Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Në vitet e fundit, teksa hulumtoja në Arkivin e Kosovës, më dukej e pamundur të mos ndalesha tek një nga thesaret më të çmuara të historisë sonë – gazeta më e vjetër e Kosovës, “Rilindja”. Ishte një moment që ngjallte emocione të përziera, një udhëtim nëpër kohë përmes faqeve të saj të zverdhura, që flisnin ende me një zë të qartë e të fortë për ato vite të vështira. Çdo herë që e shfletoja, një pyetje më rëndonte mendjen: Si është e mundur që kjo gazetë, njëherë një shtyllë e informacionit dhe identitetit tonë, të mos botohet sot?
Ishte një trishtim i thellë, një ndjenjë faji kolektiv që zinte vend ndërmjet nostalgjisë dhe zhgënjimit. “Rilindja” nuk ishte thjesht një gazetë; ajo ishte një udhërrëfyese, një pasqyrë që na tregonte të vërtetat e jetës sonë – të mirat dhe të këqijat, fitoret dhe humbjet, shpresat dhe dhimbjet. Ajo na mbante të lidhur me botën dhe njëkohësisht na kujtonte kush ishim dhe ku qëndronim si popull.
Sa herë që lexova lajmet dhe reportazhet e saj, ndjeva atë forcën dhe kurajën e gazetarëve të saj, që guxonin të shkruanin edhe në kohët më të errëta. Çdo rresht dukej si një thirrje për të mos harruar, për të mos u dorëzuar, për të ruajtur zërin tonë, edhe kur të gjitha të tjerat na merreshin. Dhe tani, kur ai zë nuk ekziston më, mendova me një lloj dhembjeje: Sa gjynah është që kjo gazetë, që ishte ndër të parat që na informoi për çdo gjë, tani ka mbetur vetëm një kujtim.
Ajo mungesë ndihej jo vetëm si një humbje për gazetarinë, por si një mungesë e thellë në shpirtin tonë kombëtar. Një popull që e ka dashur dhe e ka mbështetur atë gazetë, që ka gjetur veten dhe historinë e tij në faqet e saj, e meriton të ketë përsëri një zë të tillë – një zë që nuk frikësohet të thotë të vërtetën, që e ndriçon të shkuarën dhe që ndërton urat drejt të ardhmes. Dhe ndoshta, një ditë, “Rilindja” mund të rilindë sërish, si një kujtesë dhe një premtim se historia dhe identiteti ynë nuk do të harrohen kurrë.
Duke e shfletuar gazetën, ndjeva si të isha transportuar në një udhëtim nëpër shkallët e historisë. Çdo faqe ishte një hap drejt të shkuarës, një kthim tek kohërat kur fjala e shkruar ishte arma jonë më e fuqishme. Për një moment, ndalova. Sikur koha të kishte ngrirë, më përfshiu një mendim i thellë: Ku ishim ne atëherë? Sa kemi ecur përpara dhe ku kemi mbërritur tani? Pyetje të thjeshta në dukje, por që mbajnë peshën e një populli dhe të kohërave të tij.
Ishin pyetje që më përndjekin vazhdimisht, sikur shpirti të kërkonte përgjigje që ende nuk janë të plota. Aty, mes faqeve të zverdhura të gazetës, ndjeva ritmet e asaj kohe – një epokë e vështirë, por e mbushur me përpjekje dhe shpresë. Çdo fjalë më kujtonte se sa shumë kishim luftuar për të ardhmen që tani e quajmë të tashme.
Por duke reflektuar, më kap një ndjenjë kontradiktore – një përzierje mes krenarisë dhe një shqetësimi të qetë. A kemi bërë mjaft? A e kemi çmuar mjaft atë rrugë të përgjakur dhe sakrificat që na sollën këtu? Historinë nuk mund ta ndryshojmë, por mund ta kujtojmë dhe ta përdorim si një pasqyrë për të parë qartë rrugën që kemi përpara.
Në ato çaste, duke qëndruar e përhumbur në pyetjet e mia, kuptova se çdo hap i joni është pjesë e një rrëfimi më të madh. Një rrëfim që vazhdon, që kërkon guxim dhe ndërgjegje për të mos e humbur drejtimin. Dhe gazeta që mbaja në duar, ajo dëshmi e shkruar e një kohe të largët, më fliste ende, si për të më kujtuar: E shkuara është fryma që mbështet të tashmen dhe na udhëzon drejt së ardhmes. Kujdesu për të, mos e harro, dhe ec përpara.
Rilindja nuk ishte thjesht një gazetë; ajo ishte pjesë e pandashme e jetës sonë, një pasqyrë e përditshmërisë, një zë i heshtur por i guximshëm që na tregonte kush ishim dhe çfarë po ndodhte me ne. Ishte një udhërrëfyese e një kohe të vështirë, kur fjala kishte peshën e saj më të madhe, dhe informimi ishte një akt guximi.
