[ Libra NëLinjë ]
“Triptik për poetët” i Jani Malos
Shkruan: Shefqet DIBRANI
HYRJE:
Letërsia shqiptare ka njohur poetë të mëdhenj, të cilët me vargun e tyre i kanë dhënë zë shpirtit të kombit, i kanë regjistruar dhimbjet, i kanë përshkruar ëndrrat dhe dashëshirat e tij. Në triptikun e titulluar “TRIPTIK PËR POETËT”, poeti Jani Malo ndalet mbi figurat e tre poetëve më të rëndësishëm të letërsisë shqipe: Fatos Arapi, Ali Podrimja dhe Xhevahir Spahiu. Jani Malo, në poezinë e tij i ka përshkruar, jo thjesht si individë që kanë jetuar dhe shkruar, por si prani e gjallë poetike, krijimtaria e të cilëve do ta sfidojnë kohën dhe harresën. Ky triptik, përbëhet prej tri poezive të ndara, secila e përkushtuar njërit prej poetëve, dhe ndërtohet si një akt kujtese, vlerësimi, por edhe reflektimi për raportin mes poetëve dhe shoqërisë.
- “Harrimi i Fatos Arapit” – Poezia që sfidon harresën
Në këtë poezi, Jani Malo i jep zë një dhimbjeje të thellë: mungesës së një busti për poetin Fatos Arapi në qytetin e tij të lindjes, Vlorë. Por kjo mungesë fizike zëvendësohet me një figurë poetike të fuqishme – një pulëbardhë, që qëndron “si statujë e bardhë, e palëvizshme”, e mbështetur “te muri i çdo dite të nesërme”. Pulëbardha simbolizon shpirtin poetik të Arapit, i cili nuk mund të harrohet, edhe nëse nuk është materializuar në bronz apo gur.
Ky vizion poetik sugjeron se poezia e vërtetë e tejkalon përkohësinë. Fatos Arapi, një nga figurat më delikate dhe moderne të poezisë shqipe, është përfaqësuar përmes një metafore që vjen drejtpërdrejt nga vetë ndjeshmëria e vargjeve të tij. Edhe në “harresën më të thellë”, thotë Jani Malo, “ajo që mbretëron është poezia” – një konstatim i fuqishëm për rolin e artit si mbrojtës i kujtesës dhe ndjenjës njerëzore.
- “Lumi i Ali Podrimjes” – Uji i munguar dhe dhimbja e poezisë
Poema e dytë, kushtuar Ali Podrimjes, është e shkurtër, por me një forcë të përqendruar simbolike. Autori krijon një imazh të fortë: “Lumi t’u shter / kur ti kishe etje.” Ky varg jo vetëm që shpreh një ndjesi fatkeqësie dhe tragjedie personale, por mund të interpretohet edhe si një metaforë për kohën, shoqërinë dhe mungesën e mbështetjes ndaj poetit në momentet më të vështira të jetës.
Pjesa e dytë e poezisë – “Po mali si mali / ka ujë dhe për detet” – sugjeron një kontrast mes mungesës së individit dhe pasurisë që natyra, apo universi më i madh, ende ka. Ndoshta është një mënyrë për të thënë se edhe kur një burim shterohet, poeti vazhdon të ushqejë të tjerët përmes artit të tij. Poezia për Ali Podrimjen është një përkujtim poetik për Poetin, por edhe një pohim i heshtur i dhimbjes që shoqëron shpirtin krijues.
III. “Portret i pambaruar i Xhevahir Spahiut” – Një poet që jeton në vargje
Në pjesën e fundit të triptikut, Jani Malo ndërton një portret të gjallë dhe emocional për poetin Xhevahir Spahiu, përmes një ndërthurjeje të fuqishme midis pamjes fizike dhe botës së brendshme poetike të tij. Vargjet e para janë të mbushura me imazhe simbolike: flokët janë “gufime vargjesh të lira”, vetullat – “dy pëllumba gati për fluturim”. Ky përshkrim poetik e ngre Spahiun përtej pamjes fizike, në një dimension poetik ku çdo detaj i tij është metaforë e artit dhe e testamentin përtej kësaj bote.
Momentet kulmore janë ato kur poeti i drejtohet një figure gati të mbinatyrshme: loti bëhet kalë i egër që nuk e ndal dot njeriu. Xhevahir Spahiu, largohet me vrullin e rinisë për të “shlyer borxhet”, një metaforë që mund të kuptohet si një ikje drejt përjetësisë, duke lënë pas një detyrë të papërfunduar – portretin që poeti-narrator tenton të pikturojë. Me penelin e ngrirë në dorë, Jani Malo mbetet në borxh ndaj poetit dhe ndaj kujtesës së tij, duke krijuar kështu një tension artistik që i jep poezisë thellësi dhe ndjenjë të thellë njerëzore, gjithësesi një portretizim tejet artistik për të gjallë të poetit Xhevahir Spahiu!
Përfundim: Një triptik për të pavdekshmit
Ky “Triptik për poetët” nuk është thjesht një përmbledhje poezish kushtuar tre autorëve të mëdhenj shqiptarë. Triptiku, përkatësisht tri poezi kushtuar tre poetëve të mëdhenjë shqiptar, është një akt dashurie, kujtese dhe qëndrese ndaj harresës, një përpjekje për të ngritur monumente të padukshme – jo prej bronzi apo mermeri, por prej fjalëve e prej vargjeve, ndjenjë dhe kujtesë poetike. Këto tri poezi të Jani Malos, në rastin konkret kanë një funksion shoqëror: të dëshmojë, të ruajë, të ngrejë zërin kundër harresës që shpeshherë i pllakosur personalitetet që më së shumti i kanë dhënë kombit.
