SHTËPIA E VJETËR ( Rrëfim letrar )

Nga Nafi Çegrani

Ka një dritë të çuditshme që më ndjek nëpër kujtesë.
Nuk është dritë e diellit, as e kandilit – është dritë e shpirtit që lind nga guri i ftohtë i Shtëpisë së Vjetër, ajo që dikur më priste me aromën e dheut të lagur dhe zërat e ngrohtë të gjakut tim.

Aty u lind fëmijëria ime — si një stinë e bekuar, që s’e kuptova kur filloi, por që më ndjek si një melodi që s’harrohet. Oborri i vogël, dritarja që hidhte shikimin drejt kodrës, hija e lisit që më dukej sa një mal. Në ato çaste, jeta më ngjante e pamasë – me premtimin se gjithçka ishte e mundur.

Gjyshi im – burrë i rrallë – ishte monumenti im i parë. Fytyra e tij më ngjante si gdhendje e gurit, si hijeshi që kish zbritur nga koha e legjendave. Hunda krenare, sytë që digjeshin me qartësi si të shqiponjës mbi kreshtat e maleve, dhe ajo heshtje që s’kish nevojë për fjalë.
Dhe megjithatë… ende sot, nuk kam arritur ta vizatoj.

As fytyrën e nënës, që m’i lante duart me ujë të ngrohtë dhe më fshinte ballin me dorë të butë. As gjyshen, atë fisnike të qetë, që e kishte zemrën sa një lis dhe shpirtin sa një këngë e lashtë.

Kam ecur mbi shtigje të huaja, kam kaluar detra e burgje, kam qëndruar mes heshtjes së qelive ku fjala ndalohej, por nuk shuhej. Në kërkim të së drejtës, të lirisë, të njeriut. Jam lodhur, jam kalitur, por jo harruar.

Sepse kujtimi s’më tradhton: kujtimi është shtëpia ime e dytë.
E sot, sa herë mbyll sytë, përpiqem të përziej ngjyrat për të rikrijuar atë kaltërsi të pazëvendësueshme në sytë e të parëve të mi — por ajo dritë është e një bote tjetër, ajo ndriçim vjen nga qielli i kujtimeve që s’mund të pikturohet, vetëm të përjetohet.

Shtëpia e Vjetër, ajo prej guri, qëndron ende në mua — ndoshta jo më në botën reale, por e pathyeshme në kujtim. Nën çatinë e saj, e ndiej veten fëmijë përherë. Aty më pret një botë që nuk vdes, një dhe që më njeh, dhe një mall që më mban gjallë.
Jam biri i Shtëpisë së Vjetër.

Jam biri i asaj epoke që u lind në mes të barutit, por që u rrit me mallin për dritë.
Dhe gjithçka që kam qenë, që jam, dhe që do të jem – nis aty:
nën hijen e çardakut, mbi pragun e gurtë, ku fëmijëria më tha: “Jeto!”

Fshati im i lindjes dhe banorët e tij, historikisht kanë qenë të lidhur me bujqësi dhe gurbet. Ai njihet si një nga fshatrat më të mëdha në Fushëgropën e Pollogut mes Gostivarit dhe Tetovës, që nga koha e ish Jugosllavisë socialiste, etnikisht i pastër i banuar nga shqiptarët. Rrethanat e jetës fëmijërore ku janë përthyer ana individuale dhe personale për kohën time kanë qenë shumë specifike, madje të vështira. Edhe sot kujtoj fëmijërinë time dhe ëndrrat rinore, atëherë kur hareja dhe gazi ishin bashkë.

