Simptomë e një kulture politike pa Identitet Shtetëror!

Ese(1): (Nga romani: „diplomacia e shterraar“)

Moskonstituimi i Kuvendit të Kosovës:

Nga Safet Sadiku

a) Sot, (më 19 maj 2025) edhe pas të tetëmbëdhjetës herë përpjekje për votimin e Kryetarit,  Kuvendi i Kosovës nuk u konstitua, por jo vetëm kaq… Propozimi i bërë që nga java e fundit e tutje të provohet grumbullimi i deputetëve në Kuvend vetëm një herë në javë, është një nga çudirat e radhës. Ky është kulmi!

b) Juan Linz, në veprën e tij mbi demokracitë hibride, thotë: “Krizat e përsëritura kushtetuese në vendet në tranzicion nënkuptojnë jo dështimin e sistemit, por dështimin e elitës që nuk e përqafon sistemin.”

c) Ky reflektim nuk është vetëm një pohim kritik, por një përmbledhje e thelbit të krizave të vazhdueshme politike në Kosovë. Nëse liria u fitua me gjak, ndërtimi i shtetit po rrezikon të humbasë në baltën e interesave personale, të mungesës së vizionit dhe pamundësisë për të prodhuar institucione funksionale. Më shumë se tre muaj pas mbajtjes së zgjedhjeve të fundit parlamentare, Kosova ende nuk ka Kuvend të konstituar, dhe kjo është një goditje e drejtpërdrejtë ndaj vullnetit qytetar.

„Ndonëse, koha dëshmoi, se patëm luftëtarë të denjë që luftuan dhe u sakrifikuan për liri, por nuk patëm vazhdues edhe në diplomaci që të arrijnë të mbrojnë linjën e vetëdijes së luftëtarëve për çfarë luftuan dhe sakrifikuan në procesin e luftës aktive me plot vetëdije, që si rezultat i kësaj vetëdije sot kemi lirinë!“

I) Ky mendim, i përzgjedhur nga libri: “Proceset Politike pa Identitet Shtetëror“ (faqe 168) i autorit Safet Sadiku, është më shumë se sa një reflektim, është një konfirmim dështimi i heshtur ndaj një klase politike që, edhe pas më shumë se dy dekadash nga përfundimi i luftës, vijon të jetë e paaftë të ndërtojë një arkitekturë funksionale të shtetësisë. Moskonstituimi i Kuvendit të Kosovës më shumë se tre muaj pas mbajtjes së zgjedhjeve nuk është vetëm një problem teknik apo krizë momentale, por është shfaqje klasike e mungesës së përgjegjësisë shtetformuese.

Në çdo demokraci funksionale, akti i konstituimit të kuvendit është një prej gurëve themelorë të legjitimitetit institucional. Kur ky proces zvarritet pa arsye bindëse, pasojat janë të shumëfishta: bllokohet sistemi legjislativ, paralizohet qeverisja dhe mbi të gjitha po humbet besimi, jo vetëm qytetar, por edhe te aleatët ndërkombëtarë. Në rastin e Kosovës, ky paralizim nuk ndodh për herë të parë. Shembujt e krizave të mëhershme, që nga zgjedhjet e vitit 2014 apo 2017, dëshmojnë një prirje të përsëritur për të vënë interesin e grupeve politike mbi atë të qytetarëve dhe të vetë shtetit. Mungesa e konsensusit për figura udhëheqëse të Kuvendit, kalkulimet për ndarje të pushtetit dhe taktikat për të shtyrë përpara agjenda individuale apo partiake janë dëshmi të qarta se politika shqiptare në Kosovë ende nuk ka përvetësuar kulturën e shtetndërtimit.

Në vend të logjikës së bashkëpunimit institucional, dominojnë kalkulimet për dominim politik. Ajo çfarë mungon, është ajo që autori i këtij shkrimi dhe njëherit edhe autori i librit i shënuar më lart, e përmend si një mangësi për “vazhdimësi të vetëdijes së luftëtarëve”, që domethënë se, po na mungon ndërgjegjja politike për të vepruar në funksion të interesit të përbashkët shtetëror dhe jo në funksion të partisë, individit apo grupit të interesit.

Me këtë rast po trajtoj disa shkaqe:  1) Moskonstituimi i Kuvendit si simptomë e mungesës së identitetit shtetëror, dhe 2) Vetëizolimi politik i Kosovës në arenën ndërkombëtare si pasojë e mungesës së kulturës diplomatike. Në këtë kontekst, këto veprime të argumentuara publikisht po e përforcojnë logjikën e përvojës politike me prirje më shumë për dështim se sa për ndërtim, duke u mbështetur në: a) Referenca historike konkrete, b) Statistikat me disa të dhëna, c) Referenca teorike, ç) Thirrje për reflektim. Të gjitha këto konsultime janë në funksion të mesazhit të romanit tim: “Diplomacia e shterruar”.

A) Në këtë pikë të romanit:“Diplomacia e shterruar”, bazuar në këto dy-tri parime, më poshtë do ta gjeni më të thelluar këtë analizë:

1) Parimi i diskutimeve të shëndosha: “Se politikanët që kanë bërë biznese me okupatorin dhe ende e vazhdojnë edhe sot, nuk mund të jenë më në krye të institucioneve të Kosovës.” Ky parim nuk është thjesht një qëndrim moral, por është një kërkesë politike për moral të pastër institucional. Nëse në procesin e shtetndërtimit lejojmë që vendimmarrja të udhëhiqet nga ata që kanë bashkëpunuar me mekanizma të huaj shtypës  qofshin të pushtuesit të djeshëm apo të interesave të dëmshme edhe në të sotmen, atëherë nuk kemi ndërtuar shtet, por kemi kthyer shtetin në instrument të marrëveshjeve nën tavolinë. Kjo logjikë pune e shpjegon qartë pse Kuvendi, edhe kur konstituohet, nuk funksionon si tribunë përfaqësimi, por si teatër pazari politik. E njëjta kategori politike që ka bërë biznes me të kaluarën e zymtë të vendit, sot kontrollon levat e pushtetit dhe e kthen qeverisjen në mbijetesë për interesa personale.

