga pasiguria dhe kontrolli i gjithanshëm. Ishte një sistem që e ndërtonte fuqinë e vet jo mbi pajtimin me qytetarët, por mbi shtypjen sistematike të tyre, veçanërisht ndaj atyre që guxonin të mendonin ndryshe, të kujtonin ndryshe, apo të ëndërronin më shumë. Prandaj, kjo periudhë nuk ishte vetëm e vështirë në kuptimin material të fjalës – me mungesa, me përjashtime dhe me dhunë – por ishte e errët në kuptimin më të thellë të fjalës: errësirë e mendjes, e shpirtit dhe e të ardhmes. Ishte një kohë kur një popull i tërë ndjehej i mbyllur në një burg të padukshëm, ku kufijtë nuk ishin vetëm gjeografikë, por psikologjikë dhe moralë.
Dhe pikërisht për këtë arsye, kjo periudhë mbetet një plagë e hapur në kujtesën kolektive shqiptare, jo vetëm për shkak të vuajtjeve që solli, por për shkak të përmasës së përpjekjes për zhdukje të identitetit. Ajo është një kujtesë që na kujton se liria nuk është kurrë e dhënë, por e fituar, dhe se popujt që kanë kaluar përmes errësirës, janë ata që më mirë se kushdo tjetër dinë ta çmojnë dritën. Në realitetin politik të Kosovës dhe të trojeve shqiptare nën ish-Jugosllavi, një nga mjetet më brutale të pushtetit serb për të ruajtur kontrollin dhe për të shtypur çdo formë të mendimit të lirë ishte shndërrimi i gjyqeve në skena represive të pastra politike. Në mënyrë sistematike, institucionet e drejtësisë, të cilat në parim duhej të mbronin lirinë e individit dhe ligjshmërinë, u kthyen në instrumente të verbra të shtetit represiv, që dënonin me ashpërsi çdo zë kundër, çdo ide që sfidonte status quo-në, çdo kërkesë për të drejta legjitime kombëtare dhe njerëzore.
Studentët dhe intelektualët shqiptarë, si bartës të vetëdijes kritike dhe si zëdhënës të shpresës për ndryshim, u gjendën në epiqendër të kësaj goditjeje të organizuar. Ata nuk ndëshkoheshin për krime reale, por për mendimin e tyre, për fjalën, për dijen, për vetë ekzistencën e tyre si njerëz të vetëdijshëm. E drejta për të menduar, për të reflektuar, për të kërkuar barazi, përkonte me dënimin – dhe ky dënim nuk kufizohej vetëm në kornizën e ligjit, por shpesh ishte i motivuar nga urrejtja e hapur dhe nga një instinkt shfarosës i institucionalizuar.
Në këtë kuadër, shprehja “Bisogna spegnere questo cervello” – Duhet shuar ky tru, e artikuluar me arrogancë dhe pa asnjë ndrojtje nga përfaqësues të gjykatave dhe të pushtetit serb, nuk ishte një metaforë. Ajo ishte një doktrinë e heshtur e sistemit, një qëllim i kthyer në praktikë qëllimisht të ligjëruar: shuarja e mendimit kritik shqiptar, shuarja e kujtesës dhe e potencialit për ndryshim. Kjo maksimë u bë simbol i një epoke ku truri shqiptar u konsiderua si kërcënimi më i madh për pushtetin, dhe për këtë arsye, nuk duhej reformuar apo ndikuar – duhej eliminuar.
Ky qëndrim, i ndërtuar mbi zemërim patologjik, egoizëm politik, urrejtje etnike dhe mllef të pakontrolluar, përbënte një përmasë të veçantë të mizorisë, të cilën rrallë mund ta ndeshësh me aq përmasa dhe qartësi në marrëdhëniet ndërnjerëzore. Nuk ishte fjala vetëm për një strategji politike, por për shfaqje të instinkteve të egra, të një urrejtjeje primitive që kishte zbritur nga shkallët e propagandës në gjykatat, në vendimet e prokurorëve, në ligjërimin e zyrtarëve, në jetën e përditshme të sistemit.
Dhe kështu, gjyqet politike në Kosovë nuk ishin më procedura ligjore – ato ishin seanca të dhimbshme të nënshtrimit publik të mendimit shqiptar, që përndiqej jo për atë çka kishte bërë, por për atë çka mund të mendonte. Ishte një krim që ndodhte në emër të ligjit, por që në thelb shkelte çdo parim të drejtësisë dhe humanizmit. Në këtë përballje dramatike, vetë mendja shqiptare ishte shpallur fajtore – dhe dënimi i saj nuk kishte për qëllim riedukimin, por shuarjen përfundimtare. Dhe kjo është një nga plagët më të thella që diktatura jugosllave ia la historisë së Kosovës.