Brodha pllajave të gjata të rudinës e cila shkonte gjer në rrënzat e kodrinave mollake të Malit të Thatë. Nuk mund të flas për ndonjë ëndër të veçantë si përjetim i diçkaje që mbetet si tablo pamjesh apo ndjenjave tjera, pos asaj që mbaj mend, kur shkoja me dele si një bari i vogë, më kaplonte hareja dhe gëzimi kur dëgjoja tingujt e mrekullueshëm të bagëtisë dhe më merrte uzdaja kur qengjat kërcenin pafund sipas një rregulli apo komande… Ata këcenin e këcenin duke shkuar vërdallë me ritmin e tyre, kurse unë mundoja të krijoja tinguj nga fylli që ma kishte dhuruar xhaxhai im, Sabiti, i cili me vite kishte qenë barinj, dhe e dinte këngën e blegërimave të bagëtisë !

Mbaja veshur një xhakete prej lini, e mbi te një koprane prej qashe. Kurse kësulën e qeleshe të bardhë e mbaja mbi vetull, si një dahi, sepse ashtu gazmohej Nëna ime kur më shikonte se isha rritur ! Megjithatë, kur nisja të mendoja dhe meditoja për botën dhe jetën, nisa të kuptoja se bota njerëzore që na rrethonte në fshat, ishte e ndryshme dhe e mbushur përplotë me histori të ndryshme, botëkuptime e rrëfime… por që edhe përballesha me to, sepse e tillë ishte koha kur kaloja fëmijërinë time brigjeve dhe shtigjeve kah kalamendesha prore !

… Kështu më ndodhte në ato fragmente jete fëmijërore e rinore, por që isha i lumtur, i kënaqur me kërcimat e qengjave dhe blegërimën e deleve kur shkonin në tufë duke kullotur shpatit të shullërit, anash Burimit dhe Opalit gjigant. Andej dëgjohej edhe jehona e bukur e fyllit të bariut me eksperiencë… Dhe ishin kohë dhe periudhë e bukur e jetës me të gjitha fazat e vështirësive që kishte ajo, jetë fëmijërore dhe që mbeten ëndrrat gazmore.

Por, në atë kohë nuk isha në gjendje të kuptoja botëkuptimet për jetë intelektuale, shpirtërore e kulturore, por, e dij se, kam pasur një jetë pa internet e facebook, siç kanë brezat e rinj sot. Megjithatë, fëmijëria ka qenë me probleme e varfëri që e kanë shoqëruar shkallën e zhvillimit. Më së shumti jeta fëmijërore ka qenë e lidhur me probleme materiale, sociale dhe ekzistenciale. Jam rritur në rrethana ekonomike e sociale jo të volitshme, me nivel arsimor e kulturor skajshmërisht të ulët.

… Rruga e rritjes dhe e zhvillimit tim, vëllezërve të mi dhe një ordi e tërë prej 12 fëmijësh të xhaxhallarëve me të cilët jetonim bashkë nën një kulm, nuk ka qenë një vijë e drejtë zhvillimor, por ka kaluar nëpër lloj-lloj zig-zagesh, peripecish, kthesash, vështirësish, gabimesh e të metash, por me mundime rezulton me sukses, sepse babai im ishte arsimdashës dhe thuajse të gjithë ne u shkolluam, por edhe u përballëm me sfidat nga më të ndryshmet.

Babai thoshte mbani shkollën, mësoni, por unë nuk kam para që t’u ndihmoj sepse ankohen xhaxhallarët pse ne shkonim në shkollë, e atyre u duhej “krah pune”. Vllau im Tefiku, mjaft inteligjent, në Prishtinë diplomoi Fakultetin e drejtësisë me sukses prej 9.6 ! Që si fëmijë lexonte shumë dhe e zënte gjumi me librin mbi kokë. Edhe ai u përball me shumë sfida në jetë, por më e vështira është si të mbetesh Njeri!

* * *

Jeta njerëzore nuk është një dukuri statike, por dinamike, rritjeje e zhvillimi. Në këto raporte sociale kemi hapëruar drejt ecjes përpara. Kemi përparuar nëpërmjet ndryshimesh e zhvillimesh të përcaktuara nga jeta, nga vet procesi zhvillimor shoqëror, politik e social, nga pjekuria si proces i natyrshëm. Rininë e kam kaluar sa në Çegran po aq edhe në Shkup, ku kam parë e vërejtur ndryshime zhvillimore të jetës. Aty jam ballafaquar me sfida e cilësi të reja nga ato që kishte në fshat.