2) Parimi për vendimet juridike dhe drejtësinë si hallkë e shtetit: “Bizneset e dyshimta të okupatorëve janë të lidhura direkt jo vetëm me veprimtaritë e një pjese të klasës politike, por edhe me ato të çështjeve juridike dhe kanë ndikuar dhe ende po ndikojnë direkt në mosfunksionimin e sistemit të drejtësisë.” Në këtë parim përshkruhet qartë ajo që ndodh aktualisht me kapjen e drejtësisë në Kosovë. Në një vend ku ligji nuk është më instrument i barazisë, por vegël e interesit të lidhur me pushtetin, nuk mund të ndërtohet një shtet funksional. Kur drejtësia është e lidhur me kapitalin e krijuar gjatë dhe pas okupimit, atëherë i gjithë sistemi shtetëror është i kompromentuar.

Prandaj, moskonstituimi i Kuvendit nuk është vetëm vonesë teknike. Është shenjë e kapjes së sistemit nga një elitë që nuk ka interes të përfaqësojë qytetarët, por të mbrojë rrjetin e interesave të veta të trashëguara nga bashkëpunime të errëta ekonomiko-politike.

3) Thirrje për reflektim : Kosova nuk ka më kohë për ta toleruar këtë model politik. Mungesa e përfaqësimit në Kuvend dhe vetëizolimi diplomatik nuk janë më gabime, por janë direkt zgjedhje të qëllimshme të një elite që ka braktisur identitetin shtetëror për interesa private. Nëse nuk ndodh një ndryshim i qartë etik dhe institucional, atëherë  “diplomacia e shterruar” nuk do të mbetet më vetëm një titull simbolik i një romani artistik, por do të jetë diagnozë kombëtare e një shteti që fitoi lirinë, por që „gjatë rrugës e humbi drejtimin“.

II) Në të kaluarën, mungesa e kësaj vetëdije ka prodhuar pasoja të rënda. Janë të njohura; marrëveshjet e dëmshme, humbjet e momentumit diplomatik, përçarje të brendshme dhe prania aktive e një gjendje të përhershme të krizës institucionale. Edhe sot, kur qytetarët presin reformë, zhvillim ekonomik, përparim drejt integrimit evropian, politika është e zënë me përllogaritje që vetëm thellojnë zhgënjimin dhe largimin e njerëzve nga proceset demokratike. Çështja nuk është thjesht se Kuvendi nuk po konstituohet.

Çështja është se mungon ndërgjegjja politike për rëndësinë e këtij procesi. Çështja është se mungon një vizion për shtetin që të shkojë përtej rotacioneve të pushtetit. Dhe në thelb të kësaj krize nuk është ndonjë problem teknik, por është mungesa e një identiteti të mirëfilltë shtetëror, i cili do t’i mbante politikanët përgjegjës jo ndaj njëri-tjetrit, por ndaj popullit dhe shtetit të tyre.

Kosova ka nevojë urgjente për një kulturë të re politike, që e sheh pushtetin si përgjegjësi dhe jo si privilegj. Vetëm atëherë, konstituimi i Kuvendit do të ndodhë me automatizëm, si akt formal që pasqyron vullnetin e qytetarëve dhe jo një betejë për pushtet midis elitave. Pa këtë vetëdije, liria që u fitua me shumë sakrificë mbetet një ideal i parealizuar në praktikën e përditshme të shtetësisë.

B) Mungesa e vetëdijes politike si krizë shtetformuese:
1) Parimi i diskutimeve të shëndosha: Ky është një nga parimet më të guximshme që ndërtohet në roman, i cili sfidon heshtjen dhe normalizimin e lidhjeve të dyshimta të politikës me pushtuesin e djeshëm dhe interesat e errëta të sotme. Nëse nuk vendoset një kufi jo vetëm moral, por edhe me ligj juridik, ndaj atyre që e kanë përdorur shtetin për pasurim personal, atëherë asnjë institucion nuk mund të fitojë legjitimitet real, pavarësisht formës juridike apo votave që i prodhojnë ato poste. Prandaj, kur Kuvendi nuk po konstituohet, duhet të kuptojmë se problemi nuk është vetëm në përplasjen mes partive, por në mosgatishmërinë për t’u pastruar politikisht, për të ndërtuar një platformë morale dhe juridike të përbashkët që i refuzon ata që kanë komprometuar lirinë me pazare politike.

2) Parimi për vendimet juridike dhe drejtësinë si hallkë e shtetit: Drejtësia është themeli mbi të cilin ngrihet çdo shtet funksional. Por, në rastin e Kosovës, drejtësia jo vetëm që nuk ka qenë në funksion të mbrojtjes së qytetarit, por ka qenë shpesh e përdorur për të mbrojtur strukturat që kanë shfrytëzuar shtetin për interesa të veta. Kur një elitë politike është e lidhur me struktura të paligjshme të trashëguara nga koha e okupimit, dhe kur ajo elitë kontrollon ose ndikon në vendimet gjyqësore, atëherë nuk mund të flitet për sundim të ligjit, por për zëvendësim të ligjit me lojë pushteti. Për pasojë, mosfunksionimi i drejtësisë nuk është një dobësi vetëm e sistemit, por një strategji e qëllimshme për të mbrojtur „një status quo“ të paprekshme.