Thirrja për rezistencë e traktit ilegal dhe mobilizimi shoqëror kundër shtypjes
Në tekstin e traktit, autorët – pjesëtarë të organizatave ilegale shqiptare që vepronin në fshehtësi në Kosovën e sunduar nga regjimi jugosllav – formulojnë një thirrje të qartë, të fuqishme dhe të papërkulshme për organizim dhe rezistencë të përgjithshme popullore. Në këtë mesazh, të ndërtuar me një gjuhë të drejtpërdrejtë dhe me tone mobilizuese, theksohet detyra morale dhe politike e çdo shqiptari të ndershëm për t’u përballur pa kompromis me sunduesit revizionistë dhe me aparatin shtypës të shtetit.
Trakti nuk u drejtohet vetëm elitave apo grupeve të veçanta, por gjithë spektrit shoqëror shqiptar – punëtorëve, fshatarëve, të rinjve, të gjithë atyre që përbënin shtyllën e shoqërisë, por që, njëkohësisht, ishin edhe shtresa më të ekspozuara ndaj padrejtësisë dhe shtypjes. Thirrja për veprim nuk mbetet në nivelin e një slogani retorik, por përcillet me një plan të qartë veprimi, duke i ftuar qytetarët të mos qëndrojnë pasivë përballë dhunës sistematike, por të organizohen në forma konkrete të rezistencës: greva, bojkotime, demonstrata e çdo akt që mund të sfidonte rendin represiv.
Në veçanti, autorët sjellin në vëmendje shembuj realë dhe të freskët të guximit qytetar – si greva e punëtorëve të Kombinatit “Ramiz Sadiku” në prag të Një Majit, një simbolikë e zgjedhur me kujdes, sepse përfaqësonte jo vetëm rezistencën punëtore, por edhe dinjitetin e klasës së shtypur që refuzonte të nënshtrohej, madje edhe në një datë që propaganda shtetërore e kishte përvetësuar për të lavdëruar punën dhe sistemin. Nëpërmjet kësaj thirrjeje, traktet nuk ishin thjesht dokumente me karakter frymëzues – ato përfaqësonin një strategji të mirëfilltë mobilizimi popullor, të bazuar në përvojat konkrete të shoqërisë dhe në vullnetin për ndryshim. Ilegalistët nuk i shihnin qytetarët si objekt pasiv të shtypjes, por si subjekte aktive të luftës për çlirim, të aftë për të vepruar, për t’u bashkuar dhe për ta kthyer pakënaqësinë në organizim.
Në këtë kuptim, traktet shërbenin si manual i qëndresës, ku çdo individ – i ndershëm, i ndërgjegjshëm dhe i vendosur – ftohej të bëhej pjesë e lëvizjes. Mesazhi ishte i qartë: liria nuk dhurohet, ajo fitohet përmes organizimit të guximshëm dhe qëndresës së përditshme, në punë, në rrugë, në shkolla e fabrika, kudo ku ndodhej populli i shtypur. Dhe kështu, trakti bëhej një urdhër moral i kohës, një thirrje që shpërthente përtej fjalës së shkruar, duke sfiduar jo vetëm pushtetin e momentit, por edhe heshtjen dhe frikën që e mbështeste atë. Ishte një zë që kërkonte veprim – jo nesër, por sot; jo vetëm nga të tjerët, por nga secili. Sepse, siç e përmbyllnin ata me vendosmëri: “luftë çdo ditë kundër armikut, atje ku të ndodheni!”
Në përmbyllje të traktit, përfaqësuesit e lëvizjes ilegale shqiptare artikulojnë një mesazh të fuqishëm, që nuk është vetëm thirrje për rezistencë, por edhe shprehje e besimit të palëkundur në ardhjen e një dite të madhe, të shumëpritur, kur populli shqiptar – i lodhur nga robëria dhe dhuna – do të ngrihet si një trup i vetëm, nën udhëheqjen e bijve të vet më të denjë, për ta marrë në dorë fatin historik të vet. Kjo fjali është më shumë se një shpresë – është një premtim i ngjizur në dhembje dhe në qëndresë, i cili e projekton të ardhmen si vazhdim të natyrshëm të një ideali që kurrë nuk u shua.
