Nga Veledin Durmishi
– tregim
Për mitrovicasin e paralizuar, Halil Maloku, që, për t’i shpëtuar represionit sërb, u end nëpër Kosovë dhjetë ditë në një karrocë dore. Rrëfim i djalit të tij, Naim Maloku.
Jetonim në një lagje të Mitrovicës, pranë lumit Ibër. Qyteti kishte tri ditë që ngrysej e gdhihej nën një terror të paparë. Aq ditë kishim edhe ne pa dalë nga shtëpia. Atë mëngjes nëpër rrugët e lagjes sonë ulërinin serbët e goditnin dyert e rrugicës me kondakët e pushkëve: “Mbrëmja të mos u gjejë këtu”!
Ne nuk e dinim që qyteti kishte nisur të boshatisej. Si në kohë dyndjesh, shqiptarët kishin ikur nga të mundnin; shumica shkonin drejt Jugut, drejt Shqipërisë, një pjesë drejt Perëndimit, e dikush u fsheh nëpër bjeshkë. Toka dridhej si nga një tërmet i madh. Lugati ynë shekullor, që në të folurën tonë të përditshme e kemi quajtur “shkja”, me urën e zjarrit në dorë, po digjte gjithçka që ishte shqiptare. Çetnikët, me sytë e shqyer nga tërbimi, veç hapnin varre; nëpër rrugë gjeje kufoma të djegura, burgjet ishin mbushur plot e Raçaku e Krusha përjetonin masakra të padëgjuara. Këto i mësova kur dola në rrugë duke kërkuar ndonjë makinë për të ikur. Por më kot. Dy-tri makina të vogla ishin mbushur me njerëz.
Kur pashë fytyrat e tyre të deformuara nga dhimbja e lotët, u mbusha. U rrenqetha kur u ndjeva i vetmuar në atë rrugë ku kisha kaluar fëmijërinë time. Fuqitë më ishin prerë krejt. Brënda në shtëpi prisnin tre vetë: babai që prej shtatë vjetësh i paralizuar, im vëlla dhe ime shoqe.
– Ikni , foli babai,- ikni ju. Unë do të rri këtu. Plak jam unë, punë e madhe… ai s’fliste dot më, se sytë iu përmbysën nga lotët. Dola sërish në rrugë për të gjetur ndonjë makinë; të paktën të nisja babanë e paralizuar. Por pa dobi . Në një makinë të vogël pashë dy fëmijë të tmerruar që rrinin strukur në bagazhin e saj, më tej erdhi nje traktor, por edhe aty ishte e pamundur. Më pas kaloi një patrullë serbe. Duhet të ishin “ tigrat” : – Akoma këtu?
Dhe shtinë në ajër dy-tri herë. Vëllai dhe gruaja ime kishin përgatitur brenda gjithçduhej, ndërsa babai këmbëngulte që të iknim. E pashë shtëpinë për herë të fundit. Ndoshta nuk do ta shihja më në këmbë. Lotët m’u mblodhën te cepi i tyre e me vëllanë u morëm vesh pa folur. Babanë e vendosëm në një karrocë dore, pasi mbi të hapëm një batanije. Babai kundërshtoi, por këmbëngulja jonë e bëri veç të mblidhej mbi atë karrocë e kur dolëm te porta ai iu fal zotit: Nëse je diku, o Zot, na shpëto! Kaq foli se lotët e mbytën e ne u vumë në udhë drejt Jugut. Kur dolëm në kodrën mbi qytet, që ne i themi Ura e Gjakut, e pamë atë për herë të fundit; mbi të endej një erë sikur do të thante aty gjithçka që kishte jeta.
Rrugët ishin të shkreta. Tek- tuk ndonjë makinë veç na shtonte drithërimat. Dielli diku kishte humbur, ndërsa mëngjesi ishte si një kufomë e ne po shkonim në varrimin e tij. U nisëm me shpresë se rrugës do gjenim ndonjë makinë. Vëllai im ishte shëndetlig e merret vesh; bartësi kryesor i karrocës do të isha unë. U vumë për udhë. Babai me sytë nga qielli veç heshtte. Diku krahët i ndjeja të lodhura, te brrylat ishin gati të këputeshin, ndërsa këmbët herë-herë s’i ndjeja të miat. Atëhere ndërrohesha.