Gjersa isha si normalist në Shkollën për mësues “Zef Lush Marku”, u përballa me raportet njerëzore, me nxënës të trojeve të ndryshme shqiptare nga e gjithë Maqedonia, nga Struga e Dibra, Kërçova e Tetova, nga Kumanova, Kosova dhe Presheva etj. ku jetonim dhe mësonim në harmoni, dhe na mbeten kujtime gjeneratash. Aty fillova të ndërtoj raporte me jetën shoqërore, me norma e vlera të ndryshme edukativo- mësimore dhe pedagogjike.

Sepse Shkupi për ne ishte si një metropolë e bukur, me pallate shumëkatshe, bulevarde e trotoare, mandej edhe me njerëz të kësaj kryeqendre, u ballafaqova me: vlera e pikëpamje ndaj gjinisë, jetës, shkollës. Me mori ndjenjash dhe raportesh shoqërore, me vlera kulturore, shoqërore dhe etike. Atje, në oborrin e rrethuar me një mur guri, tek shtëpia e vjetë që e kishte ndërtuar gjyshu, ishte një jetë oërplotë nuance e ngjyra të kësaj Toke, ku mbeten edhe kujtime të paharruara.

Elegji përmes hijes
( Babait që e rrëmbyen hajnat e natës! )

Në një natë të vonë, ose më mire të them ende pa gëdhirë, kur yjet ende dukeshin sit ë përhumbura dhe të daktisura në kupën e qiellit, një heshtje e rëndë u ul në pragun e një shtëpie. Atë natë, hija e errët e një fati të pamëshirshëm rrëmbeu babanë tonë – siç era rrëmben gjethet në vjeshtë, pa dhënë lamtumirë. U zhduk ai burrë me sy të lodhur por të butë, me duar të plasura nga jeta, por plot ngrohtësi. E morën hijet dhe e dërguan larg – përtej nëntë malesh e gryka, fushash të harresës e lumenjsh të dhimbjes. Mbetëm ne… fëmijë që nuk e kuptuam dot mungesën, por e ndjemë në çdo qelizë.

Sociologjia do të thoshte: fëmijë të rritur pa figurë atësore shpesh humbin një busull të brendshme. Por as teoritë më të sofistikuara nuk përshkruajnë boshllëkun që lë një baba kur largohet papritur. Ai nuk është veç një figurë; është themeli i një bote të brishtë, një strehë në të cilën fëmija mëson si ta kuptojë botën. Ai është dora që të ngre kur bie dhe zëri që të mëson të ngrihesh vetë.

Nga këndvështrimi psikologjik, mungesa e një babai mbetet një plagë e hapur. Është një mungesë që nuk bërtet, por që flet çdo ditë me heshtjen e saj. Një mungesë që formëson karaktere, sjellje, ëndrra të thyera apo dëshira për t’u bërë më të fortë, për të mos u rrëzuar më. Fëmijët e tij u rritën me kujtimin e tij, jo me praninë. Me fotografinë në mur dhe me zërin e nënës që përsëriste: “Baba ju deshi shumë…”.

Nga aspekti pedagogjik, mungesa e tij nuk ishte vetëm mungesë figure; ishte mungesë drejtimi, modeli, përqafimi pas një dite të gjatë. U mësuam të shkruanim emrin e tij, por jo të dëgjonim zërin e tij. U mësuam të ecim vetë, por gjithmonë duke kërkuar hijen e tij në rrugë, në ëndrra, në burrat që kalonin pranë e s’i njihnim.

Por malli… oh malli është gjuha që nuk harrohet. Është letër që nuk shkruhet kurrë, por që lexohet çdo natë në zemrat tona. Malli për babanë që s’kthehet, që s’e dimë ku është, por që e ndjejmë ngado. Ai u bë erë që na përkund natën, u bë reshë që na lag sytë pa kuptuar pse. Ai u bë një këngë e heshtur që vetëm zemra mund ta dëgjojë.

