( Pjesa e pestë )
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
SHTYPI SUEDEZ PËR DEMONSTRATAT
Është e çuditshme dhe njëkohësisht domethënëse kur vërehet se edhe shtypi suedez, i njohur më parë për qasje kritike dhe shpeshherë për shkrime të holla e të tendencuara ndaj Jugosllavisë, papritmas shfaq një ton të “korrektësisë” së theksuar në raportimin e tij për ngjarjet në Kosovë. Në mënyrë zyrtare, në një informacion të shpërndarë prej strukturave propagandistike jugosllave, theksohej se gazetat suedeze po informonin qytetarët e vet “në mënyrë objektive” për atë që po ndodhte në Kosovë—duke paraqitur, si thuhej, një pasqyrë të vërtetë e të paanshme të situatës.
Por pas kësaj fasade të korrektësisë qëndronte një qëllim i qartë: jo vetëm për të mbajtur një balancë të perceptuar të informacionit në opinionin publik suedez, por edhe për të ndikuar në mënyrën se si do të përceptoheshin demonstratat e shqiptarëve të mërguar në Suedi dhe në vendet e tjera perëndimore. Sepse në të njëjtin dokument theksohej qartë se kjo lloj qasjeje “objektive” e shtypit suedez kishte edhe një synim të dytë – që të kundërvihej me vendosmëri ndaj protestave të diasporës shqiptare dhe ndaj “demonstratave antijugosllave të emigracionit shqiptar dhe ustash”.
Pra, objektiviteti i përmendur, në fakt, nuk ishte tjetër veçse një lloj konstruksioni propagandistik, i projektuar për ta shuar zërin e mërgatës shqiptare që po i jepte jehonë të vërtetës së ngjarjeve në Kosovë. Ishte një përpjekje për të imponuar heshtje ndaj atyre që, larg atdheut, kishin gjetur lirinë për të folur për padrejtësinë, dhunën dhe mohimin e të drejtave njerëzore në Kosovë.
Kjo strategji, e mbështetur mbi retorikën e “informimit objektiv”, në të vërtetë i shërbente një loje më të rafinuar: zhvendosjes së të vërtetës nga rrëfimi i viktimës drejt rrëfimit të sistemit, nga realiteti i dhunës ndaj një populli të shtypur, drejt një narrativi të butë, të kontrolluar, që kërkonte të legjitimonte stabilitetin, jo drejtësinë.
Dhe kështu, ndërmjet faqeve të shtypit, edhe Suedia – vend i lirive dhe demokracisë – bëhej arenë e betejës së perceptimeve, ku në emër të “objektivitetit”, përpiqej të ngjizete një heshtje diplomatike përballë britmës së dhimbjes që vinte nga Kosova. Një heshtje e cilësuar si korrekte, por që në thelb, i qëndronte besnike një rendi të vjetër, që i trembej më shumë zërit të së vërtetës, sesa strukturës së padrejtësisë që po përpiqej të ruante.
Në Austri, Belgjikë e Zvicër por edhe në Itali, sipas dokumentit informoheshin në mënyrë “jo korrekte”
Në gjuhën e heshtur, por të ngarkuar me qëllime të nëntekstuara, shtypi i disa vendeve evropiane – si ai i Austrisë, Belgjikës, Zvicrës (në versionin gjerman), apo gazetat e djathta italiane – nuk përçonte një pasqyrë të drejtë dhe të ekuilibruar të asaj që po ndodhte në Kosovë. Përkundrazi, nëpër faqet e tyre shfaqeshin shpesh tendenca të hapura jo korrekte, madje edhe shkrime me ngjyrim të qartë keqdashës, që jo vetëm deformonin realitetin në terren, por në të njëjtën kohë i jepnin ton të zymtë situatës politike brenda Jugosllavisë.