Nuk guxojmë ta harrojmë atë. Nuk kemi të drejtë ta lëmë në harresë këtë simbol të fjalës së shkruar, që për dekada me radhë ndriçoi jetën e një populli të shtypur, duke e mbajtur të lidhur me të vërtetën, qoftë edhe përmes frazave të koduara dhe gjuhës së Ezopit apo Oruellit. Ishte një art i mbijetesës, një balancë delikate midis guximit për të thënë të vërtetën dhe nevojës për të mbrojtur ata që e shkruanin.
Ne të gjithë e dimë se sa rrugë të vështirë ka pasur kjo gazetë. Në çdo fletë të saj ndihej pesha e kohëve, por edhe drita e shpresës. Ajo ishte më shumë se një informatore; ishte një bashkudhëtare që na udhëzonte përmes erërave të ashpra të historisë. Ata që shkruanin për Rilindjen ishin më shumë se gazetarë – ishin zëra të kohës, njerëz që sfiduan rreziqet për të na mbajtur të informuar dhe të vetëdijshëm për realitetin tonë.
Sot, kur kujtojmë Rilindjen, duhet të reflektojmë jo vetëm mbi atë që ajo përfaqësonte, por edhe mbi vlerën e fjalës së lirë, të vërtetës dhe të guximit. Ajo nuk ishte vetëm një gazetë – ajo ishte një simbol i qëndrueshmërisë, një dritë në kohë të errëta, dhe një kujtesë e përjetshme se fjala ka fuqinë të ndryshojë botën.
Nga prizmi i sotëm, është e lehtë për dikë të pyesë: Çfarë vështirësish mund të kenë pasur? Pse ajo frikë, pse ajo droje? Pyetje që në dukje tingëllojnë të thjeshta, por që fshehin një mungesë të thellë kuptimi për realitetin e asaj kohe. Sa shumë gabojnë ata që i bëjnë këto pyetje, duke i parë ngjarjet e djeshme me syrin e një kohe të qetë, pa e kuptuar stuhinë që gëlonte në zemrën e së kaluarës.
Kohet e vështira, ato që quajmë “kohë të lashta” jo për moshën, por për egërsinë e tyre, janë si lumenj të vrullshëm që marrin gjithçka përpara. Në vorbullën e tyre, asnjëherë nuk e di se ku është fundi. Nuk ka siguri, nuk ka shpresë të qëndrueshme; çdo hap është një rrezik, çdo fjalë është një sfidë. Ato kohë, me frikën që i mbulonte si një hije e rëndë, nuk ishin vetëm çështje censurash apo ndalimesh – ishin betejë për të mbijetuar, për të ruajtur zërin e një kombi në një botë që përpiqej ta heshtte.
Frika dhe droja nuk ishin dobësi; ishin mburoja që ndihmonin njerëzit të qëndronin në këmbë përballë stuhive. Ishin të nevojshme për të mbijetuar në një realitet ku çdo fjalë e thënë apo e shkruar mund të kthehej në pranga, ku çdo mendim i shprehur mund të ishte arsye për persekutim.
Por pavarësisht kësaj, ata që jetuan ato kohë nuk u dorëzuan. Ata e dinin rrezikun, por gjithashtu e kuptonin peshën e asaj që mbartnin – një e vërtetë që nuk mund të lihej në heshtje, një shpirt që nuk mund të shuhej. Dhe për këtë arsye, ata e kaluan frikën, drojën dhe pengesat, duke ndriçuar rrugën për të ardhmen.
Kështu, nga prizmi i sotëm, nuk duhet të gjykojmë me lehtësinë që sjell distanca e kohës, por të reflektojmë me mirënjohje për ata që, pavarësisht frikës dhe rrezikut, vazhduan të mbajnë të gjallë zërin e së vërtetës. Sepse pa atë guxim të heshtur, sot nuk do të kishim lirinë për të pyetur, për të shkruar, dhe për të kujtuar.
Të kryeje një akt të madh trimërie, një gjest që mbartte peshën e një ideali apo kauze të lartë, ndoshta mund të gjeje një farë ngushëllimi në arsyeshmërinë e tij. Një sakrificë e tillë, sado e dhimbshme, do të kishte një qëllim, një kuptim që e tejkalon individin dhe lartëson shpirtin. Por të vuaje, të përballeshe me denigrimin dhe poshtërimin për asgjë, për diçka që nuk kishte as kuptim e as arsye, ishte një dhimbje që kalonte kufijtë e së durueshmes. Ishte një tmerr që të konsumonte ngadalë, duke të lënë të zbrazët dhe pa shpresë.
Një ndëshkim pa arsye, një persekutim që nuk kishte të bënte me atë që kishe bërë, por me atë që ishe – kjo ishte më shumë se një padrejtësi. Ishte një plagë e hapur që shponte jo vetëm trupin, por edhe shpirtin, duke të privuar nga vetëdija e të qenit njeri. Në një realitet të tillë, ku denigrimi bëhej një mjet për të shuar dinjitetin e individit, çdo moment ishte një akt mbijetese, një luftë për të ruajtur një grimcë të vetes.