Në tekst theksohet se kjo ngritje nuk do të jetë spontane, por do të përvijohet si luftë e madhe, e vetëdijshme dhe e organizuar, me armë në dorë, si formë e fundit dhe e pashmangshme e përballjes me padrejtësinë, një lëvizje që buron nga vullneti popullor për t’u bashkuar me vëllezërit shqiptarë dhe për të jetuar i lirë, ashtu siç kishin ëndërruar luftëtarët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe mijëra dëshmorë të tjerë të kombit. Kjo pjesë e traktit nuk është thjesht një pasazh retorik apo një apel emocional; ajo mishëron një vizion historik që lidh të shkuarën e lavdishme me të ardhmen e dëshiruar, duke e vendosur popullin shqiptar jo vetëm si viktimë të historisë, por si aktor aktiv të saj, të gatshëm të marrë në dorë drejtimin e vet.
Përmendja e Lidhjes së Prizrenit nuk është rastësore: ajo është simboli themelor i bashkimit kombëtar dhe i luftës për vetëvendosje, ndërsa dëshmorët përfaqësojnë kontinuitetin e këtij ideali, që rrjedh përmes brezave dhe nuk zbehet përballë vështirësive. Përmbyllja e traktit, e theksuar me shkronja të mëdha dhe me tone të fuqishme emocionale, shfaqet si një akt afirmimi dhe besimi kolektiv: “RROFTË POPULLI YNË HEROIK!” Kjo thirrje nuk është vetëm deklaratë simbolike, por një përqafim i të gjithë atyre që kanë duruar, luftuar, sakrifikuar dhe besuar, duke e shndërruar popullin jo në një masë pasive, por në një subjekt heroik, me dinjitet të pakontestueshëm dhe me një mision historik përpara vetes.
Kështu, trakti mbyllet me një kulm shpirtëror dhe moral, duke i dhënë zë ëndrrës për liri në gjuhën e krenarisë dhe të kujtesës, por edhe në gjuhën e betimit për veprim. Në këtë tekst të fuqishëm, e kaluara flet me gjakun e dëshmorëve, e tashmja reflekton mbi padrejtësinë, dhe e ardhmja projektohet si një lindje e re, ku populli i robëruar do të ngrihet me dinjitet, për të marrë vendin që i takon në historinë e vet.
Pas çdo akti të guximshëm të shpërndarjes së trakteve ilegale, aparati shtetëror i Jugosllavisë reagonte me ashpërsi, duke aktivizuar menjëherë organet e hetuesisë, të cilat intensifikonin praninë e tyre në terren dhe fillonin një fushatë të gjerë ndëshkimi dhe hetimi. Kështu ndodhi edhe pas qarkullimit të traktit në fjalë: dhjetëra shqiptarë u arrestuan, vetëm mbi bazën e dyshimeve apo supozimeve, pa pasur prova të qarta – një praktikë e zakonshme e shtetit që, në mungesë të argumenteve ligjore, përdorte frikën dhe ndëshkimin kolektiv si mjet për të shtypur zërin e kundërshtimit.
Por ajo që e bën këtë periudhë të veçantë dhe domethënëse nga pikëpamja e historisë së rezistencës është fakti se, përkundër goditjeve të rënda që pësonte, veprimtaria e organizatave ilegale shqiptare nuk ndalej. Arrestimet nuk arrinin të shuanin as frymën, as strukturat e lëvizjes. Përkundrazi, edhe pas çdo bastisjeje, burgosjeje apo kërcënimi, traktet dhe literatura ilegale vazhdonin të qarkullonin, duke dëshmuar se ajo çfarë ishte ndërtuar nuk ishte vetëm një rrjet njerëzish, por një ndërgjegje e rrënjosur thellë në popull, që nuk mund të asgjësohej me dhunë.
Ky fakt flet për forcën e organizimit dhe karakterin rezistent të lëvizjes ilegale shqiptare në Kosovë. Ishte një organizim që nuk varej vetëm nga individë të caktuar, por që kishte krijuar rrënjë në masat popullore, duke ndërtuar qeliza të qëndrueshme dhe struktura të afta për të vazhduar veprimtarinë edhe në kushte të jashtëzakonshme represioni. Puna e ilegales, në këtë mënyrë, kthente goditjen shtetërore në motivim për vazhdim, duke dëshmuar se çdo arrestim, në vend që ta ndalte rrymën, e përforconte atë.
Kjo rezistencë e pandalshme është dëshmi e fuqisë së një ideali të ndarë kolektivisht, që nuk mund të ndalohej me hekur, frikë apo burg. Sepse atje ku arrestohej një anëtar, dilnin të tjerë në vendin e tij; atje ku konfiskohej një trakt, qarkullonin dhjetë të tjerë. Ilegalja nuk ishte më vetëm një strukturë politike – ajo ishte bërë vetëdije popullore, dhe si e tillë, ishte shumë më e fortë se çdo aparat shtypës. Në fund, ajo që qëndronte përballë makinerisë së dhunës shtetërore nuk ishte vetëm një organizatë, por fryma e një populli që kishte vendosur të mos heshtte më.
( vijon )