3) Thirrje për reflektim: Kosova ka nevojë urgjente për një kulturë të re politike, që e sheh pushtetin jo si privilegj, por si përgjegjësi. Vetëm atëherë konstituimi i Kuvendit do të ndodhë me automatizëm, si një akt formal që pasqyron vullnetin e qytetarëve dhe jo si një betejë për pushtet midis elitave. Pa këtë vetëdije, liria që u fitua me shumë sakrificë do të mbetet një ideal i parealizuar, një premtim i papërmbushur në realitetin institucional të përditshëm. Kështu, thënia themelore e librit “Proceset Politike pa Identitet Shtetëror” mbetet kujtesë dhe paralajmërim:

„Nëse nuk e rifitojmë vetëdijen e luftës, atë vetëdije që nuk kërkonte përfitim por përfaqësim, atëherë edhe pavarësia tashmë e shpallur para shumë vitesh, do të mund t’na mbetet e pashpirt, e pastrehë dhe e pa drejtim“. Për këtë logjikë Serbia vazhdon të investon edhe sot. Prandaj, mungon vendimi i harmonizar i deputetëve të Kuvendit të Kosovës për konstituimin e tij!…

a) Në Ambasadën Britanike në Prishtinë. Një takim informal mes një diplomati britanik dhe një zyrtari të lartë shqiptar të Kosovës.

1) Diplomati Britanik (me ton të qetë, por të prerë): “Më lejoni ta them hapur, z. Tërmeti… Nuk kuptoj, pse ende ka kaq shumë hezitim për të konstituar Kuvendin? A nuk është kjo, në fund të fundit, një çështje e vullnetit demokratik?”
2) Zyrtari shqiptar i Kosovës (duke rregulluar kollaren e vjetër, me një buzëqeshje të hollë):
“Shihni, ndonjëherë, demokracia ka nevojë për durim, edhe për kompromis. Nuk janë të gjitha bardh e zi, sikur në raportet tuaja zyrtare.”

3) Diplomati Britanik (me një ngërç të lehtë ironie): “Zakonisht kompromiset bëhen për të ecur përpara, jo për të mos e lëvizur vendin nga vendi.”
4) Zyrtari shqiptar i Kosovës (tashmë me një ton më mbrojtës): “Serbia ka qenë një partnere strategjike në shumë aspekte… S’është punë e mençur të mbyllim dyert që mund të na duhen nesër.”

5) Diplomati Britanik (i habitur, me sy të ngushtuar): “E kuptoj, atëherë është trashëgimia që flet për ju… jo e ardhmja.”

b) Krizat e përsëritura, janë histori faktesh të paralizës politike: Kosova nuk po përballet për herë të parë me këtë lloj ngërçi institucional. Në vitin 2014, zvarritja e konstituimit të Kuvendit dhe përplasjet mes blloqeve politike (PDK ndaj LDK, AAK, Nisma) shkaktuan një krizë që zgjati më shumë se 6 muaj. Po ashtu, pas zgjedhjeve të vitit 2017, u deshën afro tre muaj për të formuar qeverinë. Këto episode dëshmojnë se nuk kemi të bëjmë me probleme të përkohshme, por me një kulturë të përhershme të papërgjegjësisë politike.

Në vitin 2021, Kosova pati rastin të rikthejë një entuziazëm qytetar me një rezultat zgjedhor të qartë dhe dominues për një forcë politike. Megjithatë, edhe atëherë, proceset u shoqëruan me tensione dhe me një Kuvend që nuk funksionoi si tribunë përballjeje politike me argumente, por që ngjante si një fushë përplasjeje me akuza dhe linçime.

c) Deri tani kemi vetëm demokraci formale, por jo funksionale: Në literaturën politike, politologu Juan Linz flet për “demokraci të brishta”, ku institucionet ekzistojnë në letër, por nuk përmbushin funksionin e tyre thelbësor. Kosova, në këtë aspekt, është shembull i qartë: kushtetuta e parashikon qartë procedurën e konstituimit, por aktorët politikë i nënshtrojnë këto procedura të kalkulimeve personale dhe taktikave për të fituar kohë apo për të diktuar agjenda të fshehta.

Në analizat e teoreticienëve si Francis Fukuyama apo Fareed Zakaria, funksionimi institucional shihet si shtylla kurrizore e shtetndërtimit. Por, Kosova ndodhet në një rreth vicioz ku mungesa e një elite politike me vizion e pengon ndërtimin e një sistemi që i detyron aktorët të jenë të përgjegjshëm.

ç) Mungesa e identitetit shtetëror: Kur politika nuk udhëhiqet nga vetëdija për shtetin dhe misionin e tij, çdo proces demokratik kthehet në farsë. Kuvendi nuk është vetëm një trup për të miratuar ligje. Është pasqyrë e sovranitetit popullor. Kur ai nuk funksionon, vetë shteti humbet kuptimin dhe legjitimitetin e tij. Identiteti shtetëror nuk ndërtohet vetëm mbi flamurin, himnin apo simbolet. Ai ndërtohet mbi funksionalitetin e institucioneve dhe sjelljen politike që e vendos shtetin mbi individin. Në mungesë të këtij identiteti, elitat politike e shohin pushtetin si plaçkë dhe jo si përgjegjësi. Në këtë drejtim, refleksioni që sjell autori i “Proceset Politike pa Identitet Shtetëror” është një thirrje për zgjim politik: të rikthehet vetëdija për çka është luftuar, dhe të kuptohet se çfarë duhet ndërtuar.

d) Thirrje për ndryshim kulturor: Kosova nuk ka luksin të qëndrojë në vend. E presin punë dhe vështirësi të shumta sidomos edhe në politikën e jashtme. Tani ka përballë dialogun me Serbinë, integrimin evropian, reformat ekonomike etj.,etj. Por, asnjë hap nuk mund të bëhet përpara nëse nuk ka institucione funksionale dhe përgjegjshmëri politike. Moskonstituimi i Kuvendit është një simptomë e një sëmundjeje më të thellë: mungesës së një kulture shtetformuese. Zgjidhja nuk qëndron vetëm në ndryshimin e emrave apo partive, por në një transformim të thellë të mënyrës se si kuptohet dhe ushtrohet pushteti. Liria u fitua nga njerëz që kishin vetëdije të qartë për qëllimin. Sot, shteti po rrezikon të humbet nga mungesa e po asaj vetëdije. Është koha që politika të mos jetë më pengesë për shtetin, por themel i tij.