Në disa raste, këto shkrime shkonin përtej analizës objektive – ato merrnin formën e akuzës, të paragjykimit të thellë, dhe të një gjuhe që, në vend të ndriçonte të vërtetën, e mbulonte atë me hijet e pasionit politik apo interesave të fshehta diplomatike. Kjo tendencë bëhej edhe më e dukshme në Belgjikë, veçanërisht gjatë muajit prill, kur një pjesë e shtypit belg i kushtoi vëmendje të madhe qëndrimeve të emigracionit shqiptar, duke i paraqitur ato si manifestime të një fryme antijugosllave. Në vend që të analizohej thelbi i kërkesave të shqiptarëve në mërgim, mediat belge shpesh i etiketuan ato si qëndrime destabilizuese, duke e ngjyrosur lëvizjen e tyre me tone të qëllimshme politike.
Në të njëjtën linjë, në Zvicër, gjatë muajit maj u vu re një tolerancë më e madhe ndaj aksioneve politike të emigracionit shqiptar kundër regjimit jugosllav. Kjo tolerancë nuk ishte thjesht një reflektim i klimës demokratike zvicerane, por përpiqej të interpretohej nga qarqet jugosllave si shenjë e një mirëkuptimi të heshtur, madje edhe një mbështetje të nënkuptuar ndaj zërit të mërgatës.
Nga këto zhvillime, mund të krijohej lehtësisht përshtypja se në këtë periudhë kishte nisur njëfarë koordinimi i qëndrimeve kundër Jugosllavisë në këto vende – një rrjet i heshtur mbështetjeje morale dhe politike për kauzën shqiptare, që në sytë e propagandës zyrtare jugosllave shihej si një bashkëveprim antishtetëror. Por në të vërtetë, ajo që ndodhte nuk ishte tjetër veçse jehona e natyrshme e një të vërtete që nuk mund të fshihej më: shqiptarët, kudo që ndodheshin – në atdhe apo në mërgim – po thërrisnin me zë të lirë për drejtësi, për barazi dhe për të drejtën për të qenë zot në vendin e tyre.
Nëpër shtypin e Evropës, zëri i tyre po depërtonte herë me qartësi, herë me zhurmë, herë me paragjykim – por gjithsesi, ai zë nuk mund të heshtej më. Dhe kështu, ajo që propagandistët e quajtën “koordinim antijugosllav”, në thelb ishte thjesht një pasqyrim i ndjeshëm i një kauze që po tejkalonte kufijtë, që po zgjonte ndërgjegje, dhe që po trondiste narrativën e vjetër të pushteteve të mësuara të heshtin mbi padrejtësinë.
Ngjarjet në Kosovë, që për vetë popullin shqiptar përfaqësonin një thirrje të fuqishme për liri, barazi dhe dinjitet, u përdorën nga shtypi i shumë shteteve të huaja si pretekst për të risjellë në sipërfaqe një tjetër rrëfim – atë të shpërbërjes së pashmangshme të Jugosllavisë pas vdekjes së Titos. Në vend që të trajtonin thelbin e revoltës si zë i një populli të shtypur, ato media preferuan ta shihnin situatën përmes lenteve të spekulimit strategjik dhe rrëzimit të sistemit.
Kjo periudhë u shoqërua me një valë të re të analizave që përsërisnin tezën tashmë të njohur: se federata jugosllave, e ndërtuar mbi themelet e një sistemi vetëqeverisës socialist dhe udhëheqjeje kolektive, ishte një strukturë e brishtë, që nuk kishte më kapacitetin për të menaxhuar sfidat e mëdha që po e tronditnin nga brenda. Çdo artikull, çdo koment, përpiqej të mbillte idenë se ky sistem, që dikur mbahej si model alternativ i socializmit, tashmë kishte humbur fuqinë për të përballuar realitetet e reja – krizën ekonomike që thellohej dita-ditës dhe marrëdhëniet ndëretnike që po acaroheshin në mënyrë të pandalshme.
Shtypi ndërkombëtar shfaqte kësisoj një dyzim të qartë: nga njëra anë një analizë e ftohtë që shihte dështimin e sistemit si proces të pashmangshëm, dhe nga ana tjetër një heshtje e qëllimshme përballë kërkesave të drejta të shqiptarëve në Kosovë. Në këtë mënyrë, ajo që në të vërtetë ishte një lëvizje popullore për barazi dhe për të drejtën e vetëvendosjes, u zhvendos në një diskurs që fliste për “paralizën e udhëheqjes kolektive” dhe “mosfunksionimin e modelit socialist jugosllav”.