Ky triptik me tri poezi, është një testament se poetët nuk vdesin, përderisa dikush vazhdon t’i lexojë, t’i kujtojë dhe t’i përjetësojë në vargje të reja. Poeti, Jani Malo, me këtë triptik, ka bërë pikërisht këtë: Ai mban të gjallë frymën e poetëve, përmes një poezie që është njëkohësisht intime dhe universale.
- ASPEKTE STILISTIKE, OSE NJË FORMË MË E ZGJERUAR PËR “TRIPTIK PËR POETËT” NGA POETI JANI MALO
- “HARRIMI I FATOS ARAPIT” – SIMBOLIKA E BARDHËSISË DHE QËNDRESËS POETIKE
Në këtë poezi, Jani Malo përqendrohet te harresa institucionale dhe shoqërore ndaj një figure të madhe si Fatos Arapi. Por përballë kësaj harrese qëndron figura poetike që tejkalon mungesën fizike. Stili i përdorur këtu është i ngjeshur, eliptik dhe i pasur me simbole.
DISA FIGURA DHE SIMBOLE:
– “Pulëbardha si statujë poetike”: Pulëbardha është një imazh i zakonshëm në poezinë e Fatos Arapit dhe këtu ajo ngrihet në një simbol të shumëfishtë:
- Pulëbardhë = shpirt poetik
- Ngjyra e bardhë = pastërti, dritë, përjetësi
- Statujë e palëvizshme = përjetësim përmes kujtesës poetike
– “Muri i çdo dite të nesërme”: Shpreh një imazh i cili njëkohësisht është një metaforë e fuqishme për të ardhmen. Muri nuk është pengesë, por pikë mbështetje për ëndrrën e poetit. Është gjithashtu një nëntekst për vazhdimësinë e ndikimit të poezisë.
– “Sytë tretur nga deti”: Një varg që i përket ndjeshmërisë së Arapit, i lidhur ngushtë me natyrën dhe detin. Është një lidhje vizuale dhe emocionale me vetë prirjen e poetit për reflektim dhe pafundësi.
STILI DHE GJUHA:
– Vargu i lirë, pa rima, reflekton lirinë e mendimit dhe shprehjes që karakterizonte vetë Fatos Arapin.
– Gjuha është e përmbajtur, ndonëse emocionalisht e ngarkuar.
– Tonet elegjiake, por me një nëntekst rezistence dhe shprese: poeti është “i harruar”, por poezia e tij vazhdon të jetë e pranishme.
- “LUMI I ALI PODRIMJES” – ELIPTICITETI DHE FORCA E THËNIES POETIKE
Kjo poezi e triptikut është ndërtuar në vetëm katër vargje, por përmban një thellësi të madhe emocionale dhe simbolike. Këtu stili eliptik arrin kulmin: shumë gjëra thuhen me pak fjalë, ndërsa nënteksti hap shtigje të shumta interpretimi.
ASPEKTI FIGURATIV:
– “Lumi t’u shter / kur ti kishe etje.” – Një metaforë që funksionon në disa nivele:
- Etja, si nevojë për jetë, për dashuri, për drejtësi.
- Shterja e lumit, si tradhti e kohës, e shoqërisë ose e fatit.
– “Po mali si mali / ka ujë dhe për detet.” – Mali si simbol i fuqisë, qëndrueshmërisë, por edhe i indiferencës. Ai ka ujë, por jo për lumin që ka tharë – një metaforë për mungesën e ndihmës kur është më e nevojshme.
STILI:
– Përdorimi i thjeshtësisë është mjet i qëllimshëm stilistik – Ali Podrimja, ka qenë mjeshtër i fjalës së përqendruar.
– Asnjë epitet i panevojshëm – ngarkesa emocionale vjen përmes strukturës dhe përplasjes logjike mes dy pjesëve.
– Poeti e ndërton dramën përmes heshtjes më shumë se përmes fjalës – një teknikë shumë bashkëkohore dhe moderne.
III. “PORTRET I PAMBARUAR I XHEVAHIR SPAHIUT” – SURREALIZËM POETIK DHE VETËDIJE KRIJUESE
Poezia e fundit është më narrative, por nuk e humb ngarkesën simbolike. Këtu poeti futet në një akt të drejtpërdrejtë krijimi: ai tenton të pikturojë një portret, por Xhevahir Spahiu largohet “për të shlyer borxhet”, duke lënë penelin në dorën e poetit-narrator. Kjo është një ndërthurje midis portretizimit figurativ dhe ndërtimit metafizik të figurës së poetit.
SIMBOLET:
– “Gufime vargjesh të lira në vend të flokëve” – një imazh poetik që i jep trupit të poetit cilësi të pastër letrare. Poeti nuk përshkruhet si trup, por si përbërje vargjesh.
– “Dy pëllumba në vend të vetullave” – vetullat nuk janë më tipare të fytyrës, por simbole të paqes, shpirtit që është gati për fluturim.
– “Lot i shket si kalë i pashtruar” – një nga figurat më të fuqishme: loti është emocioni që nuk e kontrollon më njeriu, por merr drejtimin e vet, sikur jeta vetë.
STRUKTURA POETIKE:
– Përdoret metonimia dhe aluzioni surrealist, që ndërlidh natyrën me shpirtin krijues.
– Ironia tragjike e fundme: “Ma ngriu në dorë penelin.” – sugjeron ndërprerjen e aktit krijues, mungesën e përfundimit. Poeti mbetet në borxh me poetin tjetër – kuptohet vetëm një borxh artistik, por edhe emocional.
