Sikur serbët që kanë krijuar mite për “Kosovën si djep të tyre” e njejta gjë ka ndodhur edhe me arabët gjegjësisht islamikët, të cilët kanë krijuar mite për tokën Izraelite. Shkaku i miteve të renditura më poshtë, që Islamizmi dhe Kurani i ka përvetësuar dhe përshtatur, mbi bazën e të cilave fashizmi teokratik islamik[1] pretendon sundimin mbi territoret, popullatat, sisteme juridiko-politike, në emër të fesë.
Mitologjia ishte tejet e përhapur në lashtësi dhe atë në të gjitha hapësirat( Amerikë, Oqeani, Europë, Azi, Afrikë), sa që kishte ndërthurje në mes aspekteve mitologjike dhe teologjike të religjioneve antike, duke derivuar shumë elemente fetare prej mitologjive,[2] e që mitet pothuajse gjithmonë kanë lidhje me ndonjë fe,[3] e që të gjitha mitet janë fetare dhe të shenjta dhe nuk mund të ekzistojnë të ndara,[4] në rast të humbjes së kësaj ndërlidhje, atëherë humb edhe relevanca e një miti për komunitetin dhe rëndësinë e shenjtërisë duke u bërë në legjendë ose folklore.[5]
Përgjithësisht mitologjia konsiderohet si një ndër komponentet e fesë,[6] apo përgjithësisht është komponenti kryesorë i fesë krahas riteve.[7] Shumica e feve kanë edhe mitologjitë e tyre. Mitet janë krijime popullore, që kanë të bëjnë me karakteret kryesore si hyjnit, gjysmëhyjnit ose njerëzit mbinatyrorë dhe demonët.[8]
Edhe mitet janë miratuar nga sundimtarët, priftërit a prifteria dhe kanë qenë të lidhura ngushtë me religjionin dhe përshpirtërinë, e që shumica prej miteve konsiderohen si të vërteta në një të kaluar të largët.[9]
Shumica e feve, qoftë antike a moderne, ndajnë elemente të përbashkëta, të tilla siç janë edhe mitet fetare, të cilat përfshijnë:
- Parajsën fillestare në fillim të krijimit të botës;
- Historia e një zoti-hyjnie që i nënshtrohet vdekjes dhe rilindjes;[10]
- Mitologjia gjeografike e Axis mundi ose qendrës së kosmosit;[11]
- Miti mbi krijimin e botës;[12]
- Hyjni supreme, në shumicën e mitologjive dhe
- Udhëtimi heroik/i heroit.[13]
Mitet në islamizëm
Për dallim Kurani dhe Islami është më shumë kanë të bëjnë me rendin social dhe ligjin sesa me ritet fetare dhe mitet.[14] Legjendat kuranore, ndajnë tema të njejta me ato legjendat të krishtera dhe judaike.[15] Pothuajse shumicën e miteve që janë përfshirë në Besëlidhjen e vjetër të krishtere, janë përfshirë edhe në Kuran,[16] ku përfshihen më shumë se 50 të figurat qendrore,[17] të krishtera dhe judaike si: Jezusi( Isa), Maria( Mejremi),[18] Jozefi( Jusufi), Abrahami( Ibrahimi),[19] Mojsiu(Musa)[20] etj. Në Kuran janë shkurtuar, duke marrë vetëm poentat moralo-fetare,[21] kurse më gjerësisht shpjegohen në hadithe. Prandaj një numër i legjendave të përvetësuara në islamizëm, nga karakteret biblike judaike dhe të krishtera, i ndryshojnë në disa detaje.[22]