III) Humbja e busullës evropiane dhe kryeneçësia si strategji politike, tash më është shumë faktike. Moskonstituimi i Kuvendit nuk është një episod i izoluar, por pjesë e një tabloje më të gjerë ku Kosova po rrezikon të humbasë drejtimet strategjike në dy plane thelbësore: në raport me integrimin evropian dhe në sjelljen e elitave politike ndaj përgjegjësive ndërkombëtare. Këto dy zhvillime, të ndërlidhura, e përforcojnë konstatimin, se ende po na mungon vazhdimësia e vizionit të vetëdijshëm të luftës në dimensionin diplomatik dhe shtetformues.

a) Rreziku për të humbur investimet dhe fondet nga BE: Një prej pasojave më të rënda të krizës aktuale politike është rreziku real që Kosova të humbasë qasje në një pjesë të fondeve të BE-së. Komisioni Evropian, përmes disa deklaratave të përfaqësuesve të tij, ka paralajmëruar se mungesa e stabilitetit institucional dhe bllokimi i reformave ndërlidhen drejtpërdrejt me ngadalësimin ose anulimin e përfitimeve nga programet si IPA III (Instrumenti i Para-Anëtarësimit).

Në të njëjtën kohë, shumë media ndërkombëtare kanë raportuar se pas kësaj bllokade qëndron edhe mungesa e vullnetit të autoriteteve të Kosovës për të jetësuar marrëveshjet e Brukselit dhe Ohrit, veçanërisht marrëveshjet e viteve 2013 dhe 2015, që kanë të bëjnë me themelimin e ashtuquajtur Asociacionit të komunave „me shumicë serbe“. Kjo situatë e vendos Kosovën në një pozitë të vështirë: ndërkohë që qytetarët kërkojnë integrim dhe zhvillim ekonomik, elitat politike refuzojnë të përballen me realitetin politik ndërkombëtar, duke e zëvendësuar diplomacinë me heshtje ose me refuzim. Kjo është pikërisht ajo që përshkruhet në librin tim si mungesë e “vazhdimësisë diplomatike” të vetëdijes së luftës, dhe që në këtë rast konkret, po e privon vendin nga mundësitë reale për zhvillim dhe stabilitet.

b) Kryeneçësia politike si simptomë e izolimit diplomatik: Nëse në të kaluarën Kosova ka qenë pjesë e tryezave ndërkombëtare si faktor konstruktiv dhe pjesëmarrës, sot ajo përballet me një perceptim të ri: një shtet që zgjedh të vetëizolohet nga mungesa e kulturës politike për dialog. Simboli më i qartë i kësaj gjendjeje ishte mungesa e liderëve politikë të Kosovës në Samitin e BE-së të mbajtur në Tiranë më 16 maj 2025. Ky samit, i rëndësishëm për të gjitha vendet e rajonit në kontekstin e integrimit evropian, u bojkotua faktikisht nga Kosova, një akt që u përjetua si shfaqje kryeneçësie, por që në thelb përfaqësonte mungesën e vizionit diplomatik. Ky qëndrim nga shumë ekspertë u përceptua si “e përulur dhe e padenjë”, si një diplomaci „e nëpërkëmbur“, pra edhe nga opinioni publik në Shqipëri dhe Kosovë.

Në vend që të ishte protagonist, Kosova u shndërrua në mungesë. Kur mungon në tryezat ku diskutohen të ardhmet e rajonit, e vetmja gjë që dëgjohet nga Kosova tani është heshtja dhe në politikën ndërkombëtare, heshtja interpretohet si mungesë serioziteti ose kapaciteti. Krahasimi me reflektimin nga libri im është shumë i goditur: siç nuk patëm vazhdues të luftës në diplomaci pas vitit 1999, po ashtu sot nuk kemi liderë që e kuptojnë se veprimi politik në rrafshin ndërkombëtar është përgjegjësi dhe jo luks. Luftëtarët ishin të pranishëm në momentin kur duhej të sakrifikoheshin, ndërsa liderët aktualë mungojnë kur vendi ka nevojë për të qenë i pranishëm dhe për të folur me zë të qartë në arenën ndërkombëtare.

c) Ndërmjet harresës dhe izolimit: Kosova gjendet në një udhëkryq. Nga njëra anë, krizë e brendshme institucionale që po zgjatet me muaj dhe nga ana tjetër, mungesë veprimi në rrafshin ndërkombëtar, që po e rrezikon seriozisht projektin e integrimit evropian. Këto zhvillime nuk janë të ndara, por ato janë dy fytyra të së njëjtës krizë: mungesa e identitetit shtetëror si bazë për një vizion të përbashkët politik. Një shtet nuk ndërtohet vetëm mbi kujtesën e sakrificës, por edhe mbi përkushtimin për të mos e anashkaluar dhe harruar atë. Nëse liria ishte qëllimi i luftës, atëherë shteti funksional është prova e vërtetë e suksesit të saj. Pa institucione funksionale dhe pa lidership të pranishëm në tryeza vendimtare, Kosova rrezikon të mos jetë vetëm e bllokuar, por të mbetet politikisht e padukshme dhe ekonomikisht e papërkrahur.