Dhe kështu, Kosovën nuk e shihnin si plagën më të thellë të federatës, por si simptomën e një sëmundjeje që kishte pushtuar tërë sistemin. Në vend që të dëgjonin zërin e popullit që kërkonte drejtësi, i kushtonin më shumë vëmendje strukturave që po shembeshin dhe ideologjisë që po shuhej. E ndërsa shqiptarët flisnin me dhimbje për të drejtën e tyre, shtypi ndërkombëtar fliste me ftohtësi për fundin e një shteti.
Kështu, të vërtetat njerëzore u lanë në hije, ndërsa spektakli i analizave strategjike sundoi titujt. Dhe ndoshta, pikërisht në këtë mungesë ndjeshmërie qëndron edhe një pjesë e dhimbjes së madhe të Kosovës: që në vend të dëgjohej si klithmë për liri, u trajtua si rast studimi për rënien e një sistemi, ndërsa realiteti i jetuar u humb mes fjalëve të mëdha të gjeopolitikës.
Në valët e polemikave mediatike që pasuan ngjarjet e Kosovës, një pjesë e shtypit ndërkombëtar filloi të godasë në mënyrë të drejtpërdrejtë strukturën ideologjike dhe politike të vetë sistemit jugosllav. Në epiqendër të kritikës u vu Lidhja Komuniste, e cila akuzohej për “ngufatjen e lirisë”, për frenimin e ndjenjës kombëtare, dhe për thellimin e një boshllëku të madh ndërmjet ideologjisë zyrtare dhe rrjedhës reale të zhvillimit shoqëror në federatën jugosllave.
Ishte një përballje mes dogmës dhe realitetit, një përplasje që shtypi e artikulonte qartë: se modeli i vetëqeverisjes socialiste nuk po i jepte më përgjigje as krizës ekonomike, as tensioneve ndëretnike, as aspiratave të reja që lindnin në gjirin e popujve që kërkonin më shumë se slogane — kërkonin të drejtën për të qenë të dëgjuar dhe të barabartë.
Pikërisht në këtë klimë të re, filluan të artikuloheshin edhe qëndrime të hapura që legjitimonin kërkesat e shqiptarëve në Kosovë. Një pjesë e këtij shtypi e vlerësonte se aspiratat e nacionalistëve shqiptarë nuk ishin aspak ekstreme, por përkundrazi, të arsyeshme dhe të ndërtuara mbi të drejta legjitime. Po aq e natyrshme shihej edhe përkrahja që shteti shqiptar, Shqipëria, u jepte këtyre kërkesave — përkrahje që nuk interpretohej më si ndërhyrje armiqësore, por si solidaritet kombëtar me rrënjë historike dhe shpirtërore.
Në këtë frymë, mediat në Gjermaninë Perëndimore, Austri dhe Zvicër shkuan edhe më tej, duke nxjerrë në pah dokumente historike që dëshmonin për padrejtësinë e madhe historike ndaj shqiptarëve të Kosovës. Me referenca të qarta në ngjarjet e viteve 1943, 1944 dhe 1945, këto media përforconin narrativën se shqiptarët në Kosovë ishin “mashtruar” dhe në mënyrë të dhunshme ishin bashkëngjitur Serbisë — një bashkim që nuk ishte rezultat i vullnetit të lirë, por i vendimeve politike të imponuara në hije të luftës dhe pas luftës.
Kështu, ngadalë, por me siguri, në horizontin e opinionit publik ndërkombëtar nisi të përhapej një e vërtetë e heshtur për dekada: se çështja e Kosovës nuk ishte thjesht një krizë politike, por një padrejtësi historike e pandrequr, një plagë e hapur në trupin e një kombi të ndarë dhunshëm.
Dhe kështu, fjala nisi të shndërrohej në kujtesë, gazetat në arkiva të ndërgjegjes, e historia në argument moral. Në një botë që shpeshherë zgjidhte të heshtte për hir të ekuilibrave, disa zëra guxuan të thonë se e vërteta nuk mund të qëndrojë gjatë nën hije, e as padrejtësia nuk mund të mbulohet përjetësisht me flamuj të huaj.