Poeti do të thoshte: “Baba ishte një lis që u këput pa ra stuhia.” Dhe vërtet, kështu ishte. Një lis që nuk ra nga rruga, por u nxorr prej saj. E ne, degët e tij, u përkulëm në mungesë, por nuk u thyerëm. Se malli nuk është dobësi. Është forca më e madhe e atyre që duan, edhe kur nuk kanë pranë.

Në një botë që shpesh i mëson fëmijët të harrojnë ndjenjat për t’i bërë “të fortë”, ne zgjedhim të kujtojmë. Të ndjejmë. Të duam. Se babai nuk është veç ai që rri pranë. Është ai që mbetet brenda nesh, edhe kur ikën larg, shumë larg…
Atje ku as hijet s’mund ta gjejnë rrugën e tyre!

… E vështirë është jeta pa baba ! Ata ende ishin fëmijë të moshës shkollore, dy vajzat ishin klasa e III dhe V, kurse djali më i madh po mbaronte tetvjeçaren në Shkollën “Liria” në Shkup, Dritëroi ende ishte i vogël, sapo kishte nis të hapëronin në shtigjet e jetës, sytë e tyre derdheshin trotoareve të qytetit me pallate shumëkatshe. Ata ndjeheshin sikur dikush ua grabiti babain e tyre, e kidnapuan dhe ashtu të rrëmbyer e dëbuan dikund shumë larg, larg… në drejtim të panjohur, sikur e hëngri nata.

Kur babai iku, ata mbetën si të humbur, të pakrah, të pa mbrojtur… Sepse babai i tyre nuk ishte vetëm një baba, por ishte mburoja e tyre. I kaplonte dhimbja dhe malli që të dëgjonin fjalët e tij, ta dëgjonin zërin e tij, të mund ti përqafonte vetëm njëherë. Babai ishte si një hero, me sy shqiponje, dhe ende paraqitet në kujtimet e tyre. Kur ai iku, çdo gjë duket si e humbur, sikur uragane të tërbuara si deti me vale stuhihe dhe rrëmbyen buzëqeshjen , harenë dhe gëzimin e tyre. Ai ishte si një hero që nuk fliste shumë, por që dashuria e tij për fëmijët e lënë në udhekruqet e jetës, mbetet një rrëfim dhe histori e dhembëshme, fëmijët me lot në sy, kanë kuptuar se më nuk mund ta dëgjonin zërin e tij. Ishte baba që tani nuk është më.

Kur Babain e rrëmbyen hijet e thikave të gjata
Po, e vështirë është jeta pa baba.
E rëndë, e pakapshme, si një erë që të përplas pa mëshirë.
Ata ishin ende fëmijë – me çanta të vogla shpine dhe ëndrra që sapo kishin nisur të marrin formë në horizontin e paqartë të së ardhmes.
Por papritur, hapat e tyre nisën të ndjekin hijet, jo dritën.
Sytë e tyre endeshin trotuareve të ftohtë të qytetit me pallate shumëkatëshe, ku çdo dritare dukej si një sy që i shikonte me keqardhje.
E rrëmbyen, e nxorën prej gjiut të ngrohtë të shtëpisë dhe e hodhën në një drejtim pa emër – larg, shumë larg…
Sikur e përpiu nata.
Sikur u bë një yll që u shua para kohe.
Që nga ajo ditë, fëmijët mbetën të humbur.
Të pakrah.
Të pambrojtur.

Jo vetëm se mungonte zëri i tij, por sepse ai ishte mburoja e tyre, kështjella e sigurisë në botën që shpesh është armiqësore ndaj të vegjëlve.

Ai ishte heroi i heshtur – ai që nuk fliste shumë, por që me një shikim, me një përqafim, u jepte gjithë botën.