Mitet e tilla si dhe tregimet për subjektet judaike me origjin hebreje, të përvetësuara në islam, janë marrur nga burime jashtë islamike( isra’iliyyat-Izraelitët). Isra’iliyyat-i derivonte nga fetë tjera si krishterizmi dhe zoroastrianizmi,[23]e që shumica e të cilave të përfshira në “tregimet e profetëve”( Qisas Al-Anbiya) apo edhe në “ekzegjetën-komentimin e Kuranit”(Tafsir), edhe përveç adaptimit të shkrimeve biblike judaike dhe të krishtera, islamizmi i adoptoi shkrimet Apokrife dhe Midrash-e.[24] Një nga transmetuesit më të njohur islamik të Isra’iliyyat-it( Izraelizmit), ishte Vahab ibn Munabbih( 655-732),[25] i cili ishte pasues që ndjeku shokët e Muhamedit,[26] i cili jetoi në kohën e “sahabëve”( shokëve të Muhamedit), po ashtu edhe Ka’b al-Akhbar( që vdiq më 652),[27] pastaj edhe Abdullah ibn Salam,[28] këta dy të fundit ishin hebrenj që u konvertuan në islam.[29]
1. Mitet për krijimin e botës
Miti për krijimin e botës, i përvetësuar nga mitologjia Mesopotameze,[30] e përshtatur besimit në një Zot, të popullit izraelit,[31] që kritikon teologjinë mesopotame të krijimit politeist dhe afirmon monoteizmin,[32] i treguar në Librat e Zanafillës. Studiuesit kanë gjetur shumë përvetësime që hebraizmi ka bërë nga mitet Mesopotamase si:
- Kapitulli 1-11 i Zanafillës,[33] ku përfshihet miti Enuma Elish nga mitologjia mesopotamase;[34]
- Ngjajshmëritë me Rrethin Baal të Ugarit( Latakias së sotme në Siri);[35]
- Enuma Elish( Zanafillës 2:6)që Eva zëvendësonte “Nënën e Hyjnive”(Zanafillën 4:1);[36]
- Kapitulli 2-11 i Zanafillës ka paralelizëm me mitin Mesopotamian të Atra-Hasis-it, në lidhje me përmbytjen, pasojat shumë detaje të ngjajshme.[37]
- Gjashtë ditët e krijimit( Zanafilla 1:3-2:3), si dhe paralelizmi Enuma Elish dhe kapitullit 38 të Librit të Jobit,[38] krijimin e botës në ditën e parë( Zanafilla 1:3-5);[39] ditën e dytë( Zanafilla 1:6-8) në lidhje me krijimin që trashëgohen nga mitologjia Egjiptiane dhe Mesopotamiane,[40] e kështu me rradhë.
Miti për krijimin e botës nga asgjëja( ex nihilo), në ditët e sotme është thelbësore në islam, krishterizëm dhe judaizëm, vetëm në mesjetë filozofi hebre Maimonides, e futi si koncept në tre këto religjione,[41] e që nuk ka bazë as në Zanafillën e Besëlidhjes së krishtere e as në Biblën hebraike.[42]
2. Mitet në lidhje me krijimin e Adamit dhe Evës( shkaktar i diskriminimit gjinorë)
Disa studiues theksojnë që sistemi patriarkal, lëshoi rrënjë rreth 6.000 vjet përpara gjegjësisht në vitet 4000 para Krishtit, kur koncepti i atësisë lëshoi rrënjë mund të merret si fillimi i shpërndarjes së sistemit patriarkal.[43] E që ideologjia patriarkaliste u rrënjos edhe në fetë monoteiste. Adami dhe Eva, konsiderohen sipas mitologjisë herbreje, njerëzit e parë në tokë,[44] e që është përvetësuar dhe ndikuar nga mitologjia babilonase.[45] Ky mit trajtohen në të tre fetë monoteiste abrahamike.[46] Në Librin e Zbulesës, kapitulli 1 deri në 5, shpjegohet ky mit,[47] kurse në Kuran ky mit, shpjegohet në Nenin El Bekare 2:31 deri 2:37; neni El A’raf 7:19-7:36.