Sipas mendimit të artikuluar në disa shtylla të opinionit ndërkombëtar, rruga më e drejtë dhe njëkohësisht më e natyrshme për zgjidhjen e nyjës politike në Kosovë shihej pikërisht dhënia e statusit të Republikës—një akt që do të përmbushte një të drejtë themelore të një populli të tërë dhe do të vendoste një ekuilibër të munguar në federatën jugosllave. Në këtë optikë, Kosova–Republikë nuk ishte më një kërkesë utopike, por e vetmja alternativë që mbante gjallë shpresën për drejtësi dhe barazi në një sistem që gjithnjë e më shumë po i tregonte kufijtë e vet.
Në shtypin austriak, kjo çështje mori edhe një dimension tjetër, më subtil, por shumë domethënës. Duke u mbështetur në traditën e vet të vëmendjes ndaj të drejtave të pakicave, media austriake lansoi një krahasim që godiste me elegancë ironike narrativën zyrtare jugosllave. Aty theksohej se, ashtu siç është krejt normale që Shqipëria të ndjejë interes dhe përgjegjësi për pakicat e saj kombëtare në Kosovë, po aq “e natyrshme” është edhe kujdesi i tepruar që Jugosllavia tregon për “pakicat” e saj në Austri.
Ky krahasim, i ngarkuar me një dozë të hollë ironie politike, kishte për qëllim të çmontonte hipokrizinë që mbështeste standarde të dyfishta: një shtet që vetë pretendonte ndjeshmëri për bashkëkombasit jashtë kufijve të tij, nuk mund të mohojë të njëjtën ndjeshmëri dhe lidhje shpirtërore nga një shtet tjetër ndaj popullit të vet. Në këtë mënyrë, çështja e Kosovës nuk paraqitej më si çështje e brendshme e Jugosllavisë, por si një nyje ndërkombëtare e barazisë dhe e drejtësisë, që nuk mund të mbetej më e mbyllur pas dyerve të propagandës zyrtare.
Teza për Republikën e Kosovës, në këtë diskurs, shndërrohej jo vetëm në një opsion politik të domosdoshëm, por edhe në një reflektim moral i cili dilte natyrshëm nga parimet e barazisë, vetëvendosjes dhe kujdesit ndaj të drejtave të çdo komuniteti. Ishte një thirrje që kalonte përtej kufijve politikë dhe shndërrohej në një apel ndërgjegjeje për Evropën vetë—që nëse donte të mbetej truall i vlerave të lirisë, nuk mund të mbyllte sytë para një populli që për dekada thërriste për të drejtën e tij më themelore: të jetë zot në vendin e vet, në emër të identitetit, historisë dhe dinjitetit të tij kombëtar.
Në trajtimin e çështjes së shpalljes së Kosovës Republikë, shtypi perëndimor përpiqej të depërtonte përtej fasadës së deklaratave zyrtare të udhëheqjes jugosllave, duke përmendur se brenda strukturave të saj politike kishin filluar të qarkullonin dy rryma që ndaheshin në qëndrime të ndryshme—si dy pole që lëviznin në tension të vazhdueshëm.
Njëra rrymë, e njohur tashmë në retorikën politike si përfaqësuese e ashpërsisë dhe kontrollit autoritar, angazhohej për zgjidhje me “dorë të fortë”. Ishte kjo një politikë e frikës dhe e presionit, që besonte se zëri i revoltës në Kosovë mund të shuhej me forcë, me burgje, me ndalesa dhe me heshtjen e imponuar nga aparati i sigurisë shtetërore. Kjo qasje, e mbështetur nga strukturat më konservatore, nuk i shihte kërkesat e shqiptarëve si thirrje legjitime, por si rrezik për sovranitetin dhe integritetin e federatës—dhe për këtë arsye kërkonte represion, jo dialog.