Në këto kushte, dhimbja bëhej universale dhe individuale njëkohësisht – një pasqyrë e një shoqërie të shtypur dhe një betejë personale për të ruajtur shpirtin e lirë. Dhe megjithatë, në këtë errësirë të thellë, shpesh lindte një forcë e brendshme, një thirrje e heshtur për të rezistuar, për të mos u dorëzuar ndaj asgjësimit moral dhe shpirtëror.
Ky është tmerri i vërtetë i vuajtjes pa kuptim – jo vetëm dhimbja e trupit, por humbja e të drejtës për të qenë i dinjitetshëm në sytë e të tjerëve dhe në sytë e vetvetes. Dhe pikërisht për këtë arsye, edhe në kohët më të errëta, guximi për të mbetur i pathyer bëhej një akt trimërie më i madh se çdo gjest heroik, sepse ishte një triumf mbi vetë përpjekjen për të shkatërruar shpirtin njerëzor.
Gazeta Rilindja nuk ishte thjesht një mjet informacioni; ajo ishte një simbol i fuqishëm rezistence, një zë që përcillte të vërtetën në një kohë kur e vërteta ishte një akt sfide. Për okupatorin, ajo shihej si një armik i rrezikshëm, si një flakë e cila mund të ndriçonte mendjet dhe të zgjonte zemrat e një populli të shtypur. Çdo njeri që guxonte ta blinte këtë gazetë bëhej automatikisht objekt dyshimi, një shënjestër për spiunët e regjimit që përgjonin çdo lëvizje dhe mbillnin frikë në çdo hap.
Ata që blinin Rilindjen ishin të vetëdijshëm për rrezikun. Një gazetë në duart e tyre ishte si një simbol guximi, një shprehje e heshtur e mosnënshtrimit. Por ky akt i thjeshtë i leximit dhe informimit shpesh kthehej në një tragjedi personale dhe familjare. Të nesërmen, emri i tyre mund të shfaqej në listat e zeza, duke i shpallur “armiq të shtetit.” Për ta, pasonin vite të gjata burgu, izolimi dhe trajtime çnjerëzore. Ata nuk dënoheshin vetëm si individë, por si pjesë e një populli që kërkonte lirinë; ishte një përpjekje e qëllimshme për të shkatërruar çdo lidhje dhe ndjenjë solidariteti.
Familjet e tyre, të pafajshme dhe të pambrojtura, mbeteshin në mëshirën e një sistemi të pamëshirshëm që persekutonte jo vetëm ata që guxonin, por edhe ata që thjesht i kishin pranë. Fëmijët e tyre stigmatizoheshin, të afërmit përndiqeshin, dhe shtëpitë e tyre bëheshin shënjestra të një hakmarrjeje të verbër. Ishte një dhimbje që depërtonte përtej individit, duke lënë plagë të thella në shpirtin e një populli.
Por, pavarësisht frikës dhe dhunës, Rilindja vazhdonte të qarkullonte, të lexohej dhe të ndriçonte. Ajo ishte më shumë se një gazetë – ishte një thirrje për të mos harruar, për të mos heshtur, dhe për të mos u dorëzuar. Në duart e atyre që e mbanin, ajo përfaqësonte një shpresë të gjallë, një kujtesë se edhe në kohët më të errëta, zëri i së vërtetës nuk mund të mbytet plotësisht. Dhe pikërisht për këtë arsye, ajo vazhdon të mbetet një simbol i qëndresës dhe guximit të një populli që nuk u përkul kurrë përpara padrejtësisë.
Unë jam rritur me gazetën “Rilindja”, si të ishte një pjesë e pandashme e jetës sime, një zë i heshtur që fliste për të kaluarën dhe të ardhmen tonë. Kur erdha në këtë botë, “Rilindja” kishte mbushur plot nëntë vite jetë dhe, ashtu si një fëmijë që rritet me ëndrra të mëdha, ajo po përgatitej për të hyrë në dekadën e saj të parë, duke ndërtuar me vendosmëri një urë ndërmjet së shkuarës dhe shpresave për të ardhmen.
Por “Rilindja” nuk ishte thjesht një gazetë – ajo ishte një frymëzim i gjallë, një dritë që kapërcente muret e ashpra të kohës dhe kufijtë e mendjes. Çdo faqe e saj mbante mbi supe barrën e një kohe të vështirë, por në të njëjtën kohë, frymonte një shpresë që nuk mund të shuhej. Pa u ndierë, ajo depërtonte në çdo shtëpi, duke sjellë jo vetëm lajmet e ditës, por edhe një ndjenjë përkatësie, një lidhje të thellë me rrënjët tona.
Në heshtjen e saj të fuqishme, “Rilindja” bëhej një mikeshë e përhershme, një shoqëruese që nuk mungonte asnjëherë. Ishte e pranishme në tryezat tona, në mendimet tona, duke mbushur hapësirat e përditshmërisë me një zë që përfaqësonte shumë më tepër sesa fjalët e shkruara. Ajo sillte me vete një zë shprese, një ndjenjë krenarie dhe identiteti që mbijetonte edhe kur bota përreth përpiqej ta shkatërronte.