Në kuadër të feve, ka dallim gjinor, qoftë i klasifikuar si dallim i brendshëm a i jashtëm,[48] e që në çështjet e brendshme religjioze, trajtojhen nga perspektiva që feja i jep të drejtat dhe rolin në shoqëri, qeverisje, edukim dhe adhurim, në lidhje me hyjnitë dhe figurat fetare, por edhe në lidhje me origjinën dhe kuptimin e gjinisë etj. Kurse në çështjet e jashtme religjioze, trajtohet nga një prizëm më i gjerë, ndikimin, diferencën dhe mes pikëpamjeve në çështjet sociale etj.[49]
Ndasia gjinore, predominimi dhe dominimi mashkullor, është tejet i thellë, nuk është e lehtë të gjenden fillet. Shkurtimisht:
- Miti i krijimit të njeriut- burrit së pari, e pastaj në krijimin e femrës prej brinjës së burrit-e që këtë version e kanë të gjitha fetë monoteiste abrahamike.
- Miti i Mollës së Ndaluar dhe rënijes( fajësimit) të gruas për rënije në mëkatin e Parë.
- Armiqësi ndërgjinore me terme shumë më të qarta shprehen në Kuran, por kjo armiqësi është trashëguar në një masë edhe në Biblën hebraike dhe të krishtere. Vërejmë:
- “Zbritni (dilni), jeni armik i njëri-tjetrit,…”-Neni El Bekare 2:36( burri e gruaja do jenë armiq mes vete-autori)”.
- ”Ai (Allahu) iu tha: “Zbritni prej aty, që të gjithë do të jeni armiq të njëri-tjetrit.”-Neni Ta Ha 20:123.
- “O ju që besuat, vërtet disa nga bashkëshortet tuaja dhe nga fëmijët tuaj janë armiq tuaj,…” Neni Et-Tegbun 64:14.
- Kurse të njejtën frymë, është edhe transmetimi që Muhamedit që ka thënë se nuk ka lënë mbrapa vetes “fitne” më të madhe sesa gruan për burrat.[50]
3. Miti për kopshtin e Edenit
Miti për kopshtin e Edenit, poashtu i ngjajshëm me mitin Babilonas.[51] “Pema e Jetës” është motiv i përvetësuar nga Epi i Gilgameshit, ku heroit, i jepet një bimë, emri i së cilës është” njeriu bëhet i ri në moshën e vjetër”, por gjarrpëri ia vjedh atë,[52] kurse sipas mitologjisë hebraike, Zoti ia ndaloi Adamit dhe Evës, që mos të hanin vetëm nga një pemë( Pema e jetës).[53] Si mallkim nga Zoti, gruaja do pësoj dhimbje në lindje të fëmijëve dhe do jenë e dëshiruar për burrin e saj dhe do të sundohet nga burri i saj,[54] mashkulli dënohej me vdekje.
Teologjia islamike mitin për kopshtin e Edenit, e përshtat në disa aspekt, si Adami ishte dërguar na majën e malit al-Safa dhe Eva në al-Marvah, ku qau 40 ditë dhe u pendu, e që Zoti e dërgoi në Haxh( tek Guri i zi), për t’u bashkuar me Evën në rrafshinën e Arafatit-afër Mekës.[55]
4. Miti për Sodomën dhe Gomorën
Miti për Sodomën dhe Gomorën, i shtjelluar në tre fetë monoteiste: Urtia 10:6-8, 19:17; 3 Makabenjët 2:5; 2 Esdra 5:1-13, 7:106, në Besëlidhjen e Re, është përfshirë edhe në: Mateu 10:1-15, 11:20-24; Luka 10:1-12, 17:28-30; Romakët 9:29; 2 Pjetri 2:4-10; Juda 1:7; Zbulesa 11:7-8),poashtu edhe në Kuran( përmendet në:Kuran 26:170-171) dhe traditën(hadithe) e Muhamedit.[56]
5. Miti për përmbytjen e madhe
Miti për përmbytjen e madhe, e që është i ngjajshëm me mitin për përmbytjen e madhe antike, që rrëfehet në mbarë botën. Ky mitështë tek Epi i Gilgameshit, e që asirologu George Smith në shekullin XIX e përktheu versionin që është shumë i ngjajshëm me atë që përfshihet në Zbulesën e Biblës hebreje( kapitulli 6-9).[57] Shumica e studiuesëve besojnë që versioni i tillë është kopje e njejtë me Atra-Hasis, e cila daton rreth shekullit XVIII para Krishtit,[58] prej së cilës edhe Epi i Gilgameshit përmban pjesë të saj.[59] E që këtë mit, e kanë përvetësuar të tre fetë monoteiste.