Nga ana tjetër, shtypi përmendte edhe një rrymë tjetër, më e zbehtë në ndikim por megjithatë e pranishme në horizontin e debatit të brendshëm, e cila angazhohej për një qasje më politike, për një zgjidhje që do të shmangte përplasjen frontale dhe do të përpiqej të dëgjonte e të kanalizonte kërkesat përmes rrugëve institucionale. Por kjo rrymë, për momentin, mbetej në hije—një alternativë e zëshme vetëm në teori, por e heshtur në praktikën e pushtetit.
Në vlerësimin e shumë analistëve perëndimorë, ishte e qartë se në atë çast historik mbizotëronte politika e “dorës së fortë”—një klimë e mbushur me tension, frikë dhe presion, ku çdo përpjekje për të artikuluar drejtësisht të vërtetën e Kosovës përballej me grushtin e hekurit dhe censurën e shtetit. Ishte një politikë që nuk kërkonte zgjidhje, por nënshtrim; që nuk ndërtonte ura, por ngrinte mure. Dhe në këtë klimë të ashpër, kërkesa për Republikën e Kosovës shihej si një kërcënim, jo si një e drejtë.
Në këtë mënyrë, edhe perceptimi ndërkombëtar për Jugosllavinë filloi të ndryshojë. Ajo që dikur përfaqësonte një model të veçantë socialist, një federatë me pretendime për bashkëjetesë etnike dhe vetëqeverisje progresive, tashmë po shfaqej me fytyrën e një shteti që i përgjigjej kërkesave për liri me dhunë, dhe që ruante rendin e brishtë me instrumente të frikës.
Kështu, rruga drejt Republikës së Kosovës nuk shihej më si një kërkesë e largët, por si një nevojë historike e cila, përballë “dorës së fortë”, po bëhej edhe më e domosdoshme, edhe më legjitime. Dhe sa më shumë që shteti përpiqej ta shuante këtë zë me dhunë, aq më shumë forcohej kuptimi i saj si rruga e vetme drejt dinjitetit dhe drejtësisë për një popull që nuk kërkonte më shumë sesa të ishte zot në vendin e vet.
Ngjarjet e përflakta në Kosovë u bënë jo vetëm jehonë e një dhimbjeje të thellë popullore, por edhe pasqyrë e një realiteti të fshehur prej kohësh nën shtresat e retorikës politike jugosllave. Mjetet e informimit ndërkombëtar, veçanërisht ato të gjuhës gjermane në Evropën Perëndimore, i shfrytëzuan këto zhvillime si argument për të nxjerrë në dritë një të vërtetë që për shumë kohë ishte anashkaluar ose mbuluar me zhargon ideologjik: se çështja kombëtare në Jugosllavi nuk ishte dhe nuk mund të quhej e zgjidhur.
Në mënyrë të tërthortë por të qëndrueshme, këto analiza e shihnin Kosovën si nyjën më të ndjeshme të një mozaiku të brishtë shumëkombësh që, më shumë se bashkëjetesë, mbante në vete tensione të akumuluara dhe padrejtësi të trashëguara. Dhe në këtë panoramë, Kosova nuk qëndronte e vetme: mediat përmendnin në të njëjtin frymë edhe çështjen e pazgjidhur të identitetit maqedonas, pakënaqësitë kroate ndaj strukturës federative, por edhe proceset e ngadalta dhe të heshtura të asimilimit që po ndodhnin në Vojvodinë ndaj pakicës hungareze.
Ky diskurs i ri mediatik nuk ishte më thjesht analizë e një krize të izoluar, por një zhbërje e ngadalshme e mitit për Jugosllavinë si një model i suksesshëm i bashkëjetesës etnike. Çdo përmendje e çështjes shqiptare në Kosovë zgjerohej dhe pasurohej me referenca që nxirrnin në pah edhe plagët e tjera të mohuara të kësaj federate që po plasaritej nën peshën e padrejtësive të grumbulluara.
Në këtë mënyrë, ngjarjet në Kosovë u kthyen në pikë referimi për të gjithë problematikën kombëtare të federatës: ato shërbyen si dëshmi e gjallë se ndërtimi institucional nuk kishte mundur të mbulojë realitetet shoqërore, se vetëqeverisja e proklamuar nuk kishte sjellë barazi reale, dhe se ndarjet mes popujve nuk ishin zhdukur, por thjesht ishin heshtur.