Literatura e konsultuar:

I. REFERENCA HISTORIKE KONKRETE NGA PROCESET POLITIKE NË KOSOVË

Krizat e konstituimit të Kuvendit: përsëritja si dështim institucional

1) Viti 2014: Pas zgjedhjeve të përgjithshme të mbajtura më 8 qershor 2014, Kosova përjetoi një krizë institucionale që zgjati më shumë se 6 muaj. Partitë opozitare (LDK–AAK–Nisma) u bashkuan për të sfiduar PDK-në dhe stafin drejtues të saj, por mungesa e konsensusit për postin e Kryetarit të Kuvendit çoi në bllokim të plotë institucional.

2) Viti 2017: Zgjedhjet e parakohshme të 11 qershorit sollën sërish një krizë: koalicioni PAN (PDK–AAK–Nisma) nuk arrinte të sigurojë shumicën. Kuvendi u konstitua vetëm pas 3 muajsh, më 7 shtator, me votimin e Ramush Haradinajt për Kryeministër.

3) Viti 2025: Përsëritet skema, zgjedhje të përfunduara, por Kuvend pa kryetar, qeveri e pakonstituuar dhe mungesë e plotë e komunikimit ndërpartiak, si një vazhdimësi që përshkruhet qartë në këtë roman, si një “shterje e aftësisë për të përkthyer lirinë në rend institucional”.

Vetëizolimi në diplomaci, që nga Rambuje te Tirana 2025 (Samiti i BE-së)
4) 1999, Rambuje: Pjesëmarrja e delegacionit të Kosovës, ishte i pranishëm me qëllim të qartë për të fituar përkrahje ndërkombëtare. Ishte një moment vendimtar ku diplomacia u vendos në shërbim të vizionit politik.

5) 2025, Samiti i BE në Tiranë: Mungesa e liderëve të Kosovës në një samit ku u diskutua e ardhmja evropiane e ish Gadishullit Ilirik (Ballkanit të tanishëm). Ky veprim nuk ishte thjesht bojkot, por shprehje e një krize serioze në vullnetin për të qenë pjesë aktive e proceseve ndërkombëtare e përkufizuar qartë në romanin “Diplomacia e shterruar” si mosprani në betejat ku duhet të jesh i pranishëm: „jo për të luftuar me armë, por për të mbrojtur shtetin me fjalë faktesh e me qëndrime të mirëfillta politike.”

1. REFERENCA TEORIKE NGA MENDIMTARË POLITIKË

1) Juan Linz, në veprën e tij mbi demokracitë hibride, ai thotë: “Krizat e përsëritura kushtetuese në vendet në tranzicion nënkuptojnë jo dështimin e sistemit, por dështimin e elitës që nuk e përqafon sistemin.”
2) Francis Fukuyama në “Political Order and Political Decay”, thotë se: “Institucionet nuk qëndrojnë mbi letra, por mbi moralin dhe kulturën politike të aktorëve që i përbëjnë ato.”
3) Fareed Zakaria, në “The Future of Freedom”: “Shumë demokraci të reja bien në autoritarizëm jo sepse nuk mbajnë zgjedhje, por sepse nuk ndërtojnë institucione funksionale që përfaqësojnë qytetarët.” Këta autorë theksojnë se pjesëmarrja në politikë ndërkombëtare, zbatimi i marrëveshjeve dhe ndërtimi i besueshmërisë institucionale janë thelbësore për ekzistencën e shtetit, në të kundërt, ndodhemi në një situatë që edhe ju vetë lexues të nderuar e përkufizoni si “proces politik pa identitet shtetëror”.

III. THIRRJE PËR REFLEKTIM

1) “Nëse institucionet nuk funksionojnë dhe liderët nuk janë të pranishëm kur kombi ka nevojë, atëherë nuk kemi të bëjmë me mungesë të përkohshme, por me një shterje afatgjatë të vizionit dhe të kulturës shtetformuese.”
2) Romani “Diplomacia e Shterruar” nuk është vetëm një titull, por një paralajmërim: se Kosova rrezikon të humbasë jo për shkak të forcës së armiqve, por për shkak të mungesës së vetëdijes për miqtë, për përgjegjësinë dhe për domosdoshmërinë që të jetë politikisht e pjekur dhe diplomatikisht e pranishme.
3) Shteti nuk ndërtohet vetëm duke luftuar për të. Ai ndërtohet duke ditur ta përfaqësosh, ta mbrosh me argument, dhe mbi të gjitha duke qenë prezent aty ku përcaktohet fati i tij.

Sqarim: Çmimi i krizës është shumë i kushtueshëm edhe te qytetarët: Të dhënat nga organizatat ndërkombëtare si NDI dhe UNDP tregojnë për një rënie të vazhdueshme të besimit të qytetarëve në institucionet e Kosovës. Në raportin e fundit të UNDP (2024), vetëm 23% e qytetarëve shprehin besim të lartë në Kuvendin e Kosovës, ndërsa mbi 40% nuk kanë fare besim. Ky është rezultat i drejtpërdrejtë i krizave të njëpasnjëshme që e kanë kthyer politikën në spektakël dhe qytetarin në spektator të zhgënjyer.

PJESA E DYTË:

Kosova dhe sindroma e mbijetesës me të vjetrën

1. A) “Ndonëse, koha dëshmoi, se patëm luftëtarë të denjë që luftuan dhe u sakrifikuan për liri, por nuk patëm vazhdues edhe në diplomaci që të arrijnë të mbrojnë linjën e vetëdijes së luftëtarëve për çfarë luftuan dhe sakrifikuan në procesin e luftës aktive me plot vetëdije, që si rezultat i kësaj vetëdije sot kemi lirinë!“ (Marrë nga libri: “Proceset Politike pa Identitet Shtetëror”, Safet Sadiku)
   B) Rasti i Gjermanisë se si ndërtohet shteti pas çlirimit (dhe sidomos pas bashkimit të dy Gjermanive) është shumë i veçantë? Më poshtë po vijoj analizën me përfshirjen e shembullit të diplomatit gjerman Rudolf Hans, në përputhje me temën qendrore të romanit tim:“Diplomacia e shterruar”.