Rrallë edhe gruaja ime e shtynte karrocën 200-300 metra, sa për të na shlodhur. Babai sikur fliste me vete. Bënte lutje të vdiste, ndërsa ne i jepnim zemër si shtatë vjet me rradhë. Shtatë vjet i ndenjëm te koka; e lanim, e ndërronim sikur një fëmijë e ai veç kërkonte të na linte uratën e plakut. Dikur ndaloi një makinë te këmbët tona. Ne hipëm aty. Gra të lodhura, fëmijë të lebetitur, pleq të ngrysur e të parruar që vetëm tymosnin…
Udhëtuam ca kohë dhe menduam se iu afruam Prishtinës, ku siç thuhej, represioni serb ishte më i vogël. Serbi kishte kohë që e kishte ndier që Kosova s’do të mbetej më e saj, ndaj kërkonte të ngushëllohej duke mbajtur të paktën Mitrovicën se ajo i duhej, i duhej se aty ishin minierat e famshme të Trepçës. Të mbledhur kruspull, hidhnim sytë sa majtas e djathtas, por ata na therrnin nga dhimbja.
Shtëpi të shkretuara që ende tymonin, rrugë të shkatërruara si të kishin kaluar aty kush e di ç’hordhi barbare, ndërsa jetën s’e pamë askund. Serbi, që po ndjente disfatën e vet të madhe, po ikte nga Kosova duke lënë pas veç tokë të djegur. Diku më tej na ndali policia. Kamionin e kthyen diku në një rrugë tjetër e ne mbetëm sërish në këmbë. Tani në krahun tonë edhe një tjetër karrocë. Një burrë shtynte gruan e vet shtatzënë.
– Pres një djalë pas pesë çikave,- foli burri.- Le të lind gruaja ime në rrugë, edhe Bajram Curri në rrugë ka dalë. Bajram do ta quaj. Hajde, qoftë për hajër!- foli ai e nisi të shtyjë karrocën bri karrocës sonë. Më tej e shlodhi vëllai im, ndërsa gruaja më shlodhi mua. Rrodhën shumë ngjarje ato ditë dhe unë s’jam në gjendje t’i rradhis ato. Grupe militarësh lëviznin nëpër udhë duke u zgërdhirë në sytë tanë. Po shlodheshim në një lëndinë kur dikush na pyeti: A u lodhët. T’u shlodhim ne?!
Dhe ikën dukë lënë pas një tym të zi si shkretia që donin të mbillnin. Dy ditë më parë, dy dhëndurë mbanin në një barrelë vjehrrin e tyre të sëmurë. Diku i ndali një patrullë: A u lodhët? T’u shlodhim ne?! dhe kishin vrarë njeriun e sëmurë të barelës. Këtë na tha një tjetër, ndërsa ne ndjemë një angështi topitëse. Babai ra në mendime, diku më tej dremiste, ndërsa ne vazhdonim të shtynim karrocën. Hanim sa të mos vdisnim, por e dinim se dikur ushqimet do të na mbaroheshin.
Pas pak makina jonë po shkonte drejt Veriut. E njohu gruaja shtatzënë. Makina ishte ngarkuar me plaçka shtëpie. Ishte shumë e qartë. Ata, para se t’i digjnin shtëpitë, i vidhnin dhe gjithçkishte brenda i transportonin drejt Serbisë. Më tej sërish një makinë e vogël ndali te ne. Ne e bindëm gruan që të shkonte në spitalin e Prishtinës, ndërsa ne të tjerët nisëm kalvarin e gjatë të rrugës drejt Jugut. Asnjë lajm nuk merrnim dot. Tek-tuk pyesnim ndonjë rrugëtar, por edhe ai ngrinte supet duke na dhënë ca shpjegime gjysma-gjysma.
Malet me grinë e tyre rrinin hijerëndë e të veshura nga tumi i zjarreve na u dukën të huaj e kërcënues. Lodheshim, bënim pushime, ecnim prapë, diku ndërruam babanë, por të ndenjurat e tij kishin marrë një ngjyrë mavi të hapur. Para syva tani shtrihej Fushë-Kosova, ku syri të humbiste e përzhitja e saj krijonte një humbëtirë therrëse, zogjtë që ajo fushë i ka aq të shumtë, diku kishin marrë arratinë, ndërsa te veshët tanë vinin zhurma shurdhuese. Fshatrat koteshin nën një qetësi mortore. Më pas dolën ca yje të zbehtë, të rrallë që atë qiell të zbrazët s’mund ta ndriçonin kurrë. Era e luftës ndihej gjithandej.
Po digjej Kosova, trolli ynë në shekuj, vatra jonë, djepi e varri ynë. Ata natë e kaluam në një stallë kuajsh, po gjumë s’vuri askush në sy. Rruga pranë nesh s’binte në qetësi. Qielli dridhej nën uturima avionësh. Kamionë të ngarkuar rendnin drejt veriut. Kosova po vidhej e pastaj digjej. Mëngjesi tjetër na u duk më ndryshe. Një diell nisi ujëvarën e vet, por shpirti ynë vazhdonte të ishte i përmbytur nga dhimbjet dhe lodhja. Diku më poshtë lamë rrugën kryesore e u futën nëpër një fshat: mbase gjendej dikush që mund të na ndihmonte për të ngrënë diçka. Kujt t’i kërkoje bukë aty?!