NDËRVETËDIJA METAPOETIKE:
– Poezia flet për procesin e krijimit të poezisë dhe të kujtesës. Vetë akti i ndërtimit të portretit bëhet temë e poezisë.
– Poeti është një mbartës i kujtesës së tjetrit, një piktor i fjalës që ndjen përgjegjësinë për të ruajtur dhe përjetësuar figurën e një bashkëkohësi.
PËRKUFIZIM PËR STILISTIKËN POETIKE:
Në të tri poezitë e këtij triptiku, poeti Jani Malo përdor një gjuhë të pasur me simbole, një stil i lirë dhe modern, dhe një ton intim e reflektiv. Poeti ndërton përmes metaforës dhe simbolit një rrjet kujtese poetike, ku secili nga tre figurat përfaqëson një dimension të ndryshëm të letërsisë dhe shpirtit shqiptar:
– Arapi – ëndrra e bardhë që i reziston harresës.
– Podrimja – dhimbja e pashuar e mungesës dhe padrejtësisë.
– Spahiu – poet që tejkalon portretin përmes shpirtit të vargut.
Stili i Jani Malos është si një penel poetik që ngjyros kujtimet, ngrin momentet dhe u jep përjetësi figurave që përndryshe do të rrezikonin të zbeheshin në heshtje. Triptiku poetik nuk është vetëm një përshkrim emocional, por edhe një akt poetik rezistence, ku fjala është mjeti më i fortë kundër harresës.
- KONTEKST LETRAR DHE KRAHASUES PËR “TRIPTIK PËR POETËT” NGA JANI MALO
KONTEKST LETRAR DHE KRAHASUES PËR “TRIPTIK PËR POETËT” NGA JANI MALO
- Trashëgimia elegjiake në poezinë shqiptare
Tradita shqiptare e poezisë elegjiake – pra e vargut kushtuar të ndjerëve apo kujtimeve të mëdha – është e pasur. Që nga Naim Frashëri me “Kujtimi i Skënderbeut”, e deri te Dritëro Agolli me vargje për “Migjenin dhe Lasgushin”, poetët shqiptarë kanë krijuar me ndjeshmëri figurative dhe përkujtimore që kalojnë përtej përshkrimit sentimental.
Në këtë rrafsh, Jani Malo ndjek gjurmët e një poezie që nuk është thjesht vajtuese, por reflektuese dhe filozofike, ku kujtimi për poetët nuk shërben vetëm për të shprehur mungesën, por edhe për të ngritur pyetje mbi rolin e tyre në kulturë dhe shoqëri.
- Lidhje me poetët që përmenden në triptik
- Fatos Arapi – poeti i detit dhe modernizmit lirik
Në poezinë kushtuar Fatos Arapit, Jani Malo ndërton një lidhje të drejtpërdrejtë me simbolikën e detit dhe pulëbardhave, të cilat janë emblematike edhe në poezinë e Fatos Arapit. Në kritikën letrare shqiptare, Fatos Arapi njihej për risitë në strukturën lirike, për thellësinë metaforike dhe për përçimin e shpirtit njerëzor përmes imazheve natyrore. Kritika letrare në poezinë moderne shqiptare, Fatos Arapin e trajtonte si një poet që “e bëri detin pjesë të përvojës së brendshme njerëzore”. Kurse Jani Malo e rimerr këtë koncept dhe e riformulon poetikisht, duke bërë që figura e Fatos Arapit të mbijetojë jo në monumente, por në vetë detin dhe pulëbardhën e tij.
- Ali Podrimja – poeti i dhimbjes dhe heshtjes
Ali Podrimja shpesh konsiderohej si poeti i vuajtjes kosovare, i mungesës dhe i fjalës së paktë, por të thellë. Kjo shfaqet edhe në poezinë e Jani Malos: katër vargje që përmbledhin një jetë të tërë dhimbjeje. Në kritikën letrare, veçmas në atë që krijohej në Kosovë Ali Podrimja, është cilësuar si mjeshtër i fjalës së munguar, Prandaj shpeshher thuhej se heshtja e tij është krismë shurdhuese. Poeti Jani Malo e përvetëson këtë teknikë, duke përdorur mungesën e ujit (lumi i tharë) si metaforë për një dhimbje që nuk gjen ngushëllim.
- Xhevahir Spahiu – poeti i revoltës dhe metaforës së gjallë
Xhevahir Spahiu është i njohur për fuqinë e figurës, për ngarkesën shpërthyese që fshihet pas vargjeve. Figura e tij është e ndërthurur me simbolikë dhe gjuhë të përndezur, por gjithnjë të kontrolluar. Nga kritika e kohës është cilësuar si poet me pamje portreti dhe ndërtues i metaforës shpirtërore. Këtë pikërisht bën edhe Jani Malo: ai nuk përpiqet të përshkruajë Xhevahir Spahiun si portret fizik, por si strukturë metaforike, si përbërje shpirti e poezie gjithësesi.
III. Krahasime me poezi të ngjashme në letërsinë shqipe
Dritëro Agolli – “Elegji për Migjenin”
Në këtë poezi, Agolli flet me ndjeshmëri për mungesën e një monumenti për Migjenin në qytetin e tij. Një paralele e drejtpërdrejtë mund të vihet me vargun e Jani Malos për Fatos Arapin: “Nuk ka ende një bust në Vlorë poeti.”
