NDRIÇIM I THELLË I QENËSISË SË HIRIT HYJNOR

ANTON NIKË BERISHA

– Parathënie –

“Të besosh domethënë të jetosh […]
Besimi është e vetmja gjë që qenësisht është e jona[1]”.
NËNA TEREZE

Tradita e interpretimit të teksteve biblike dhe teologjike, që njohim deri më sot, tek ne fillon me Pasthënien e veprës “Meshari” të hartuar nga Gjon Bdek Buzuku e të botuar më 1555[2], thellohet me parathëniet dhe pasthëniet e Pjetër Budit të veprave të përkthyera “Doktrina e krishterë” (1618), “Pasqyra e të rrëfyemit” (1621) dhe “Rituali roman” (1621)[3] për të mbërritur një rrafsh të lartë me veprën e Pjetër Bogdanit “Cuneus prophetarum” (Çeta e profetëve – 1685)[4].

Kjo traditë, në rrjedhë të kohëve, u pasurua nga autorë, qoftë nga Arbëria – Shqipëria, qoftë nga arbëreshët e Italisë. Në këtë rrjedhë po përmend vetëm veprën e Atë Anton Harapit “Vlerë shpirtërore” (1936), e cila edhe sot ka rëndësinë dhe vlerën e saj për vëzhgime dhe ndriçime lartësore biblike – teologjike.

Vepra e don Robert Kolës “Hir i mahnitjes” pa asnjë dyshim e pasuron këtë traditë, jo vetëm për dukuritë që i vështron, po para së gjitha për qasjen dhe për mënyrën që zbaton në interpretimin dhe ndriçimin e tyre. Këtë aftësi don Roberti e ka përligjur dhe në veprat e mëparshme të botuara, po me librin “Hiri i mahnitjes” dëshmohet edhe më shumë. Vështirë është të gjendet një vepër e ngjashme e botuar në kohën tonë tek ne që dukuritë, sa të rëndësishme aq dhe të ndërliqshme, të jenë vështruar dhe interpretuar në një thellësi të këtillë. T’i përmend titujt e disa kapitujve dhe të punimeve të kësaj vepre, që e dëshmojnë atë që thashë: Mahnitja burim i njohjes, Heshtja fshehtësi e zanafillës, E bukura që shpëton, Misteri i Krishtlindjes, Tejfigurimi i Krishtit në malin Tabor, Ngjallja e Jezu Krishtit, Përkryerja e dashurisë, Zjarri i rrëshajave, pagëzimi: gurra e hirit, Poezia – shtegu i përkryerjes së dashurisë.

Në këto punime, që brenda librit e ndjekin dhe e plotësojnë njëri – tjetrin dhe bëjnë një tërësi konceptuale dhe vëzhguese, autori zbaton parimin që kërkon përkushtim dhe dije të mirëfilltë: synon të depërtojë në dy rrafshe të qenësishme të dukurive biblike – teologjike: ta ndriçojnë rrafshin e mëvetësishëm, po edhe t’i krahasojë dhe t’i ndërlidhë ato përmes përbërësve të ndryshëm. Shprehur me termat e gjuhësisë gjenerative të N. Çomskit, në strukturën (rrafshin) sipërfaqësore, çështjet shpërfaqin përafrinë dhe ngjashmërinë, ndërsa – në strukturën (rrafshin) thellësore, në rrafshin e realizimit dëshmojnë mëvetësinë dhe ndryshimin. Në punimet që e bëjnë këtë libër zbatohet qasja e dytë.