6. Miti për kullën e Babelit
Miti për kullën e Babelit, është e regjistruar në Librin e Zanafillës 11:1-9.[60] Miti asirian besohet që daton nga shekulli VIII para Krishtit, e që ka shumë ngjajshmëri më mitin biblik.[61]Mit ka ardhur edhe nga sumerët, në Enmerkar dhe Zoti i Aratta-s,[62] i cili ndërtoi një zigurat të madh në Eridu të Mesopotamisë. Zigurati quhej Etemenanki, që në gjuhën sumere do me thënë tempulli i themelit të tokës dhe parajsës, i cili i dedikohej Marduk-ut në qytetain e Babilonit.[63] Sipas disa studiuesëve, tregimi biblik për kullën e Babelit, është influencuar nga Etemenanki gjatë robërisë babilonase të hebrenjëve.[64] Zigurati i tillë, ishte rindërtuar edhe në shekullin e VI para Krishtit, na dinastia e sundimtarit Nabopolasar dhe Nabukadanazor II, ndërsa është shkatërruar me qëllimin për t’u rindërtuar sërish nga Aleksandri i Madh, në vitin 323 para Krishtit,[65] por vdekja e tij e ndërpreu rindërtimin.[66] Të tre fetë monoteiste e përvetësojnë këtë mit.
Tradita islamike nuk e përmend në Kuran, me emër kullën e Babelit, por ka tregim të ngjajshëm, të cilin e zhvendos në Egjipt. Në nenin( suren) 2:102, të Kuranit përmendet me emër “Babil” ku tregohet që dy engjuj Harut-i dhe Marut-i, i mësuan magjinë disa njerzëve në Babiloni dhe i treguan të tillëve që maqia është mëkat dhe se i kishin mësuar për t’ia testuar besimin. Për tregimin për kullën e Babelit, në islamizëm ka shkruar Jakut-i(Yāqūt Shihāb al-Dīn ibn-‘Abdullāh al-Rūmī al-Hamawī 1179–1229) si dhe Lisan al-Arab(Lisān al-ʿArab Ibn Manẓūr 1233-1311/1312) pa përmendur kullën. Kurse vetëm teologu islamik Al-Tabari, në shekullin IX, në librin e tij, “Historia e profetit dhe mbretit”, e jep versionim më të plotë, ku thotë që Nimrod-i kishte ndërtuar Babil-in, por Zoti ia shkatërroi dhe gjuhën siriane që e kishte dikur njerëzimi, ia ngatërroi duke i bërë 72 gjuhë tjera.[67]
7. Parajsa dhe ferri
Teologjia judaike, ka zhvilluar dhe përshtatur një konglomerat mitesh në lidhje me jetën pas vdekjes, eskatologjinë, engjëllogjinë etj. E që të njejtat janë përshtatur edhe në fetë tjera monoteiste. Në lidhje me parajsën dhe ferrinm, jetën në varr, ferr dhe në parajsë, seksualitetin në parajsë etj janë të stërmbarsura me mite, e që çdo ditë edhe në vendin tonë dëgjojmë përralla, tregime, mite për këto tema.