Në faqet e saj jetonte shpirti i një populli – një shpirt që refuzonte të heshtte, pavarësisht kohërave të vështira. Dhe unë, duke u rritur me të, nuk mësoja vetëm të lexoj, por edhe të kuptoj se çfarë do të thoshte të qëndrosh i fortë, të ëndërrosh dhe të besosh në fuqinë e fjalës dhe të së vërtetës. Për këtë, “Rilindja” nuk ishte vetëm pjesë e jetës sonë; ajo ishte vetë historia jonë e gjallë, një testament i asaj që jemi dhe një kujtesë e asaj që mund të bëhemi.
Më kujtohet si të ishte dje, kur babai im, me atë përkushtimin e tij të thjeshtë dhe të madh, çdo ditë ngrihej herët dhe bënte rrugën deri në Kamenicë, vetëm për të sjellë atë thesar të çmuar – gazetën e vetme në gjuhën shqipe, gazetën e popullit tonë, të quajtur “Rilindja.” Ishte një akt i vogël, por i mbushur me kuptim të thellë; në të ishte gdhendur dashuria për gjuhën, për kulturën, për vetë qenien tonë.
Për babain tim, “Rilindja” nuk ishte vetëm një gazetë; ajo ishte një urë që lidhte shpirtin e tij me botën. Ishte si një flakë e vogël që ndriçonte errësirën e atyre kohëve, një dritare drejt dijes dhe të vërtetës. Çdo fjalë e saj dukej se mbante një copë shprese, një ngushëllim që fliste për të ardhmen, për një rilindje të madhe që nuk ishte vetëm në emër, por në thelbin e saj.
Në çdo faqe të saj ndihej një zë i gjallë që tregonte historinë tonë, betejat tona, dhe ëndrrat që ende ishin të palodhura. Dhe ashtu, ajo gazetë e thjeshtë me fjalë të mëdha, mbeti jo vetëm në raftet e shtëpisë, por në zemrat tona, duke na kujtuar se edhe në kohë të vështira, fryma e kombit tonë mund të qëndrojë krenare dhe e pathyeshme.
Për vite me radhë, Rilindja ishte zëri i fuqishëm që përçonte botën deri tek ne. Ishte si një altoparlant i vendosur në zemër të Kosovës, duke na sjellë jehonën e ngjarjeve dhe ndodhive që përshkruanin realitetin e një kohe të vështirë, por të mbushur me shpirt e përpjekje. Në një mënyrë a tjetër, ne jetonim brenda një balone të krijuar nga rrethanat tona – një hapësirë e izoluar, e ndarë nga pjesa tjetër e botës. Por pikërisht përmes faqeve të saj, Rilindja na ofronte një dritare, një çarje të vogël që na lejonte të shihnim përtej.
Kjo gazetë nuk ishte vetëm një burim informacioni; ishte një ritëm i përditshëm i jetës sonë. Fjalët e saj, qofshin të drejtpërdrejta apo të mbështjella me gjuhën e Ezopit, depërtonin në mendjet dhe zemrat tona. Kishte raste kur lajmet përpiqeshin të kapërcenin kufijtë e censurës dhe realitetin e ashpër të kohës, duke përdorur metafora dhe nënkuptime që vetëm syri i mprehtë dhe zemra e ndjeshme mund t’i kuptonin. Ajo na fliste me gjuhën e heshtur të së vërtetës, një gjuhë që kërkonte përkushtim dhe kujdes për t’u deshifruar.
Por pavarësisht mënyrës se si mesazhet e saj arrinin tek ne, ne e lexonim. Faqet e saj ishin si gurët malorë të një rruge të gjatë drejt vetëdijes dhe formimit të identitetit tonë. Përmes saj, ne informoheshim – jo vetëm për atë që ndodhte rreth nesh, por edhe për atë që ndodhte brenda nesh, në shpirtin kolektiv të një populli që kërkonte të mbijetonte dhe të mbetej krenar në kohë të errëta.
Ishte një lidhje që shkonte përtej lajmit të ditës. Ishte një akt qëllimi dhe përkushtimi; të lexosh Rilindjen ishte të angazhoheshe me një realitet që kërkonte ndershmëri dhe kurajë për t’u përballur. Dhe ndërsa ne rrugëtonim nëpër kohë, ajo mbeti një fanar i heshtur, një kujtesë se drita e dijes dhe zëri i së vërtetës nuk mund të shuhen kurrë plotësisht.
Ishin kohë të vështira, kohë që na sfidonin si njerëz, si familje, si komb. Në atë vorbull të përditshmërisë së rënduar, Rilindja nuk ishte thjesht një gazetë – ishte bashkudhëtarja jonë, një shpirt i pathyeshëm që ndante të njëjtin fat me ne. Me faqe që flisnin për shpresat dhe sfidat tona, ajo qëndronte krah për krah me popullin e saj, e fortë dhe e vendosur, edhe kur vetë koha dukej se ishte kthyer në një kundërshtar të pamëshirshëm.