Të dy poetët kanë ngritur një akuzë të heshtur ndaj shoqërisë që shpesh harrohen figurat që i kanë dhënë kulturë dhe emër atdheut. Por ndryshe nga Dritëro Agolli, që në disa pjesë vjen me retorikë, Jani Malo mbetet i përmbajtur, më metaforik dhe më modern në ndërtim.
Ismail Kadare – “Fjalë për Kujtimin” (për Kujtim Spahiun)
Në këtë poezi, Kadare ndërton një figurë përkujtimore për mikun e tij, me tone intime dhe me ndërthurje të dimensionit personal me atë kolektiv. Jani Malo e ndjek këtë model në poezinë për Xhevahir Spahiun – por me një lloj zhvendosjeje surrealiste dhe me imazhe që përkojnë më shumë me pikturën se me përshkrimin klasik.
- “Triptik për poetët” si reflektim mbi artin dhe kohën
Në një plan më të gjerë, triptiku i Jani Malos është një manifest poetik mbi vlerën e kujtesës në një shoqëri që shpesh harron. Figura e poetëve bëhet simbol i: a. Artit që nuk pranon të vdesë; b. Kujtesës që i reziston rrjedhës së kohës; c. Poetit si ndërgjegje dhe ndërgjegjësues i shoqërisë.
Në një epokë ku shpesh harresa është më e shpejtë se vlerësimi, poezia mbetet si akt i vetëdijshëm, i rezistencës kulturore. Me këtë triptik, Jani Malo shfaqet si zë i ndërmjetëm mes poetëve të shkuar dhe lexuesve të sotëm – një përkthyes i përjetësisë në gjuhën e poezisë.
- TRIPTIKU PËR POETËT – KUJTESA QË I REZISTON HARRESËS
– TRIPTIKU PËR POETËT – KUJTESA QË I REZISTON HARRESËS
HYRJE
Poezia shqiptare moderne ka prodhuar zëra që kanë pasuruar jo vetëm gjuhën letrare, por edhe ndërgjegjen kulturore të kombit. Ndër ta, figura si Fatos Arapi, Ali Podrimja dhe Xhevahir Spahiu kanë luajtur një rol të veçantë në përfaqësimin e shpirtit shqiptar, të dhimbjes kolektive dhe të rezistencës individuale përmes vargut. Në ciklin poetike “Triptik për poetët”, Jani Malo bën një akt të thellë kujtese poetike për këta tre poetë, duke u ndalur jo vetëm te figura e tyre njerëzore dhe krijuese, por edhe te mënyra se si shoqëria i trajton pas ikjes. Kjo ese synon të analizojë triptikun në dritën e teknikave stilistike, figuracionit dhe vendosjes së tij në kontekstin më të gjerë letrar shqiptar.
STRUKTURA
- Tematika: Kujtesa përballë harresës
Në të tri poezitë që përbëjnë triptikun, motivi themelor është harresa si rrezik kolektiv dhe poezia si shpëtim nga ajo. Përmes këtyre tri figurave: Fatos Arapit, Ali Podrimjes dhe Xhevahir Spahiut, poeti Jani Malo trajton mënyra të ndryshme të mospranisë fizike për dy të parët dhe mos pranis kulturore te Xhevos, si dhe përjetësisë shpirtërore për dy të parët dhe pranimi i vlerës për Xhevon. Pastaj poeti Jani Malo shtron pyetjen e heshtur: Çfarë mbetet nga poeti kur ai nuk është më mes nesh? Përgjigjja është e qartë: mbetet fjala, vargu, metafora, kujtimi dhe krijimtaria e tyre.
- Analizë stilistike e pjesshme e “Triptikut poetik”
- “Harrimi i Fatos Arapit” – Simbolika e bardhësisë dhe metafora e pulëbardhës
Kjo poezi përdor një simbol të fuqishëm: pulëbardhën, që është si “statujë e bardhë, e palëvizshme” dhe që vështron detin. Është një aluzion i qartë ndaj ndjeshmërisë lirikë të Arapit, i njohur për vargjet e tij të mbushura me detin, horizontin dhe dashurinë.
– Metafora “muri i çdo dite të nesërme”, përfaqëson të ardhmen si sfond i poezisë – një formë përjetësie që sfidon mungesën e një busti real.
– Ngjyra e bardhë, e pulëbardhës përfaqëson pastërtinë, por edhe boshllëkun e lënë pas nga harresa institucionale.
Përdorimi i vargut të lirë dhe mungesa e shpjegimit të drejtpërdrejtë krijon një ndjesi reflektimi të brendshëm. Nuk kemi thirrje ose revolta, por një poetikë të qetë rezistence, që e vendos poezinë përballë pluhurit të harresës.
- “Lumi i Ali Podrimjes” – Fuqia e thënies së shkurtër
Kjo pjesë është ndërtuar me vetëm katër vargje, por ajo përmban thellësi semantike të madhe. “Lumi t’u shter / kur ti kishe etje.” është një metaforë për mungesën e ndihmës, mbështetjes ose dashurisë, në një moment kur ato ishin më të nevojshme.
– Vargu është eliptik dhe i hapur për interpretime.
– Mali, që “ka ujë dhe për detet”, sugjeron një kontrast mes pasurisë së natyrës dhe mungesës në jetën individuale.
– Kjo poezi mund të shihet si një pasqyrim i përvojës së Podrimjes, poet i Kosovës, i shpesh i përballur me dhimbje të heshtura.
Teknika e të thënit me pak fjalë është në përputhje me stilin e vetë Ali Podrimjes, i cilësuar si poeti që flet edhe përmes heshtjes.
- “Portret i pambaruar i Xhevahir Spahiut” – Surrealizëm poetik dhe ndërgjegje krijuese.