Mbështetur në një literaturë të pasur biblike – teologjike dhe filozofike në disa gjuhë, një gjurmim sa i kujdesshëm aq dhe i zbatuar me shkathtësi e dije i asaj që kanë thënë një varg autorësh të shquar në rrafshin botëror, don Roberti i vështron dhe i ndërlidh dukuritë dhe përbërësit e tyre në vijën vertikale dhe në atë horizontale, duke hedhur dritë sa më shumë në veçantitë që i cilësojnë ato. Synon të ndriçoje atë që thoshte njëri ndër filozofët e parë të Greqisë së lashtë, Talesi i Miletit (rreh vitit 626 deri 546 para Krishtit): “[…] në qoftë se një gjë ka dalë gjithmonë nga një tjetër, pa tjetër se ka një shkak të parë në zanafillën e lindjes së çdo gjëje[5]” ose të asaj që theksonte Edgar Allan Po: “Në unitetin fillestar të së parës gjë gjendet shkaku dytësor i të gjitha gjërave, bashkë me farën e asgjësimit të tyre të pashmangshëm”[6]. Kjo dëshmohet edhe nga mendimi i J. D’Ormesson “Të njohësh është të hetuarit e shkaqeve. Të kuptosh është të hetuarit e zanafillës. Zanafilla e çdo gjëje është miti më i madh i njerëzve.”[7]

Autori vepron në këtë mënyrë për të sjellë sa më shumë të dhëna e fakte në mënyrë që ta bëjë të qëndrueshme atë që thotë ose atë që kanë thënë autorë të tjerë, biblistë e teologë të shquar për dukuri të rëndësishme të Mbretërinë hyjnore e të besimit të njeriut në të. Pra, duhet pasur një dije të lartësuar për të vënë komunikim të mirëfilltë me disa punime e pjesë të tyre për arsye se shprehin thellësinë e dukurive dhe nuk përmbyllen, por që lënë shteg që të vazhdohen e të plotësohen nga studiuesit e tjerë.

Gjithë ajo që vëzhgohet në këtë libër lidhet me Hyjin, me botën hyjnore dhe me krijesën e përftuar nga Hyji, me njeriun, me dashurinë e tij ndaj Zotit dhe me hirin – dashurinë e Zotit ndaj krijesës së vet, nga se, siç thotë papa Benedikti XVI, “Dashuria për Zotin dhe dashuria për të afërmin janë të pandashme, janë urdhërim i përnjëjtësuar. Të dyja, pra, jetojnë nga dashuria e ardhur nga Zoti…[8]”. Kjo marrëdhënie ka si rrjedhojë faktin: “Kush njësohet me Hyjin bën me Të një shpirt të vetëm” (1Kor 6, 7)

Këtë dashuri të dyfishtë dhe të ndërsjellë, don Roberti e shpreh duke e shqyrtuar Hirin e mahnitjes dhe Hirin e dritës së Hyjit krijues, që janë të pandashëm, po thelbësorë për jetën e njeriut. Hiri dhe drita lidhen pandërmjetësisht me të bukurën nga se ajo e përshkon gjithë krijesën dhe është drita e zanafillës së saj. Kundrimi i bukurisë së krijesës është në të vërtetë dhe kundrimi i zanafillor, siç thekson autori në shkrimin hyrës Në vend të hyrjes: “Hiri i mahnitjes dhe hiri i dritës janë si dy faqe që përbëjnë fytyrën e vetme të misterit që kundrohet përgjatë punimeve të përmbledhura në këtë libër. Përpjekja në to nuk qëndron aq në shtrimin e ndonjë metode rreth saj, por në përshkimin e mbushullisë së hirit” nga se “Lartësimi i shikimit përmbushet me mahnitje vetëm në gjirin e dritës dhe asgjë nuk e përmbush shikimin si lavdërimi doksologjik”, që konkretizohen në mënyrë qartësore edhe në këto dy vargje të Psalmit (4, 7).

“Le të ndrit mbi ne o Zot
Drita e fytyrës sate.”