Pas dekadash, kur të gjitha këto ishin kthyer në kujtime dhe historia kishte filluar të ndizej në letër, Rilindja nuk mbeti vetëm një gazetë e harruar në raftet e së kaluarës. Ajo u bë një burim i pashtershëm, një arkiv i artë për ata që kërkonin të hulumtonin të shkuarën, të kuptonin rrënjët dhe të ndriçonin të pathënat. Në ato faqe të vjetra, të zverdhura nga koha, shfaqej jo vetëm historia e ngjarjeve, por edhe historia e shpirtit të një populli që kishte ditur të qëndrojë.
Më kujtohet, pas dyzet vitesh, kur herë pas here shfletoja numrat e parë të saj. Ishin të mbushura me forcë dhe kurajë, si fletë që kishin kaluar mes zjarreve dhe furtunave, por që ende mbanin mbi supe një barrë të rëndë – barrën e së vërtetës. Habitesha me qëndrueshmërinë e saj, me mënyrën se si kishte mundur të rezistojë përballë kohës, kohës së egër dhe të pasigurt, kur çdo rresht i saj dukej si një akt guximi dhe sfide.
Për ne që hulumtonim shtypin e viteve të para të pas Luftës së Dytë Botërore, Rilindja ishte më shumë se një burim informacioni. Ishte një monument i fjalës së shkruar, një dëshmi e fuqisë së shpirtit krijues që nuk lejonte të zhbëhej. Në çdo faqe të saj gjenim fragmente të së vërtetës, ngjyrime të përpjekjeve, dhe pasqyrime të një kohe që sot duket si një rrëfim mitik. Nëpërmjet saj, ndjehej një lidhje e thellë me ata që kishin shkruar dhe jetuar ato kohë – një lidhje që na frymëzonte të mos e harrojmë kurrë se nga kemi ardhur dhe sa e fortë është drita që mund të nxjerrë fjala, edhe në errësirën më të thellë.
Me bindje të thellë mund të pohojmë se shqiptarët, në asnjë kohë dhe rrethanë, nuk kanë qenë ndjekës të devotshëm të ideologjisë komuniste. Ishin rrethanat politike, shpesh të turbullta dhe të pamëshirshme, ato që i shtynë të përkrahnin aleanca të ndryshme, jo nga besimi ideologjik, por nga një nevojë e thellë për mbijetesë dhe përmbushjen e ëndrrës së tyre më të madhe – bashkimin kombëtar. Ky ideal i shenjtë, që kalonte përmes çdo pengese dhe sakrifice, ishte udhërrëfyesi suprem i shqiptarëve, pavarësisht dallimeve në mendësi apo strategji.
Në vitet e ashpra të Luftës së Dytë Botërore, ky qëllim i përbashkët ndikoi në vendimet dhe veprimet e shqiptarëve, shpesh të ndarë mes dy poleve të kundërta politike. Një pjesë, duke iu përgjigjur thirrjes së koalicionit antifashist, vendosën të bashkëpunojnë, të joshur nga premtimet se Kosova, një plagë e përhershme në shpirtin shqiptar, do t’i bashkohej Shqipërisë. Ishte një shpresë e ndritshme, një dritë në horizontin e errët, që u dha forcë të shpresonin dhe të vepronin me guxim.
Nga ana tjetër, pjesa nacionaliste, e cila kishte formuar Lidhjen e Dytë të Prizrenit, shihte një rrugë tjetër drejt të njëjtit qëllim. Ata besonin se rreshtimi i tyre me perëndimorët, me fuqitë që përfaqësonin demokracinë dhe lirinë, do të mundësonte formimin e Shqipërisë Etnike – një atdhe i bashkuar, ku çdo shqiptar do të ndjehej në shtëpinë e vet. Ishte një rrugë e ndryshme, por e udhëhequr nga të njëjtat aspirata, nga dashuria dhe përkushtimi ndaj kombit dhe ëndrrës së tij të përjetshme.
Ky dualitet, këto shtigje që shpesh dukeshin të ndara dhe kontradiktore, nuk ishin veçse shprehje e një realiteti kompleks, ku shqiptarët, të shtyrë nga dashuria për atdheun dhe të rrethuar nga lojërat e mëdha të politikës botërore, përpiqeshin të gjenin rrugën drejt lirisë dhe bashkimit. Në këtë betejë të gjatë dhe shpeshherë tragjike, qëndronte e palëkundur forca e shpirtit shqiptar – një popull që, pavarësisht stuhive historike, nuk hoqi kurrë dorë nga ëndrra për të qenë një dhe i pandarë.
Prandaj, edhe ata shqiptarë që me përkushtim nxirrnin gazetën Rilindja, përdornin një gjuhë që të kujtonte gjuhën orveliane – të mbushur me nënkuptime, me fraza që fshihnin mes rreshtave të vërtetën e ashpër. Në faqet e saja, ajo përpiqej të njoftonte shqiptarët për gjithçka që ndodhte në qarqet politike jugosllave, duke ofruar një pasqyrë të fshehtë të realitetit të hidhur që i rrethonte.