Poeti Jani Malo, përpiqet të ndërtojë një portret figurativ të Xhevahir Spahiut, por ky portret përfundon i papërfunduar. Poeti largohet në mënyrë metaforike, duke e lënë penelin në dorë të kujtesës. Kjo poezi përmban figura të fuqishme:
– “Gufime vargjesh të lira në vend të flokëve” – përbërja e poetit nga vetë poezia.
– “Pëllumba në vend të vetullave” – simbol i paqes dhe i fluturimit të shpirtit.
– “Loti si kalë i pashtruar” – një figurë dinamike dhe tragjike që i jep ngarkesë emocionale vargut.
Kjo poezi merr një kthesë metapoetike: është vetëdije për aktin e kujtesës si proces krijimi. Poeti që mbetet me penelin në dorë është simbol i detyrës së poetit të gjallë për të kujtuar të shkuarit.
III. Konteksti letrar: Vepra në raport me traditën poetike shqiptare
“Triptiku për poetët” qëndron në vazhdën e një tradite të gjatë elegjiake shqiptare. Mund të krahasohet me:
– Dritëro Agolli, në elegjinë për Migjenin, ku shprehet mungesa e një busti dhe nevoja për kujtesë institucionale.
– Kadare, që në “Fjalë për Kujtimin” krijon një portret të përjetshëm për mikun e tij.
– Poezitë e Xhevahir Spahiut, që përdorin imazhe të ngjashme për ndarjen dhe përjetësinë.
Në këtë kontekst, Jani Malo sjell një risi stilistike dhe ndjeshmëri të përmbajtur, duke mos u rrëmbyer nga sentimentalizmi, por duke ndërtuar një poezi që komunikon me heshtjen.
PËRKUFIZIM
“Triptiku për poetët” i Jani Malos është një cikël i thellë reflektiv, një akt poetik kundër harresës, që përmes figurave të Fatos Arapit, Ali Podrimjes dhe Xhevahir Spahiut, kërkon të shpëtojë jo vetëm kujtimin e poetëve, por edhe ndjeshmërinë e lexuesit bashkëkohor. Poezitë kanë një gjuhë të pasur me metafora, simbolikën dhe elipticitetin, poeti ndërton jo vetëm tri poezi përkujtimore, por një strukturë të përbashkët kujtese, ku fjala bëhet monument dhe vargu bëhet statujë. Në kohë kur kujtimet fshihen shpejt dhe vlerat harrohen, Jani Malo dëshmon se poezia është forma më e qëndrueshme e kujtesës.
- SIMBOLI DHE METAFORA
Në poezinë bashkëkohore, veçanërisht në “Triptik për poetët” të Jani Malos, simboli dhe metafora janë dy elemente qendrore që ndërtojnë domethënien dhe ndjeshmërinë e vargut. Më poshtë është një analizë më e detajuar për simbolet dhe metaforat në secilën poezi të këtij triptiku.
- Simboli është një objekt konkret që përfaqëson diçka më të madhe, abstrakte (p.sh. një pulëbardhë që simbolizon shpirtin e lirë ose kujtesën).
- Metafora është një krahasim i fshehtë, pa përdorur “si” ose “sikur”, ku një objekt ose ide identifikohet me një tjetër për të thelluar kuptimin (p.sh. “loti si kalë i pashtruar”).
- “Harrimi i Fatos Arapit” – Metafora dhe simbole të bardhësisë dhe përjetësisë
Pulëbardhë si statujë e bardhë, e palëvizshme, (simbol), Pulëbardha simbolizon shpirtin poetik të Fatos Arapit; e bardha është pastërti dhe përjetësi; palëvizshmëria tregon qëndrueshmëri.
E mbështetur atje te muri i çdo dite të nesërme, (metaforë poetike), “Muri” përfaqëson të ardhmen; është një mënyrë për të thënë se kujtimi i poetit nuk qëndron në të kaluarën, por në të nesërmen.
Metaforë e dalë nga vargjet e Fatos Arapit, (metapoetikë + metaforë), Sugjeron që pulëbardha nuk është reale, por një krijim poetik i dalë nga vetë shpirti i veprës së Fatos Arapit.
Mbretëron poezia, (personifikim + metaforë), Poezia përshkruhet si një mbretëri – një fuqi e padukshme që sundon përtej vdekjes dhe harresës.
- “Lumi i Ali Podrimjes” – Simbolika e ujit dhe mungesës
Lumi t’u shter kur ti kishe etje, (metaforë), Uji = nevojë për jetë, dashuri, ndihmë. Shterja e lumit = braktisje, mungesë në çastin e dhimbjes.
Etja, (simbol), Etja nuk është thjesht fizike, por një metaforë për nevojën e thellë njerëzore për dashuri, kuptim, drejtësi.
Mali ka ujë edhe për detet, (metaforë kontrasti), Mali është metaforë për fuqinë ose shoqërinë – që ka shumë (ujë), por sërish mungon aty ku duhet (tek individi).
Poezia është ndërtuar mbi kontrastin simbolik: mungesa përballë mbushurisë, nevoja përballë indiferencës.
III. “Portret i pambaruar i Xhevahir Spahiut” – Portret metaforik dhe figura të gjalla
Gufime vargjesh të lira në vend të flokëve, (metaforë), Flokët e poetit janë vargje: poeti nuk është trupor, por shpirtëror – i përbërë nga poezia.
Dy pëllumba në vend të vetullave, (simbol + metaforë), Pëllumbat = paqe, shpirt i lirë, mendim që fluturon. Përdorimi i tyre në portret e kthen fytyrën në një pamje simbolike.