Lidhshmëria e thellë e dritës së Hyjit si bukuri dëshmohet dhe nga mendimi i Plotinit “Secili, pra, së pari le të bëhet i ngjashëm me trajtën hyjnore, nëse gjakon për të kundruar Hyjin dhe të Bukurën (Γενέσθω δη πρώτον θεοειδής πάς καί καλός πάς, ει μέλλει θεάσασθαι θεόν τε καί καλόν)”[9] dhe nga ajo që thotë Shën Augustini: “Vonë të kam dashur, bukuri sa e moçme, aq edhe e re, vonë të kam dashur! Ja, ti ishe përbrenda meje e unë qëndroja përjashta, atje të kërkoja i shkretë siç isha dhe turresha mbi bukuritë e krijuara prej teje. Po Ti ishe me mua, por unë nuk isha me ty. Prej teje më mbanin larg gjërat dhe po që sikur nuk do ishin në ty, nuk do të qëndronin. Çirresha e thirresha dhe grihesha në shurdhësinë time, e ti flakëroje, shkëlqeje dhe flake verbërinë time, e zbraze aromën tënde, e nuhata dhe u prira drejt teje, e shijova dhe për ty kam uri dhe etje. Më përflak me paqen tënde.”[10]

Hiri i mahnitjes në qenësinë e vet është vetë Hyji, është Biri i tij, Krishti, dhe Shpirti i Shenjtë të njësuar në Një. Pra, marrëdhënia e Hyjit dhe e hirit – dritës së tij me krijesën e vet, njeriun, është e pandarë; mahnitja përfshin edhe njëmendësinë (realitetin) si tërësi, jo vetëm atë që e shohim, po dhe vetë aktin e shikimit: “Misteri që e rrethon qenien mund të mohohet e të mos përfshihet, por nuk mund të fshehët thelbi i mistershëm që e përshkon qenien […] Të thellosh misterin e mahnitjes, do të thotë të njohësh dhe të pranosh aktin e krijimit (“Shoh misterin, kur shoh krijesën.”[11]). Me fjalë të tjera, Biri i njeriut – Biri i Hyjit – Krishti, në qenësinë e vet, shpreh hirin konkret, dritën dhe mëshirën hyjnore dhe mirësinë njerëzore; Ai dhe Ati janë e njëjta gjë: “Ai është në mua / dhe unë jam në Atin” (Gjn 10, 38) dhe “Unë dhe Ati jemi një” (Gjn 10, 30), prandaj “Kush më ka parë mua, ka parë edhe Atin” (Gjn 14, 9).

Don Roberti e ndriçon dhe rëndësinë e njësimit me Hyjin, që dëshmohet edhe përmes heshtjes nga se, siç theksohet, fshehtësia e heshtjes është fshehtësia e zanafillës; ajo është edhe prehër i fjalës, ku ajo bëhet vatër e mirësisë. Rreth rëndësisë së heshtjes Nëna Tereze thoshte: “Heshtja na jep një vizion të ri të gjërave. Kemi nevojë për këtë heshtje […] E qenësishme nuk është ajo që ne themi, po ajo që na thotë Zoti e që ai u thotë të tjerëve nëpërmjet nesh. Krishti na pret përherë në heshtje. Na dëgjon në heshtje: në heshtje u flet shpirtrave tanë. Në heshtje mund të dëgjohet zëri i tij[12] […] Kemi nevojë për heshtje për të qëndruar vetëm me Zotin, për t’i folur, për ta dëgjuar, për t’i përjetuar thellësisht fjalët e tij në zemrën tonë. Heshtja bën të mundur ta shikojmë jetën me sy të rinj. Në heshtje jemi të mbushur me energji të vetë Zotit, energji që e bën çdo gjë të gëzueshme[13]”.

Hiri dhe drita e Hyjit janë të ndërlidhur ngushtë me misterin e ringjalljes së Birit të Hyjit, Krishtit. Don Roberti shkruan: “Ngjallja është sythi që bulëzon dashurinë e Hyjit në mishin tonë. Në kremtimin e Vigjiljes së ngjalljes, besimtarët ushqehen me misteret e ngjalljes që dikojnë në ta Shpirtin e dashurisë dhe i bën të përkojnë e të njësohen në dashurinë e të Ngjallurit”.