Por kjo përpjekje për të përcjellë të vërtetën nuk ishte pa kosto. Gazetarët dhe njerëzit e penës, ata që guxuan të shkruanin dhe të flisnin për atë që të tjerët druajtën ta thoshin, ishin të parët që ranë viktima të një sistemi shtypës. Ishin ata që u vunë në shënjestër, që u përndoqën dhe u burgosën për hir të idealit të tyre – përpjekjes për të çuar tek masat atë të vërtetë të dhembshme që pushteti përpiqej ta mbulonte.
Këta gazetarë nuk ishin vetëm kronistë të kohës; ata ishin dëshmitarë dhe luftëtarë të një lufte të heshtur. Ata u përcillnin dhe përgjonin, hapat e tyre ndiqeshin në çdo cep, por kjo nuk i ndalte. Ata ndanin fatin e njëjtë me atdhetarët e tjerë – përballeshin me prangat, me dhomat e errëta të hetuesisë, me qelitë e burgjeve që bëheshin dëshmi të forcës së shpirtit të tyre. Në çdo fjali të shkruar, në çdo raport të botuar, ata mbartnin jo vetëm fjalët, por edhe peshën e një kombi që kërkonte liri, të drejta dhe dinjitet.
Në këtë përpjekje titanike, gazetarët e Rilindjes u bënë simbol i guximit intelektual dhe i rezistencës shpirtërore. Ata nuk ishin vetëm krijues të lajmeve, por ndriçues të errësirës, duke i dhënë zë një populli të shtypur. Në betejën e tyre të përditshme, ata dëshmuan se fjala ka fuqinë të luftojë edhe armët më të forta dhe se një popull, sado i shtypur, nuk mund të heshtet kur ka në dorë fuqinë e së vërtetës.
Ishin pikërisht ata, gazetarët e Rilindjes, që me guxim dhe përkushtim informonin popullin për tragjeditë e heshtura që zhvilloheshin në sallat e gjyqeve. Në ato faqe, qëndronin dëshmi të kohës, dëshmi që rrëfenin për proceset e shumta gjyqësore të ngritura kundër atdhetarëve shqiptarë – njerëz që kishin guxuar të ëndërronin për liri dhe të punonin për të. Aty, në rreshtat e saj të shkruar me kujdes dhe guxim, kam hasur rrëfimin e procesit gjyqësor të bacë Adem Demaçit, simbolit të pathyeshmërisë; të bacë Metush Krasniqit, atdhetarit të madh; të Kadri Halimit, Mehmet Hajrizit, e Hydajet Hysenit, njerëz që kishin vënë idealin mbi jetën. Kam lexuar për sakrificat e Gani Kocit dhe Bajram Kosumit, përballë një regjimi që nuk kursente asnjë mjet për të shuar zërat e guximshëm të kombit tonë.
Rilindja nuk ishte vetëm një gazetë; ishte një kronikë e dhimbjes sonë, një pasqyrë e asaj që pushteti përpiqej të fshihte nga sytë e botës. Ishte ajo që guxonte të informonte për diferencimet dhe shtypjen që pasuan në vitet 1981 e këndej, kur ëndrrat e lirisë u përpoqën të mbyteshin nën këmbët e një regjimi të pamëshirshëm. Ishte ajo që sillte në dritë të vërtetën për helmimet e nxënësve dhe studentëve – një akt barbarie që tronditi çdo zemër shqiptare dhe u shndërrua në një plagë të pashërueshme për kombin.
Faqet e Rilindjes ishin si një akt akuze kundër padrejtësisë, por njëkohësisht edhe si një testament i rezistencës së një populli që nuk hoqi kurrë dorë nga dinjiteti i tij. Ajo informonte jo vetëm me fjalë, por me shpirt, duke mbartur dhimbjen dhe guximin e të gjithë atyre që sakrifikuan gjithçka për të mbajtur gjallë ëndrrën e lirisë. Dhe përmes këtyre faqeve, e vërteta mbeti gjallë, si një dritë që nuk mund të shuhet kurrë, edhe në errësirën më të thellë.
Përballë situatave të ndërlikuara dhe rreziqeve të mëdha që mbartte çdo fjalë e shkruar në Rilindje, armiku më në fund u detyrua të vendoste drynin mbi këtë zë të fuqishëm të popullit shqiptar. Ishte një goditje që nuk synonte vetëm të shuante një gazetë, por të thyente shpirtin e një populli që e kishte bërë atë pjesë të përditshmërisë dhe rezistencës së tij. Rilindja, që kishte ndarë fatin bashkë me ne, që kishte përballuar çdo stuhi duke u bërë dëshmitare e dhimbjeve dhe shpresave tona, u ndalua nga një regjim që i druhej fuqinë e së vërtetës.