Loti si kalë i pashtruar, (metaforë dinamike), Loti përfaqëson ndjeshmëri të papërmbajtur, instinktin shpërthyes të dhimbjes. Një figurë shumë ekspresive.
Ma ngriu në dorë penelin, (metaforë), Peneli i ngrirë është pamundësia për të përfunduar portretin: portreti është jeta e poetit që s’mund të përfundohet kurrë.
Jam unë që i kam borxh portretin, (simboli), Poeti që mbetet është tani i detyruar të ruajë kujtesën e poetit që iku. Borxhi është moral, artistik dhe shpirtëror.
Përmbledhje e përgjithshme (në të tri poezitë) e simboleve dhe metaforave në triptik;
Uji, lumi, deti: Jeta, ndjenja, mungesa dhe përjetësia.
Pulëbardha / pëllumbat: Shpirti i poetit, kujtesa që fluturon, dritë dhe paqe.
Muri i nesërm / busti i munguar: Harresa shoqërore vs. kujtesa poetike.
Peneli i ngrirë / portreti i pambaruar: Poeti i gjallë si ruajtës i kujtesës për poetin që ka ikur.
Loti si kalë i pashtruar: Dhimbje që s’mund të frenohet; ndjenjë e gjallë dhe e papërpunuar.
- DISA NGA FIGURAT LETRARE DHE STILISTIKE NË “TRIPTIK PËR POETËT” NGA JANI MALO
- FIGURA LETRARE
- METAFORA
Një nga figurat më të shpeshta në triptik. Jani Malo nuk përshkruan drejtpërdrejt, por përmes përngjasimeve të fshehura.
“Pulëbardhë si statujë e bardhë”; Poeti = pulëbardhë: Kujtesa e Arapit jeton përmes simbolit të bardhë, si figurë e përjetshme.
“Muri i çdo dite të nesërme”; Muri = e ardhmja: E ardhmja është vendi ku mbështetet poezia, jo vetëm e shkuara.
“Gufime vargjesh në vend të flokëve”; Flokët = vargje: Portreti është bërë nga poezia, jo nga trupi fizik.
“Loti si kalë i pashtruar”; Loti = kalë i egër: Ndjenja është e pamposhtur, rrjedh pa kontroll.
- SIMBOLI
Përdorimi i objekteve konkrete për të përfaqësuar ide abstrakte si kujtesa, poezia, dhimbja.
Pulëbardha: Kujtesa, poezia e Arapit, qëndrueshmëri në kohë.
Lumi: Jetë e tharë, mungesë dashurie ose ndihme.
Mali: Shoqëria / fuqia e ftohtë që ka, por nuk jep.
Pëllumbat: Paqja, shpirti i poetit gati për t’u çliruar
Peneli: Akti i krijimit, përgjegjësia për ta kujtuar tjetrin
- PERSONIFIKIMI
Dhënia e cilësive njerëzore objekteve, ideve apo ndjenjave.
“Mbretëron poezia”: Poezia merr rolin e një mbreti – ajo është sunduese, përjetësuese.
“Loti… s’i bindet të zotit”: Lotët kanë vullnet të vetin, shprehin emocione që njeriu s’i kontrollon dot.
- ANTITEZA
Figura që vë përballë dy ide të kundërta për të theksuar kontrastin.
“Lumi t’u shter / Po mali si mali ka ujë”: Mungesa e kujdesit aty ku duhej, ndërkohë që burimet ekzistojnë diku tjetër.
“Ma ngriu në dorë penelin” / “Tani jam unë që i kam borxh portretin”: Kalimi i përgjegjësisë nga poeti që largohet te poeti që kujton.
- FIGURA STILISTIKE
- VARGU I LIRË
Nuk ka rimë apo metrikë të rregullt. Ky stil modern lejon lirinë e mendimit dhe rrjedhjen natyrale të emocioneve.
– Kjo shihet në të gjitha pjesët e triptikut.
– Jep ndjesinë e reflektimit të brendshëm, introspektiv.
- ELIPSA
Ose mungesa e fjalëve të nënkuptuara. Disa nga vargjet janë të shkurtëra dhe me kuptim të thellë që lexohet përmes heshtjes.
“Lumi t’u shter / kur ti kishe etje.”: Nënkupton braktisje dhe dhimbje pa shpjegime të gjata.
“Ma ngriu në dorë penelin.”: E thjeshtë, por shumë e fuqishme – pas saj fshihet një dramë e tërë.
- SURREALIZËM POETIK
Krijimi i imazheve të çuditshme, të pabesueshme, por estetikisht të bukura.
“Pëllumba në vend të vetullave”: Një element trupor zëvendësohet nga një simbol i paqes – përbërje e pamundur, por poetikisht domethënëse.
“Kalë që kalëron mbi pikën e lotit”: Një veprim fizik që ndodh mbi një ndjenjë – imazh emocional, i fuqishëm.
- TONALITET ELEGJIAK
Tona të buta, të dhimbshme, përshkuar nga mungesa dhe nderimi. Stili është përkujtimor, por jo i zymtë.
– “Nuk ka ende një bust…”
– “Ika – më thotë – të shlyej borxhet që kam…”
Ky ton përçon jo thjesht hidhërim, por respekt, dhimbje të përmbajtur dhe nderim të heshtur.
Shpjegim:
Metafora, Jep thellësi dhe shumëkuptimshmëri në vargje.
Simboli, Përfaqëson idetë abstrakte përmes objekteve konkrete.
Personifikimi, E gjallëron poezinë, i jep emocion dhe dramë.
Antiteza, Thekson kontraste të forta: mungesë-prani, heshtje-fjalë.