Rëndësia dhe misteri i ringjalljes përligjet dhe me mendimin e P. Claudel: “Nuk thuhet e tëra, kur themi që ne shohim se bota ekziston, por kur e bëjmë të ekzistuar përmes shikimit tonë.”[14]

Thellësia e qasjes dhe e vëzhgimit të dukurive në këtë vepër të don Robertit vërehet edhe kur ai bën fjalë për ikonën, shpreh besimin dhe dritën hyjnore: “Kjo lavdi duhet të bëhet edhe lavdia ‘jonë’, e cila na përket dhe neve. Nëse përmes Shpirtit, Zoti i amshuar është bërë, siç jemi ne, me qëllim për të na bërë neve përmes të njëjtit Shpirt, si është Ai vetë, këtë shkëmbim na e dëfton shkëlqimi i ikonës. Atë që Zbulesa hyjnore e shpall në Shpirtin e Shenjtë, ikona e dëfton si të realizuar nga Shpirti i Shenjtë. I njëjti Shpirt i Shenjtë, neve, ikonave të mëkatit, na bën ikona të shëlbimit, ikona të shenjtëruara dhe na vë drejt udhës së hyjnizimit. Është kjo një kujtesë e shkëlqyer historike, e cila arrihet e bëhet përmes lidhjes së Fjalës me ikonën[15]”.

Drita dhe Fjala e mishëruar, që ndriçon pareshtur, si dje, si sot, si nesër, dëshmohen edhe me fjalën e bukur, me poezinë: “Pra, poezia është rruga e njësimit me transcendencën. Ajo pret ngadhënjimin e dashurisë. “Poezia është ikje dhe kërkim, nevojë dhe frikë, është vajtje dhe ardhje, është thirrje për ikje; është ankth pa fund dhe dashuri pa mbarim. Nuk mund të përqendrohet mbi zanafillën, sepse dashuron botën dhe krijesat e saj dhe nuk gjen prehje derisa ato nuk do të njësohen me të në zanafillë. Nga kjo rrjedh se poezia është dashuri e birit, e të dashurit dhe dashuri e vëllait”.

Gjithë kjo të kujton atë që shkruante Fishta për Fjalën dhe poezinë: “Kuur ato rreze t’shkelxyeshme t’bukuriës s’ndoj kafshës pershkojnë synin e mêndjes s’nierit, shka ndollë atëherë m’nieri? Ndollë kta, qi mêndja e tii aty trandet e mrekullohet e, pershîi gjithkahë prejë asajë drite t’gjallë bukuriet, rrin disî pezull m’vetvedi, kndellet, e nieri per nji herë s’din tjeter me bâa, veç me rektue e me fshâa përmallshëm […] tu kênë qi sêndet e kafshët, t’pershîime prejë dritet t’bukuriës, i duken synit t’mêndjes fort mâa t’mdhaa: edhè synit t’trupit sendet e rrethueme prejë shûm dritet duken mâa t’mdhaa se nuk jânë: fjalët e ligjëratës s’përditshme atij nuk i mjaftojnë me shqyptue si duhet ato t’paame, ato vegime, ato gurra rrezjet e dritet e bukuriet, qi ja kndellin shpirtin; prandej kerkon shllime mâa t’nalta, fjalët e thânjet mâa t’hiejshme […] per me perbâa shemulltyrat mâa t’gjashme, me t’cillat masandej me veshë ato trajta t’madhnueshme, qi neper rreze t’bukuriës aj i skjyrton mîi kafshë e sênde t’kryeme e ânë – e kand me dritë t’kandritme. E kuur m’kto zaje t’poshtra s’mundet me hasë m’objekta, per masë t’cillve me tfaqe bukuriën, qi ndritë shpirtin e tii, atëherë ai rrahë fletët e mêndjes s’vet kah qiella e, m’ato vise t’epra, herë rrezen ja shkepë diellit, per ma ja êndë veshen ndoj Zojës s’Morilit: herë hyjt ja grabitë nâtës, per me ja kthiëll synin ndoj Laures […][16]”.