Në një konferencë diplomatike të mbajtur në Berlin, diplomati gjerman Rudolf Hans, një ndër përfaqësuesit më koherentë të politikës së jashtme gjermane për Ballkanin, rikujtoi një fakt shpesh të harruar: Gjermania ka investuar më shumë se 30 vite me qëllimin e vetëm për të integruar ish-Gjermaninë Lindore, që për gati një gjysmë shekulli kishte qenë e nënshtruar ndaj aparatit ideologjik dhe institucional të ish Bashkimit Sovjetik. Sipas tij, “nuk ishte e mjaftueshme t’i hiqej flamuri i kuq ndërtesave. Na u desh të ndryshonim mendjen dhe zemrën e administratës, të qytetarit, të gjyqtarit, por edhe të politikanit.”

Ky model i de-sovjetizimit gjerman nuk ishte vetëm një projekt ekonomik apo administrativ; ishte një proces i ndërgjegjësimit politik dhe moral, një përpjekje e organizuar për të ndarë të kaluarën nga e ardhmja. Pikërisht për këtë arsye, Hans theksonte se: “Gjermania nuk bëri kompromis me aparatin e vjetër të kontrollit dhe nuk u përpoq t’i përfshinte bashkëpunëtorët e regjimit në strukturat e reja të demokracisë. Ata u përjashtuan. Sepse nuk mund të ndërtosh një rend të ri me njerëz që janë të lidhur me kontrollin e vjetër.” Kur kësaj logjike në rastin e Kosovës i shtohet, që nuk ka përjashtuar asgjë nga strukturat e vjetra, por përkundrazi ata e morën pushtetin dhe zhvilluan dialog me Serbinë: „si nipat me dajot“…

Por Kosova ende po vazhdon të jeton me të vjetrën. Në këtë kontekst, z. Hans e sheh me zhgënjim realitetin politik në Kosovë. Ai nuk e fsheh kritikën: “Nëse në Gjermani ne luftuam për dekada të çrrënjosim ndikimin sovjetik, në Kosovë po ndodh e kundërta: ka njerëz në politikë që ende marrin urdhra nga Beogradi. Kjo nuk është vetëm trushpëlarje historike, por është anashkalim dhe dobësi ndaj vetë idesë së shtetit.”

Rudolf Hans flet për një rrjet të padukshëm, por të fuqishëm, të strukturave të inteligjencës, financës dhe biznesit që veprojnë ende nën ndikimin e Beogradit në Kosovë, duke e mbajtur ekonominë, politikën dhe drejtësinë peng të një realiteti të deformuar. Kjo, për të, është një formë moderne e okupimit, e cila nuk përdor më tanke, por kontrata, shërbime sekrete dhe politikanë të përulur. Në këtë frymë, ai të gjithë gjendjen aktuale të moskonstituimit të Kuvendit të Kosovës e përkufizon me ashpërsi: “Në Ballkan, shpesh gjejmë politikanë që jetojnë në iluzionin e pavarësisë, ndërsa janë të lidhur me sistemet që i mohojnë atë. Këta janë trushpëlarët modernë, janë aktorë pa moral shtetëror, të gatshëm të shesin pushtetin për garanci personale.

”Diplomacia e shterruar” si rezultat i tolerancës ndaj strukturave paralele: Kjo është tema që romani “Diplomacia e shterruar” e ka në zemër të tij: mosndryshimin e thellë që duhej të ndodhte pas çlirimit, jo vetëm në teren, por në mendësi, në kulturën e politikës dhe në etikën e shtetit. Siç shkruhet më lart edhe parimi: “Politikanët që kanë bërë biznese me okupatorin dhe ende e vazhdojnë këtë veprimtari, nuk mund të jenë më në krye të institucioneve të Kosovës.”

Por realiteti është ende është i zymtë, pasi shumë nga këta aktorë kanë ruajtur pozicionet, kanë ndërtuar rrjete dhe janë kthyer në „garantë të një status quo-je të rrezikshme“, që i mban institucionet e reja në funksion vetëm të interesit të vjetër. Po ashtu, romani thekson: “Bizneset e dyshimta të okupatorëve janë të lidhura direkt jo vetëm me veprimtaritë e një pjese të klasës politike, por edhe me ato të çështjeve juridike dhe kanë ndikuar, dhe ende po ndikojnë, në mosfunksionimin e sistemit të drejtësisë.”

Pikërisht për këtë arsye, diplomacia e Kosovës është shterruar: sepse buron nga një sistem që nuk është pastruar kurrë nga ndikimi i huaj dhe bashkëpunëtorët e tij. Dhe për këtë, z. Hans sjell një mesazh të qartë: “Gjermania nuk mund të mbështesë pafundësisht një shtet që nuk merr përgjegjësi për vetën e tij. Ndihma jonë nuk është mburojë për një klasë politike që nuk pranon të shkëputet nga Beogradi.”

Ndonjëherë diplomacia po bëhet zë i turpit. Në këtë dritë, “Diplomacia e shterruar” nuk është vetëm një metaforë, por është një diagnozë e një kulture politike që e ka shmangur idenë e lirisë. Ndërsa, luftëtarët sakrifikuan për pavarësi, sot kemi negociatorë që merren me menaxhimin e ndikimeve të huaja brenda shtetit. Kosova, siç paralajmëron edhe z. Hans, nuk mund të bëhet shtet evropian pa një ndërprerje të qartë dhe të dhimbshme me të kaluarën e instrumentalizuar…, sepse diplomacia, kur nuk buron nga një vetëdije shtetformuese, nuk është më diplomaci e formuar, por është shterim moral, i cili nuk përfaqëson më interesin e qytetarit, por mbijetesën e klasës politike që e ka kapur shtetin.