Aty s’gjeje këmbë njeriu; aty jeta ishte shkretuar. Babai lutej, bekonte, mallkonte. Luste Zotin që t’i jepte fund kësaj lufte, këtij zjarri që kishte përfshirë Kosovën anë e kënd. Dikush na tha se forcat e N.A.T.O.-s do të goditnin Sllobodanin e ne shikonim qiellin që deri ato çaste s’na është dukur yni.. Çdo mëngjes karrocën e shtynte gruaja ime. Unë që rrija në krah të saj i hidhja sytë dhe profili i saj i hequr kishte filluar të zbehej.
Një lodhje po e kapiste krejt. Ato ditë të mundimshme ishin tej mundësive të saj. E ndala, i preka duart te doreza e karrocës: ato po digjeshin. U pamë sy ndër sy. E ndjeva se në sytë e saj kishte një dritë shprese. Ndjeva një lëvizje nëpër trup. Kapa karrocën dhe në duart e mia ndjeva ngrohtësinë e duarve të saj që tashmë po i merrja nga ai metal.
I shtrëngova ato duke ndjerë në vetvete kurajo, energji, shpresë. Rrugët uturinin e forcat militare tashmë mendonin si ta përmbysnin këtë tokë qe po e shkelnin për herë të fundit. Diku, në një shtëpi gjysëm të djegur, dikush na dha qumësht të ngrohtë. Babain aty e ulëm nga karroca, por na u duk sikur ulëm një të vdekur. Pimë të uritur qumësht e aty pashë se buzët e babait kishin nisur të çaheshin, të zbardheshin. E pastruam, e ndërruam me ca rroba që gjetëm aty, por me vëllanë u pamë sy ndër sy. Ishte e qartë.
Babai kishte hyrë në udhën e vdekjes e se asgjë s’mund ta kthente që andej. Të nesërmen, në një udhëkryq gjetëm një grumbull të madh njerëzish. Milicë të shumtë mbanin atë vend të rrethuar, ndërsa në rrugë kontrollohej çdo lëvizje. Ushtarë me fytyra prej bishe, oficerë përbindsha të etur për gjak. Dikush na tregoi me gisht ku duhej të uleshim. Hodha një sy rreth e rrotull dhe dallova burrin që dikur shtynte në karrocë gruan e vet shtatzënë, por sytë e tij s’më thanë asgjë: fëmijë të strukur, gra të lodhura, të uritura.
Dikush më tha se do t’i ndanin: veç burrat, veç gratë, ndërsa gruaja ime shtrëngonte fort krahun tim. Nga mesdita filluan bombardimet serbe. Bombardohej një fshat diku prapa nesh e një fshat tjetër, në krah ishte krejt i paprekur. Duhej të ishte i banuar nga kolonët serbë të sjellë aty si pjesë e planeve të tyre shovene për serbizimin e Kosovës. Babai digjej. I preka duart, i laga fytyrën. Ai fërgëllonte si ta kishin zënë një palë ethe. S’e kisha menduar se shëndeti i tij do të përkeqësohëj aq shpejt.
Po e ndieja se ajo karrocë do të ishte arkivoli i tij. Ai foli diçka nëpër dhëmbë, por unë nuk kuptova dot asgjë. U bë një qetësi varri që u prish nga një e qarë fëmije e më pas gjithçka aty uturoi. Ca makina mbushën atë shesh, u hapën spondet e ne hipëm në to. U mbushën dy kamionë. Asnjë fjalë s’na thanë. S’dinim për ku shkonim. Tani kishim marrë udhën drejt veri-perëndimit.
Dy kamionët tanë ndiqeshin nga një i tretë, ku tre ushtarë me armët mbi gjunjë s’na i ndanin sytë. Nuk di sa orë udhëtuam, por diku na ndalën. E njoha vendin. Po shkonim drejt Mitrovicës e ne shihnim njeri- tjetrin të frikësuar pa kuptuar dot asgjë. Kujtuam se po na nxirrnin për në Mal të Zi, por në Klinë, ku kthehej rruga për në Pejë, na zbritën. Ata vazhduan rrugën drejt Pejës, ndërsa ne u strukëm rrëzë një pylli.
Ishte një mbasdite e butë. Mitrovicën, qytetin tonë e kishim afër, por një frikë na kishte mposhtur e po na mbante aty. Aty kishte nga Peja, Istogu, Vushtria e që tani nuk dinin ç’rrugë të merrnim. Herë-herë nga Mitrovica dëgjohshin shpërthime të fuqishme e më pas shtëllunga të mëdha tymi zinin vallen e tyre të vdekjes në atë qiell behari. Nusja rrinte përkulur mbi karrocë; i rregullonte babait batanien, i vinte dorën mbi ballin që i digjej, por në fytyrën e saj asgjë s’lëviste; ajo ishte e hirtë, e pajetë. Një çast më tej ai hapi sytë e pyeti: – ku jemi?