E pikërisht në këtë heshtje të stërgjatë të shtetit, ishte fjala e lirë e mediave që po ngrinte zërin, që po bënte të dukshme atë që zyrtarisht fshihej: se Jugosllavia nuk po vuante nga një krizë e përkohshme, por nga një mungesë thelbësore të drejtësisë në trajtimin e kombeve dhe kulturave që e përbënin.
Dhe kështu, përmes Kosovës, përmes dhimbjes së saj dhe zërit të një populli që nuk pranonte më të jetonte në margjinë, u zbuluan plagët e të tjerëve — të gjithë atyre që kishin qenë të heshtur ose të heshtur me dhunë. E vërteta po shfaqej në dritë, dhe ajo nuk mund të mohohej më: çështja kombëtare në Jugosllavi nuk ishte mbyllur kurrë— vetëm ishte lënë pezull, në pritje të shpërthimit.
Në reflektimet që pasuan ngjarjet e Kosovës, shtypi ndërkombëtar e pasuroi analizën me një mozaik të plotë të tensioneve nacionale brenda federatës jugosllave, duke e zgjeruar diskursin përtej kufijve të Kosovës dhe duke përfshirë në të edhe fate të tjera të heshtura, të shtypura në mënyrë të ngjashme.
Në këtë kontekst, u theksua se edhe qytetarëve bullgarë në Jugosllavi nuk u lejohej të shprehnin lirshëm përkatësinë e tyre kombëtare — një e drejtë që, në vend të respektohej, shtypej përmes mekanizmave të heshtjes zyrtare dhe kontrollit institucional. Madje, për të ilustruar këtë kufizim, citoheshin edhe tezat e Cole Dragojçevës, e cila mohonte vetë ekzistencën e kombit maqedonas, duke sjellë në dritë kontradiktat e brendshme të një sistemi që predikonte bashkëjetesë, por në praktikë përjashtonte identitetet e ndryshme.
Gjykimet e nacionalistëve kroatë në Zagreb u përdorën gjithashtu si një tjetër pasqyrë e situatës së përgjithshme — një dëshmi e qartë se jo vetëm shqiptarët, por edhe kombësitë e tjera në federatë ndiheshin të penguara, të shtypura, të privuara nga mundësia për të shprehur ndjenjat e tyre kombëtare. Ishte kjo një panoramë që zbulonte se federata, në vend që të ishte një shtëpi e barabartë për të gjithë, ishte shndërruar në një strukturë të mbyllur, ku liria e shprehjes kombëtare trajtohej si kërcënim dhe jo si pasuri e përbashkët.
Në analizat më të thelluara, filloi të kristalizohej edhe shkaku i kësaj gjendjeje të shtypur: fajtori kryesor identifikohej qartë – “shovinizmi serbomadh” dhe tendenca e vazhdueshme për imponimin e një identiteti të vetëm jugosllav, i cili kërkonte të fshinte dallimet, të zhveshte kombet nga veçantitë e tyre dhe t’i bënte pjesë të një uniformiteti artificial.
Ishte pikërisht ky imponim që prodhoi tension, që thelloi ndasitë, që krijoi përçartje të brendshme dhe që e shndërroi federatën në një hapësirë gjithnjë e më të papërballueshme për ata që dëshironin të jetonin me dinjitet nën flamurin e identitetit të tyre. Dhe në këtë atmosferë, çdo fjalë për të drejtë kombëtare, çdo kërkesë për barazi, trajtohej si akt armiqësor, ndërsa shovinizmi maskohej pas parullave të “vëllazërim-bashkimit”.
Kështu, Kosova nuk ishte më një përjashtim, por u bë simbol i një realiteti më të gjerë: realiteti i një federate që po shembej nën peshën e mohimit të të tjerëve, dhe i një sistemi që e kishte humbur lidhjen me frymën e barazisë që dikur predikonte. Dhe në këtë zbërthim të së vërtetës, një gjë u bë gjithnjë e më e qartë — nuk ishin kombet që kërkonin ndarje, por ishte padrejtësia që i largonte nga bashkëjetesa.
(vijon)