1) Shembulli i Gjermanisë Lindore (DDR) pas ribashkimit: Rudolf Hans na kujton se Gjermania investoi për më shumë se tri dekada në mënyrë të qëndrueshme për të integruar pjesën lindore, e cila për gati 50 vjet kishte qenë nën administrimin dhe ndikimin ideologjik të Bashkimit Sovjetik. Procesi i integrimit nuk ishte vetëm ekonomik, por thellësisht politik, kulturor, arsimor dhe institucional. Ajo që Gjermania e kuptoi shpejt ishte se pa një spastrim të thellë nga strukturat e vjetra dhe pa një vetëdije të re për shtetin demokratik, bashkimi do të mbetej vetëm në letër. Ky është një shembull i arsyetimit të suksesshëm politik, ku shteti veproi me strategji afatgjatë për të krijuar kohesion shoqëror dhe funksionalitet shtetëror.

2) Paralele krahasuese me Kosovën: Në Kosovë, siç e përmend diplomati Hans, përkundër pavarësisë formale, shumë struktura që janë trashëguar nga Serbia dhe ndikimi i saj përmes shërbimeve informative, rrjeteve ekonomike dhe kanaleve politike të nëndheshme, vazhdojnë të mbeten aktive dhe penguese. Rudolf Hans është shumë i drejtpërdrejtë në vlerësimin e tij kur i cilëson disa nga liderët vendorë si “trushpërlarë që ende pranojnë urdhra nga Beogradi”. Ky është një dënim i ashpër diplomatik që nuk vjen nga emocioni, por nga frustrimi i gjatë perëndimor, sidomos i Gjermanisë, që ka investuar për ndërtimin e institucioneve të Kosovës, ndërkohë që aktorët vendorë kanë dështuar të ndahen përfundimisht nga strukturat që i shërbyen dominimit serb.

Ky shembull ilustron qartë se shtetformimi nuk është vetëm çështje shpalljeje ose votimi, por proces i ndërgjegjshëm i çlirimit institucional dhe mendësor nga e kaluara. Shembull aktual i tillë është Kosova dhe dështimi i saj për t’u çliruar nga ndikimi serb, i cili është ende i pranishëm. Kjo kritikë e justifikuar ndaj klasës politike vendore, me fakte dhe vlerësim diplomatik është njëkohësisht një thirrje indirekte për reforma të thella institucionale e mendore.

Në pjesën e analizës eseistike (kapitulli i analizës) të romanit “Diplomacia e shterruar”, kjo dukuri vëhet në dukeje në mënyrë të theksuar. Me këtë rast po sjellë disa shembuj krahasimorë me pasqyrime të politikës ndërkombëtare që mbështesin tezën mbi dështimin e klasës politike shqiptare në Kosovë. Kjo deklaratë nuk duhet të merret si ndërhyrje e një personazhi në roman (p.sh. një diplomat ndërkombëtar) që i thotë protagonistit shqiptar:
“Në Gjermani investuam 30 vjet për të çrrënjosur mendësinë sovjetike. Ju e shpallët pavarësinë, por ende jetoni në hijen e Beogradit. Dhe më e keqja, disa prej jush ende marrin udhëzime nga atje. Si mund të ndërtoni shtet kështu?“

Kjo metaforë është thelbësore, e cila e ka vulosur, arsyetimin e dështimit, në kontrastin moral e politik, se kjo tematikë po qëndron në zemër të këtij romani. Po njëjë si shtesë e plotë dhe e natyrshme, e cila mund të vendoset pas qëndrimeve të fundit, si përforcim i metaforës “trushpërlarët”, duke e lidhur me temën e pavetëdijës deri në anashkalime funksionale të institucioneve dhe rrezikut të vazhdueshëm që i kanoset shtetësisë nga brenda. Ky qëndrim ishte titulluar: „Sjellja e trushpërlarëve“…

„Të jetosh mes shqiptarëve, por ende t’i shërbesh Serbisë“: Kur diplomati gjerman z. Rudolf Hans i quan disa politikanë në Kosovë “trushpërlarë”, ai nuk përdor vetëm një term metaforik, por ngre një akuzë të thellë politike dhe kulturore. Kjo metaforë ka një domethënie të dyfishtë dhe të tmerrshme: ata janë fizikisht të pranishëm mes shqiptarëve, flasin shqip, bëjnë fushatë me flamuj kombëtarë, madje edhe e përmendin herë pas here emrin e UÇK-së, por në veprime, në vendime dhe në heshtje, i shërbejnë interesave serbe. Ky është tipi më i rrezikshëm i mashtrimeve moderne, ajo që nuk ndodh më me uniformë ushtarake apo me armë në dorë, por me kollare dhe vendime administrative.

Ata nuk janë më agjentë në kuptimin klasik, por janë “funksionarë të heshtur të Beogradit” që, duke zënë poste kyçe në politikë, në drejtësi apo ekonomi, mbajnë të gjallë ndikimin e Serbisë në zemrën e shtetit të Kosovës. Kjo kategori e “trushpërlarëve” nuk është produkt i rastësisë. Janë pasojë direkte e mungesës së një procesi të thellë të dekolonizimit institucional, që do të kishte përjashtuar me kohë çdo aktor të lidhur me strukturat e pushtuesit.