Por, si një feniks që nuk pranon të zhduket, as Rilindja dhe as punonjësit e saj nuk u dorëzuan. Edhe pasi faqet e saj u heshtën me dhunë, ata që e kishin frymëzuar dhe ndërtuar, ata që kishin shkruar me zemër dhe shpirt, gjetën mënyra të reja për të vazhduar. Për të mbijetuar në kushtet e reja të okupimit klasik, gazeta ndryshoi emrin në “Bujku”, por jo frymën. E vetëdijshme se një emër mund të shlyhet, por jo një ideal, ajo vazhdoi të rrahë si një zemër e pathyeshme, duke mbartur të njëjtën përkushtim për të çuar dritën e së vërtetës atje ku ishte më e nevojshme.
Ky akt i qëndresës ishte më shumë se një ndryshim formal; ishte një shprehje e forcës së një populli që nuk e pranon shuarjen. Ishte një kujtesë se zëri i lirisë dhe fjala e guximshme nuk mund të mbyllen me një dry, sepse ato jetojnë në zemrat dhe mendjet e atyre që besojnë në të drejtën e tyre për të ekzistuar dhe për të folur. Dhe kështu, në errësirën e një kohe të vështirë, Rilindja vazhdoi të rilindë – herë me zë të qartë, herë në heshtje, por gjithnjë e pranishme në frymën e atyre që nuk reshtën kurrë së luftuari për të vërtetën dhe lirinë.
Një gazetar i saj, një nga ata që kishte jetuar dhe ndarë dhimbjen e asaj kohe, më rrëfeu një kujtim që më mbeti thellë në mendje. Me një zë që mbante mbi supe peshën e viteve të shkuara, ai më tha: “Shumë vështirë e kam pasur kur i kemi ndërruar emrin. Ishte si të humbje një pjesë të vetvetes. Por gjithmonë më ka mbajtur shpresa se një ditë do të riktheheshim me emrin e saj të vërtetë.” Dhe me një nënqeshje të lehtë, si të donte ta ngushëllonte vetveten, shtoi: “Në fund të fundit, emri i saj i shkonte aq shumë. Ishte më shumë se një fjalë, ishte një emblemë, një frymë.”
Por më pas, pasoi heshtja. Një heshtje që u duk sikur përmbante gjithë dhembjen e një kohe të humbur. Pas një ofkëllime të thellë, ai shtoi fjalët që goditën si një jehonë e largët, e ngarkuar me trishtim: “Jo vetëm që nuk e kthyem dot siç ishte më parë, por ajo gazetë nuk doli kurrë më në duart e lexuesve.” Ishte një deklaratë që të ngërthente në një rrjetë emocionesh – dhembje, mall, por edhe një ndjenjë të pashuar të fajit dhe pafuqisë.
Ishte një rrëfim që fliste për më shumë sesa për një gazetë. Fliste për humbjen e një simboli, për një plagë që nuk ishte vetëm personale, por kombëtare. Rilindja nuk ishte thjesht një gazetë; ajo ishte zëri i një kohe, zëri i një populli që përpiqej të mbijetonte përmes fjalës. Dhe fakti që ajo nuk arriti të rikthehej më, ashtu siç kishte qenë, ishte një kujtesë e hidhur se disa gjëra, sado të shenjta, mund të dëmtohen nga stuhitë e historisë.
Por ndoshta ajo që nuk u rikthye në formë, vazhdoi të jetonte në frymë – në idealet, në kujtimet dhe në shpirtin e atyre që besuan në të. Dhe kështu, edhe pse nuk preku më duart e lexuesve, Rilindja mbeti e përjetshme në zemrat e tyre, si një dritë që refuzon të shuhet.
Ishte një rrëfim që mbante brenda vetes një peshë të rëndë, një përzierje mes mallit dhe ndjenjës së fajit. Ish-gazetari, me një hije trishtimi në zërin e tij, më tha: “Shpesh mendoj se ndoshta ne e tradhtuam atë… e lamë pas dore, e braktisëm pas ca viteve. Dhe tani, me gjithë lirinë tonë, duket se për Rilindjen, liria nuk erdhi kurrë.” Një reflektim që i përkiste jo vetëm një periudhe, por një epoke të tërë, një epoke që kishte parë gazetarë dhe lexues të bashkuar nga e njëjta dritë – Rilindja.
Ai shtronte një pyetje që nuk ishte vetëm e tij, por e të gjithëve ne: “Athua vallë, ku mbeti Rilindja? Ajo që e deshëm aq shumë, që u bë pjesë e pandashme e fatit tonë, ku është tani?” Ishte një thirrje e heshtur, një apel për të mos harruar, për të mos e lejuar harresën të mbulojë atë që dikur kishte qenë një shtyllë e jetës sonë kulturore dhe kombëtare.
Nga distanca e kohës, ai më ftonte të reflektoj për të ardhmen, për atë çfarë do të thotë të humbasësh një simbol kaq të rëndësishëm të identitetit tonë. “Duhet të jemi të vetëdijshëm,” thoshte ai, “se dikur, në këtë tokë, dilte për çdo ditë një gazetë që quhej Rilindja. Duhet të mendojmë me kthjelltësi dhe të kuptojmë se nuk është e drejtë të mbyllim një dritare informimi që na ka ndriçuar në vitet më të errëta të historisë sonë.”