Vargu i lirë, Jep liri mendimi dhe reflekton stilin modern të poetëve të përmendur
Elipsa, Përqendron ndjenjën, lë hapësirë për interpretim.
- TOPIKA NË “TRIPTIK PËR POETËT” TË JANI MALOS
Topika, në një tekst letrar i referohet rendisjes dhe theksimit të elementëve brenda një fjale, vargu ose strofe, për të arritur një efekt të caktuar stilistik, emocional apo ritmik.
– Ndikon ku vendoset fjala më e rëndësishme në fjali.
– Përdor rendi jo standard i fjalëve, shpesh për ta përforcuar kuptimin ose për të tërhequr vëmendjen te ndonjë element kyç.
– Përputhet me strukturën poetike dhe rrjedhën e mendimit.
- “Harrimi i Fatos Arapit” – Topikë poetike që thekson mungesën dhe përjetësinë
Vargu: “Nuk ka ende një bust në Vlorë poeti.”
– Renditja është e menduar: fjalia fillon me “nuk ka ende”, për të theksuar harresën, ndërsa fjala “poeti” është vendosur në fund si objekti për të cilin duhet të reflektojmë.
– Kjo përmbysje e rendit natyror, (“Poeti nuk ka ende bust në Vlorë”), është tregues për të rritur ndjesinë e zhgënjimit.
Vargu: “Mbështetur atje te muri i çdo dite të nesërme”
– Ky ndërtim poetik e vendos kohën (“e nesërmja”) në pozitë të theksuar në fund të fjalisë, për të sugjeruar se kujtesa e poetit është projektuar në të ardhmen, jo e ngjitur me të kaluarën.
- “Lumi i Ali Podrimjes” – Topikë e shkurtër, me theks emocional
Vargu: “Lumi t’u shter / kur ti kishe etje.”
– Vargjet përdorin një strukturë të kthyer:
– Në vend të “kur kishe etje, lumi t’u shter”, poeti vendos “lumi” në fillim për të krijuar një efekt dramatik dhe për të theksuar mungesën.
– Ndikimi i kësaj strukture është emocional: lexuesi ndien boshllëkun para se të kuptojë arsyen.
Vargu: “Po mali si mali / ka ujë dhe për detet.”
– Këtu përdoret një ripërsëritje topike (“mali si mali”) që krijon ritëm dhe theks në qëndrueshmërinë e malit, duke nënkuptuar që forcat e mëdha nuk ndryshojnë, edhe kur individi vuan.
- “Portret i pambaruar i Xhevahir Spahiut” – Topikë e figurshme dhe e përmbysur
Vargu: “Gufime vargjesh të lira / në vend të flokëve të shpupurishur”
– Topika e përmbysur: elementi simbolik (“gufime vargjesh”) vendoset përpara objektit konkret (“flokëve”), për të theksuar se poeti përbëhet nga poezi, jo nga trup.
Varhu: “Ma ngriu në dorë penelin.”
– Kjo frazë është e renditur në mënyrë të zakonshme, por e fuqishme topikisht sepse:
- “Ma ngriu”, vjen në fillim – vendos theksin emocional te aksioni i ndërprerë, jo te objekti.
- “Peneli”, në fund mbetet në mendjen e lexuesit si simbol i detyrës së pazgjidhur.
Vargu: “Tani jam unë që i kam borxh portretin.”
- “Tani jam unë…” – hap vargun me ndryshimin e subjektit, duke theksuar kalimin e përgjegjësisë nga i vdekuri te i gjalli.
Karakteristikat e përbashkëta të topikës në triptik
Vendosje të përmbysura të fjalëve: (Në të gjitha poezitë); Jep theks emocional, ritëm reflektiv
Theksimi i mungesës përmes strukturës: (te poezia për F. Arapin dhe A. Podrimjen): Thellon temën e harresës dhe boshllëkut.
Vendosje të simboleve para objekteve konkrete: (Në poezinë për Xh. Spahiun): Krijon një portret poetik, jo fizik
Fjalë kyçe në fund të vargut: “Poeti”, “të nesërmes”, “penelin”: Lënë mbresë dhe ngarkesë emocionale.
PËRKUFIZIM
Topika në “Triptik për poetët” është një nga elementët më të fshehtë por më të fuqishëm të strukturës poetike. Përmes renditjes së kujdesshme të fjalëve, Jani Malo:
– Thekson harresën pa bërtitur;
– Thekson përjetësinë e poezisë duke e vendosur në fund të vargjeve;
– Jep emocion të ndjerë, por të kontrolluar, përmes përmbysjeve të rendit tradicional.
Në këtë mënyrë, poeti e përdor topikën si një mjet shprehës dhe emocional, që mbështet tematikën e kujtesës, ndjeshmërisë dhe nderimit të figurave të mëdha letrare.
- TOPOSI NË “TRIPTIK PËR POETËT” TË JANI MALOS
Fjala topos (nga greqishtja “tópos” = vend), në analizën letrare i referohet:
– Vendndodhjes fizike ose hapësirës simbolike ku zhvillohet një tekst.
– Motiveve të përsëritura tradicionalisht në letërsi, si toposi i ikjes, vdekjes, kujtesës, detit, poetit të harruar, etj.
Toposi mund të jetë edhe vend konkret (Vlora, lumi, mali), ashtu edhe hapësirë emocionale apo kulturore.
- “Harrimi i Fatos Arapit” – Toposi i harresës dhe i detit
Vlora: Qyteti bregdetar ku Fatos Arapi jetoi dhe krijoi; Vend real, por përfaqëson edhe harresën institucionale – s’ka bust për poetin.