Dhe për sa kohë që ata do të vazhdojnë të udhëheqin, të emërojnë, të vendosin dhe të gjykojnë, ndonëse në emër të Republikës së Kosovës, por jo për të mirën e saj, por në funksion të interesave që e minojnë atë, diplomacia do të mbetet e shterruar, ndërsa shteti vetëm një ndodhi juridike pa përmbajtje të brendshme. Në një kapitull të strukturuar për romanin “Diplomacia e shterruar”, e gjeni me nëntitull të kuptuar për „ndarjet e brendshme“, me një ton analitik-letrar, duke përfshirë plotësisht metaforën e “trushpërlarëve”, me krahasimin e modelit gjerman dhe kritikat e diplomatit Rudolf Hans.

Trushpërlarët si hijet e së shkuarës në lëkurën e shtetit të ri

1) Gjermania si model i ndërgjegjësimit shtetëror: Në reflektimin e tij, diplomati gjerman z. Rudolf Hans i rikthehet një momenti vendimtar të historisë së vendit të tij: bashkimit të Gjermanisë në vitin 1990. Nuk ishte thjesht një akt gjeopolitik, por një përpjekje titanike për të transformuar mendësinë e një shoqërie të tërë, e cila për dekada kishte qenë e indoktrinuar dhe e mbikëqyrur nga aparati sovjetik. Sipas tij, “pa një spastrimi të thellë institucional dhe moral të ish-DDR-së, nuk do të kishte as prosperitet, as demokraci të qëndrueshme”. Kjo përpjekje nuk ndodhi përmes mëshirës politike, por përmes një vetëdijeje të fortë kombëtare: ata që i kishin shërbyer regjimit të vjetër nuk kishin vend në të renë. Gjermania e bashkuar nuk pranoi as kompromis, as amnisti për ata që ishin bashkëfajtorë në ruajtjen e një sistemi represiv.

2) Kosova me dështimet e deri tashme, po kthehet nga e kaluara në vend se të eci përpara. Kosova duhet sa më parë për t’u çliruar nga sjelljet e okupatorëve. Të çlirohet nga e brendshmja, edhe si mendësi. Krahasimi me Kosovën, për Hansin, është i dhimbshëm. Ndërsa, Kosova ka shpallur pavarësinë, ka votuar një kushtetutë dhe ka ngritur institucione, nuk ka ndërmarrë kurrë një spastrim të thellë të strukturave të trashëguara nga Serbia. Ende më keq është se, shumë prej aktorëve që kanë pasur lidhje me shërbime, struktura dhe interesa serbe vazhdojnë të jenë aktivë dhe të fuqishëm në skenën politike, ekonomike dhe gjyqësore. Rudolf Hans i quan këta njerëz “trushpërlarët e rinj”: figura që jetojnë mes shqiptarëve, flasin gjuhën e tyre, por në frymë dhe veprim i shërbejnë Beogradit.  Ata nuk janë më administratorë të huaj, por janë vendës me ideologji të huaj, që në vend të shtetndërtimit, merren me „ruajtjen e status quo-së“ dhe me bllokimin e çdo përpjekjeje për pavarësi të vërtetë politike dhe ekonomike të Kosovës.

3) Trushpërlarja si formë moderne e kontrollit kolonial. Metafora e “trushpërlarjes” që përdor Hans është tronditëse! Ajo nuk është vetëm një figurë letrare, por një diagnozë politike. Këta individë janë viktima dhe agjentë njëkohësisht, të edukuar nën sistemin jugosllav, të formuar nga strukturat e vjetra, dhe të ricikluar sot si “politikanë”, “analistë”, “këshilltarë”, madje edhe “patriotë me kostum kombëtar”. Ata kanë mësuar si të flasin, si shqiptarë, por të veprojnë si serbë; si të mbrojnë retorikisht interesin kombëtar, por të negociojnë realisht për interesa të huaja.

Në thelb, janë ndërmjetës të ndikimit të Beogradit, të cilët pengojnë drejtësinë, bllokojnë investimet dhe minojnë besimin e qytetarëve të shtetit të vet. Në këtë pjesë të romanit duam ta shkruajmë qartë se: “Bizneset e dyshimta të okupatorëve janë të lidhura jo vetëm me veprimtarinë e klasës politike, por edhe me sistemin e drejtësisë, dhe janë pikërisht këto lidhje që e bëjnë Kosovën një shtet juridikisht të çalë, dhe diplomatikisht të papërfaqësuar.”

4) Një thirrje për spastrim politik dhe ndërgjegjësim moral. Z. Hans nuk kërkon ndëshkim për hakmarrje, kërkon pastrim për çlirim. Kërkon një proces të ngjashëm me atë që Gjermania ndërmori ndaj ish-DDR-së: përjashtim të të komprometuarve, gjykim të bashkëpunëtorëve dhe edukim të brezit të ri. Nëse kjo nuk ndodh, paralajmëron ai, se: “pavarësia e Kosovës do të mbetet vetëm një formulë juridike, por e zbrazët nga përmbajtja e saj sovrane.”

5) Diplomacia që hesht, edhe të mashtron: Në këtë vlerësim “Diplomacia e shterruar” nuk është vetëm emri i një epoke politike, por është edhe simboli i një shoqërie që ka dështuar të pastrohet nga mbetjet e së kaluarës. Pa ndërgjegje shtetërore, pa ndarje të qartë me strukturat e huaja dhe pa një drejtësi të çliruar, asnjë diplomat nuk mund të përfaqësojë me dinjitet një shtet që është ende i zënë peng nga brenda.

Kjo është arsyeja pse trushpërlarët janë më të rrezikshëm se armiqtë e jashtëm, sepse janë të padukshëm, të infiltruar dhe të mirëpritur si “tanët”, ndërsa në thelb punojnë për të tjerët. Dhe për sa kohë që ata do të qëndrojnë në institucione, diplomacia do të heshtë, dhe me heshtjen e saj, do të dëshmojë për një mashtrim që vetëm historia e metodave të reja shkencore do ta gjykojë drejt.