Fjalët e tij ishin një thirrje për vetëdijesim, një përpjekje për të rikthyer një zë që kishte qenë njëherë dritë dhe udhërrëfyes. Ai besonte se populli i Kosovës, një popull që ka paguar një çmim të lartë për lirinë, meriton të ketë edhe gazetën e vet të përditshme – një gazetë që do të rikthehej në vendin që i takon, si një pasqyrë e të tashmes dhe një kujtesë e së kaluarës.
Në këtë rrëfim, ndjehej një ndjenjë përgjegjësie – për të mos e lënë Rilindjen të zhduket nga kujtesa jonë, për të mos e lënë të mbetet vetëm një emër në faqet e historisë. Ishte një apel për të mos harruar as atë çfarë ajo përfaqësonte, as përpjekjet dhe sakrificat që ajo mbarti mbi supe, duke na kujtuar se liria jonë është e paplotë pa zërin që dikur na ndihmoi ta fitojmë.
Në përmbyllje të këtij shkrimi, dua të them me bindje të thellë: nuk guxojmë ta harrojmë gazetën “Rilindja.” Ajo nuk ishte vetëm një gazetë; ishte një testament i kohëve të vështira dhe një simbol i qëndresës sonë. Harrimi i saj nuk do të ishte thjesht një neglizhencë, por një mohim i vetvetes, një shkëputje nga historia jonë dhe nga mësimet që ajo na ka dhënë.
Historia na ka mësuar se ata që harrojnë të kaluarën janë të dënuar ta përsërisin. Dhe ne, si një popull që kemi kaluar nëpër aq shumë sakrifica dhe dhimbje, nuk mund të lejojmë që harresa të fshijë kujtesën tonë kolektive. “Rilindja” ishte më shumë se një zë i së shkuarës; ajo ishte një udhërrëfyese që na tregonte rrugën në kohë të errëta, një pasqyrë e identitetit dhe shpresës sonë.
Të harrojmë “Rilindjen” do të thotë të harrojmë ata që luftuan për të drejtën e fjalës, për lirinë e mendimit dhe për të vërtetën. Do të thotë të injorojmë përpjekjet dhe sakrificat e atyre që, me guximin e tyre, na mbajtën të informuar dhe të lidhur me shpirtin e kohës.
Por ne nuk duam që kjo të ndodhë. Ne nuk mund të lejojmë që harresa të na privojë nga trashëgimia jonë më e çmuar. Është detyrimi ynë ta kujtojmë, ta nderojmë dhe ta mbajmë gjallë frymën e saj, jo vetëm për ata që erdhën para nesh, por edhe për brezat që do të vijnë. Sepse duke kujtuar “Rilindjen,” ne kujtojmë se sa e rëndësishme është të mos dorëzohemi kurrë përballë padrejtësisë dhe të vazhdojmë të mbajmë të gjallë idealet e lirisë, së vërtetës dhe qëndresës.
Rilindja duhet të kthehet në përditshmërinë tonë, si një zë i gjallë dhe i fuqishëm, duke vazhduar të botohet ashtu siç i ka hije – me dinjitetin dhe madhështinë që historia dhe shpirti i saj e kërkojnë. Nuk është vetëm një çështje nostalgjie, por një nevojë thelbësore për ta rikthyer atë si një pjesë të pandashme të jetës kulturore, historike dhe intelektuale të Kosovës.
Ajo e meriton këtë ringjallje. Rilindja nuk ishte thjesht një gazetë; ishte një arkiv i gjallë i rezistencës sonë, një monument i guximit të heshtur që mbajti gjallë frymën e lirisë dhe të vërtetës në kohë kur vetë fjalët ishin të rrezikshme. Në çdo fletë të saj jeton historia e një populli që luftoi për të mbijetuar, që sfidoi censurën dhe padrejtësinë, duke e bërë Rilindjen një dëshmi të papërkuljes si komb.
Në Kosovën e lirë dhe të pavarur, ku ëndrrat dhe sakrificat e të kaluarës janë bërë realitet, Rilindja duhet të rilindë patjetër. Jo vetëm si një nderim për të kaluarën, por si një përkushtim për të ardhmen. Si një gazetë që do të vazhdojë të mbajë gjallë idealet e lirisë së shprehjes, informimit të drejtë dhe ndriçimit të mendjes së shoqërisë sonë.
Rikthimi i saj nuk është vetëm një akt simbolik, por një dëshmi se Kosova e sotme njeh dhe vlerëson rrugën që e solli deri këtu. Rilindja duhet të jetë një pasqyrë e së tashmes dhe një dritë për të ardhmen, duke vazhduar misionin e saj fisnik në një shoqëri që tani mund dhe duhet ta përqafojë plotësisht lirinë që ajo gjithmonë simbolizonte. Sepse ajo nuk është vetëm një gazetë, por një frymë që meriton të vazhdojë të jetojë.