– Në Mitrovicë., – i thashë unë,- do të vemi në shtëpinë tonë.
– Nuk është djegur?
– Jo, jo,- tani i foli vëllai. Njerëz të shumtë u mblodhën rreth nesh. Edhe burri që ishte me gruan shtatzënë. Ai e kishte çuar të shoqen në spitalin e Prishtinës e kur kishte dalë që andej e kishin mbërthyer paramilitarët. Ai i preku pulsin babait. Pulsi regëtinte, por ngadalë. Burri tundi kokën e na vështroi me sytë plot.
– Nisuni,- tha ai, dhe e mori i pari karrocën duke na ndihmuar një copë rrugë.
Ne nisëm udhën drejt Mitrovicës. Nën një heshtje mortore ndërronim njeri-tjetrin. Ndoshta qanim të tre duke fshehur sytë nga njeri-tjetri. Kur dolën në kodrat e Shipolit, ishte errur, por qyteti po digjej. Lagjja e Kovaçëve, më e vjetra në qytet, po digjej e tëra, ndërsa lagjja jonë, buzë Ibrit, ishte kredhur në errësirë. Këmbët mezi qëndronin, por për çudi ato ecnin. Nxitonim të arrinim në shtëpi, nëse ajo nuk do të qe djegur ato dhjetë ditë terrori e zjarri. Kur u futën në qytet, toka u tund. U tund edhe qielli. Një zhurmë shurdhuese që sa vinte e shtohej na mbërtheu aty. Ne ngrimë një çast.
Avionët e N.A.T.O.-s goditnin objektivat ushtarake të serbëve. U shkundëm nga ajo topitje dhe hapat tanë lëvizën përsëri drejt shtëpisë.. Tani veç për të mendonim. Në rrugë s’gjeje gjë të gjallë veç territ e një paniku që bashkë me eresirën po na pushtonte.. Na dukej sikur kishim një jetë larguar nga shtëpia. Befas një dritë na preu udhën. Ishte një dritë e zbehtë fashat e së ciles u luhatën poshtë këmbëve tona. Ishte një patrullë serbe. Ata tani ndiheshin zotër aty. I kishim fare pranë. Na drejtuan atë dritë të fëlliqur, na kontrolluan dhe, me sa duket, babanë e morën për të vdekur.
Ata u larguan dhe ne shpejtuam për në shtëpi. Fërkuam sytë. Sytë i mbajtëm një çast nga qielli, ku aty-këtu dukej ndonjë sy ylli. Shtëpia s’ishte djegur! Ndoshta s’i kishte ardhur rradha. Na pushtoi një valë tronditëse. Shtymë portën e oborrit. Por ajo ishte ndryshkur dhe bëri një gërvimë. Në oborr heshtje varri. Drita na therri sytë. Gjithçka si e kishim lënë dhjetë ditë më parë, ja kaushi, tavolina, takëmet e çajit. Ne pamë njeri-tjetrin. Babanë e shtrimë në krevatin e vet. Ai zuri të flasë përçart e një orë më pas, pasi u la e u ndërrua, humbi në një gjumë të thellë. Gjithë atë natë fjetëm duke dremitur te krevati i babait.
Trupat tanë të lodhur nga ai udhëtim muhaxhirësh ndiheshin të dërrmuar. Gjithë ç’kishte ndodhur ishte krejt pa kuptim; dhjetë ditë udhë e ndoshta të nesërmen do të niseshim sërish për udhë.
Sytë na digjnin, na rëndonin dhe kohë pas kohe u hidhnim ujë të ftohtë. Vonë, pas mesnate, kur babai ishte në një gjumë të rëndë, unë s’munda më. Aty te këmbët e krevatit, mbi dysheme trupi im si i pajetë kishte rënë në një kllapi të thellë gjumi. U zgjova kur dikush më shkundi fort, u zgjova trembshëm, u shkunda. Nusja më shikonte fort e tmerruar pa folur dot asnjë fjalë. Mëngjesi po binte ngadalë, por babai po bënte gjumin e përjetshëm. Ai s’u ngrit kurrë. Nuk derdhëm lotë. Ne si të ngrirë rrethuam krevatin e tij.
E përgatitëm për ta përcjellë e kur mengjesi ishte nderur mbi qytet, ne e varrosëm nën hijen e kumbullës, pemës së vetme të oborrit tonë. Pastaj gjithçka ndodhi shpejt; vëllai shkoi drejt Shalës së Bajgorës, ku ndodheshin forcat e U.Ç.K.-së, ndërsa unë me gruan u nisëm sërish për udhë. Nga ajo udhë që na kishte kthyer zoti e që me urdhër të tij ne varrosëm babanë.
Mitrovicë, maj, 2000