Deti: Vështrimi i pulëbardhës drejtuar nga deti; Topos i dashur për vetë Arapin; përfaqëson përjetësinë, lirinë, dhe frymën poetike.
Muri i çdo dite të nesërme: Hapësirë simbolike e kohës që vjen; Kujtesa e poetit mbështetet te e ardhmja, jo vetëm në të kaluarën.
Ky është një topos i kujtesës së munguar, por edhe i shpresës që poezia do të mbijetojë përtej harresës.
- “Lumi i Ali Podrimjes” – Toposi i mungesës dhe i etjes
Lumi: Uji që s’ka më, është tharë; Topos i mungesës, i zhgënjimit, dhe i etjes shpirtërore.
Mali: E kundërta e lumit: ka bollëk uji; Topos i ndjeshmërisë së ftohtë, i mosdhënies, i fuqisë që nuk ndihmon.
Këtu kemi një topos të dhimbjes njerëzore, të braktisjes në çastin e nevojës. Përmes një hapësire të shkurtër fizike (lumi/mali), poeti vendos një hapësirë të madhe emocionale.
- “Portret i pambaruar i Xhevahir Spahiut” – Toposi i portretit dhe i lotit
Portreti (studioja e piktorit): Vendi ku përpiqet të përshkruhet fytyra e poetit; Hapësirë simbolike e krijimit, kujtesës së gjallë.
Syri / pika e lotit: Pika ku përfundon loti i poetit; Topos emocional që përfaqëson ikjen, por edhe thellësinë njerëzore.
Dorëzimi i penelit: Akti i ndaljes së krijimit; Topos që nënkupton ndarjen, kalimin e përgjegjësisë te brezi tjetër.
Ky është një topos i brendshëm, ku hapësira fizike (portreti) zëvendësohet nga një hapësirë ndjenjash dhe përgjegjësie artistike.
- Toposet si kuptim i përbashkët për të tri poezitë
Hapësira e mungesës, (Vlora pa bust, lumi i tharë, portreti i papërfunduar): Shoqëria që harron poetin ose nuk e nderon siç duhet.
Hapësira e kujtesës, (deti, portreti, vargjet): Poezia mbijeton si vend i përhershëm kujtese.
Hapësira e dhimbjes, (etja, loti, harresa): Të gjitha poezitë kanë një hapësirë të ndjenjës së humbjes, por edhe shprese.
Toposi i kalimit të borxhit: Në poezinë e tretë, poeti i gjallë merr përgjegjësinë e kujtimit
Përkufizim për Rolin e toposit në “Triptik për poetët”
Në këtë triptik, toposi nuk është thjesht një vend fizik, por një strukturë e kujtesës dhe ndjenjës. Nga Vlora që hesht, lumi që s’ka ujë, deri te portreti i papërfunduar – Jani Malo përdor hapësira reale dhe simbolike për të folur për poetët e mëdhenj që nuk janë më fizikisht, por që jetojnë përmes vargjeve.
Përmes toposit, poeti na thotë: Vendbanimi i vërtetë i poetit nuk është busti, por fjala.
FUND:
POEZIA SI KUJTESË, BORXH DHE PËRJETËSI
Në “Triptik për poetët”, Jani Malo nuk shkruan thjesht poezi për poetët; ai ngre një monument të heshtur për ta. Nuk përdor mermer apo bronz, por fjalë që nuk ndryshken. Në tri poezi të shkurtra e të përqendruara, ai përkujton Fatos Arapin, Ali Podrimjen dhe Xhevahir Spahiun – jo si figura letrare të largëta, por si frymë të gjalla që vazhdojnë të mbijetojnë përmes vargut. Ajo që i bashkon këto tri poezi është jo vetëm ndjenja e mungesës, por edhe ndjenja e borxhit që mbart kujtesa.
Poeti, Jani Malo ndërton poezi me simbolikë të pasur, metafora të guximshme dhe një stil të përmbajtur emocionalisht. Harresa për Fatos Arapin paraqitet jo përmes zemërimit, por përmes një pulëbardhe të palëvizshme që shikon nga deti. Etja e Ali Podrimjes për jetën, dashurinë apo drejtësinë, paraqitet në një varg aq të shkurtër sa është edhe brutal në ndjesinë e tij. Xhevahir Spahiu, nga ana tjetër, largohet si një figurë gjysmë e pikturuar, duke lënë pas penelin dhe një borxh poetik që duhet shlyer nga brezat e tjerë.
Poezitë nuk kërkojnë mëshirë për poetët; përkundrazi, ato e vendosin poetin si figurë që i përket përjetësisë, jo thjesht historisë. Përmes figurave stilistike si metafora (“loti si kalë i pashtruar”), simbole të fuqishme (deti, lumi, busti i munguar), dhe përmbysjesh të zgjuara në rendin sintaksor (topikë), këto poezi nuk janë thjesht përkujtimore – ato janë akuza të heshtura ndaj harresës kolektive dhe himn i kujtesës së gjallë.
Në thelb, “Triptiku për poetët” është një reflektim i thellë mbi detyrën që kanë poetët dhe shoqëria për të mos harruar. Nëse nuk ngrihen bustet fizike, le të ngrihen bustet e fjalës, të ndjesës, të leximit dhe të nderimit siç ka vepruar poeti Jani Malo, sepse, siç e sugjeron poeti, ajo që mbretëron mbi kohën nuk është harresa – është poezia.
* Fragment nga një studim më i gjatë për vëllimin me poezi të Jani Malos, “SHPJEGIM PËR ORËT”, Tiranë 2021.