Tani, dhimbja e mallit i ndjek si një dritë e pehnitur.
Ata ende enden rrugëve me një shpresë të vogël e të pashpresë – se ndoshta një ditë, nga ndonjë qoshe, do të dëgjojnë përsëri zërin e tij, do ta shohin sërish atë figurë të njohur që i priste me duar hapur.
Por jo.
Ai është tani kujtim.

Një fotografi që nuk flet, një aromë që vjen vetëm në ëndërr.
Dhe me të, u shuan edhe buzëqeshjet e tyre të pafajshme, hareja që zakonisht e mbush fëmijërinë, dhe gëzimi që tashmë ka mbetur vetëm një tingull i largët në kujtesë.
Po, e vështirë është jeta pa baba.

Shumë më e vështirë sesa ç’e dinim kur ishim fëmijë dhe mendonim se bota kishte gjithmonë një dorë që na priste në fund të çdo rënieje.
Nuk mbaj mend ditën kur ai iku…

jo sepse s’e ndjeva, por sepse çdo ditë më pas është bërë një kujtim i zymtë që më gërryen kujtesën.

Dikush – një forcë e errët, e pamëshirshme – na e rrëmbeu babain.
E morën dhe e tretën përtej atyre nëntë malesh e gryka, përtej fushave që sot më duken të huaja, përtej çdo gjuhe që mund ta thërrasë.

Oh, baba ku je. Kthehu baba !
Vetëm mungesa e tij që mbeti si një mur i madh në shpirtin tim,
dhe një mall që nuk rresht së më shkunduri.
Ai mall që vjen si një valë e ngrohtë,
pastaj të përplas në brigjet e ftohta të realitetit:
nuk është më.
Ai na mësonte të ecnim drejt edhe kur rruga ishte gurë.
Tani, e gjithë bota më duket pak më e ftohtë.
E gjithë bota më duket si një shtëpi pa çati.
Unë jam rritur, por në shpirt kam mbetur ai fëmija që kërkon zërin e babait,
për ta dëgjuar edhe vetëm një herë të vetme.
Oh, sa shumë do të jepja për ta përqafuar qoftë edhe një herë…
Për ta ndjerë erën e tij,
për ta parë në derë, duke buzëqeshur,
si dikur,
si heroi ynë i heshtur.

I kujtoj ato çaste kur sytë tanë vraponin trotuareve të qytetit që na dukej sterrë,
Ishin ende fëmijë, por nxitonim pas një njeriu i cili në hijeje ngjante me të,
të një fytyre që do të na thoshte:

“Ku jeni ju fëmijët e mi, u lodha dhe kam qarë për ju edhe në qeli burgu, por ja, që tani jam kthyer dhe ju përqafoj. Ju dua shuuummë…”
“Por sot, në heshtje, kuptoj diçka më shumë.
Mungesa e tij më mësoi të rritem ndryshe.

Jeta na mësoi të bëhemi të forte si guri, jo për t’u dukur të tillë, por për të mbijetuar përballë padrejtësive dhe hijeve të regjimit”.
Të ndjejmë dhimbjen dhe ta bëjmë urtësi.
Të kërkojmë dritën e dijes dhe drejtësi, jo hakmarrje.
Të flasim butë, sepse dimë sa vlen një fjalë që mungon.
Të duam thellë, sepse dimë ç’do të thotë të mos kesh më kë të duash.
Për brezat që vijnë pas nesh –
për fëmijët që do të rriten në një botë që nuk garanton dashurinë –
dua ta themi edhe këtë:

Nëse keni një baba, ( por edhe një Nënë) duajeni sa janë gjallë. Ndjeni duart e prindërit sa janë të ngrohta. Falni, flisni, përqafoni. Sepse asgjë nuk zë vendin e tyre në këtë botë Rrëmujash e rrëmeti.

Le ta kthejmë dhimbjen në forcë, kujtimin në mësim, mungesën në kujdes për ata që na duan.

Kështu, ndoshta, edhe babai im – që nuk është më – do të ndjejë se ne ende jemi gjallë të përballur me stuhitë e kohës…