Po e mbyll këtë parathënie me mendimin se secili që do ta lexojë këtë vepër të don Robert Kolës, për shumëçka të rëndësishme e të veçantë, do të mësojë për hirin e Hyjit dhe dritën e tij, për qenësinë e dashurisë së Hyjit për njeriun dhe për vetëdijesimin e njeriut që të mbështete në dashurinë e Tij, ta ndjejë ngrohtësinë e Fjalës së mishëruar që përshfaq dashurinë hyjnore dhe njerëzore. Gjithë kjo shprehet me një stili të ngritur e një fjali të menduara, me drejtpeshim dhe me kuptim. Pra, vepra “Hiri i mahnitjes” e nxit atë që thuhet në Librin e Jeremisë 31, 33“[…ja besëlidhja që unë do ta lidh pas këtyre ditëve me shtëpinë e Izraelit – është fjala e Zotit –: Në shpirtin e tyre do të fus shpirtin tim, do ta shkruaj në zemrën e tyre. Atëherë do të jem Hyji i tyre e ata do të jenë populli im” (31, 33).

Prishtinë, fillim tetor 2023

[1] Thirsting for God. A Yearbook of Prayers, Meditations, Anevdots, Edited by Angelo Devananda Scolozzi, Servan Books, Ann Arbor (USA) 2000, f. 114. Shih Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente. Paoline. Milano 2003 f. 195. Përkthimin e bëra nga italishtja.
[2] Shih më gjerësisht në studimin tim “Meshari” – vepër e hartuar nga Gjon Buzuku. Fondazione Universitaria “Francesco Solano”. Comet Editore Press. Cosenza 2014. Botimi i dytë “Faik Konica”, Prishtinë 2014, sidomos pjesën e tretë “Çka dëshmon dhe çka fsheh pasthënia e veprës së Buzukut?”.
[3] Shih më gjerësisht studimin tim Pjetër Budi poet dhe prozator. Studim. Luigi Pellegrini Editore. Cosenza 2015. Botimi i dytë “Faik Konica”, Prishtinë 2015.
[4] Shih punimin tim “Të primitë përpara letërarit” të Bogadanit në përqasje me pasthënien e Buzukut dhe me parathëniet dhe pastheneiet e Budit (në dorëshkrim).
[5] Edmund Jacoby, Filozofët. Filozofët më të mëdhenj të kohërave. Përktheu Nasi Lera. Shekulli. Tiranë 2006, f. 13.
[6] Edgar Allan Poe, Poesi dhe ese. Përktheu nga origjinali Dritan Thomollari, Plejada, Tiranë 2004, 121.
[7] J. D’Ormesson, Che cosa strana è il mondo, Edizioni Clichy, Firenze 2015, f. 24.
[8] Benedetto XVI, Deus caritas est. Lettera enciclica. Libreria Editrice Vaticana, V Ristampa 2006, f. 42.
[9] PLOTINO, Enneadi, 1, 6, 9, përkthimi në italisht me tekstin në greqisht përballë nga Giuseppe Faggin, Rusconi, Milano 1992, f. 141-143.
[10] Shën Augustini, Confessioni, Libri X, 38. Në përkujdesjen e tekstit kritik nga M. Cristiani, M. Simoneti, A. Solignac, përkthyer në it., nga G. Ghiarini, Mondadori, Verona 1996, f. 59.
[11] R. Guardini, L’occhio e la conoscenza religiosa, në Opera Omnia II/1, Morcelliana 2008, f. 540.
[12] Shih Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente, vep. e përm., f. 91. Shih origjinalin: La alegría de darse a los demás, a cura di José Luis Gonzáles Balado, Madrid (E) 1981, f. 147.
[13] Kathryn Spink, Madre Teresa. Una vita straordinaria. Edizione Piemme, Casale Monferrato, 2003, f. 102.
[14] P. CLAUDEL, Presenza e profezia. Milano 1992, f. 66.
[15] T. Federici, Per conocere Lui e la potenza dell Resurrezione di Lui. Per una lettura teologica del Lezionario ciclo A. Edizione Dehoniane, Roma 1989, f. 776.
[16] P. Gj. Fishta, O. F. M, A janë t’zott Shqyptarët me u majtë shtet n’vedi? Në “Hylli i Dritës”, n. 3, Shkodër 1913, f. 75 – 77.