8. Engjujt
Engjujt, janë krijesa që ekzistojnë edhe në besimet e tjera fetare në regjionet e Mesdheut, mirëpo më shumë dhe lloje e emërtime të ndryshme përmenden në islam, pasiqë engjujt për islamizmin janë burimi primar.[68]
Zanafilla e engjujve a e shpirtërave që ndërmjetësojnë mes Zotit dhe njeriut, është përvetësuar nga popujt tjerë semitik,[69] gjegjësisht gjurmët na dërgojnë në Babiloni. Çdo hyjni e madhe Mesopotame a Hitite, kanë pasur shërbyesit-ministrat e tyre( të quajtur sukkallu) dhe bartës të fronit( të quajtur guzalu), ndërsa hyjnitë kryesore( të mëdhat), komunikonim mes vete përmes lajmëtarit hyjnorë( të quajtur ml’km).[70] Në teozofinë babilonase, për herë të parë hynë engjujt( sukallin),[71] prej nga shihet paralelja mes engjullit të Zotit në Nebo, që ishte si lajmëtar( i dërguar) ose interpretues i Merodak-ut,[72] madje engjujt quheshin edhe “bijë të hyjit” që e zëvendësonin dhe i ekzekutonin urdhërimet e tij, e që Ninip-i ishte “shef i engjujve,[73] i cili ishte lajmëtar(i dërguar) i En-lilit.[74]
9. Krijesa mitologjike
Disa figura mitologjike, të cilat janë shtuar si primesa në islamizëm, e që nuk i përkasin as judaizmit, e as krishterizmit, por që vijnë drejtëpërdrejt nga mitologjitë antike, mes tyre janë edhe: Krijesat shpirtërore, në Kuran dhe islamizëm zënë një vend të rëndësishëm, të njejtën rëndësi apo edhe më shumë në jetën e përditshme, folklorin e tyre etj, arabët beduinë besojnë në mite, bestytni, krijesa mitologjike etj, të cilat sipas tyre banojnë në shkretëtirë, e që vendet shumë të shkreta, luajnë rol shumë të rëndësishëm në imagjinatën e njerzëve.[75] Të tilla si: Kiraman Katibin;[76]Maalik, është engjulli që është roje dhe administrues i ferrit;[77] Munkiri dhe Nekiri( i mohuari dhe mohuesi),[78] të përvetësuar nga Zoroastriane;[79] Haruti dhe Maruti, janë dy engjuj tjerë të përmendur me emër në Kuran,[80] e që besohet që janë Haurvatat dhe Ameretat, që janë dy kryeengjuj të Zoroastrianizmit;[81] Xhinët( Jinn) sipas teologjisë islamike, thuhet që janë krijuar nga përzierja e zjarrit dhe ajrit, zjarrit patym( marigin min nar),[82] e që krijesat e tilla janë të ngjajshme në mitologjinë e shumë vendeve të lindjes së mesme të periudhës paraislamike: Sumerët besonin në Pazuzu,[83] apo Mesopotaminë antike, ishte edhe galla,[84] Babilonasit besonin në Utukku,[85] kurse në Judaizëm përshkruhet xhini pothuajse plotësisht njejtë me emërtimin shedim, që vje nga mitologjia hebreje, madje disa studijues, kanë vërejtur ngjajshmëri siç xhinët ndjekin ligjin e sjellë nga Muhamedi, të njejtën bëjnë edhe shedim-ët që ndjekin ligjin e Mojsiut.[86]
Më: 10.12.2023
Skender Jashari i burgosur politik nga EULEX, për rastet e sulmeve kundër policisë dhe xhandarmërisë së Serbisë në Dobrosin komuna e Bujanocit. Ky shkrim është pjesë e marrur nga punimi i bërë gjatë qëndrimit në burgimin politik!
Master drejtimi juridiko-penal dhe studime joformale ushtarake.
[1] Fashizmi islamik është ideologji politike, lëvizje dhe sundim që ideologjia islmike shpesh e arsyeton supremacinë, teosupremacinë e tyre mbi kombet, etnitë dhe fetë tjera.
[2] Egyptian Mythology, A to Z, Pat Remler, 2010, faqe IX-X.
[3] Wall Streets Infected by Arab Spring, Steve Esomba, faqe 66.
[4] Myth: A Very Short Introduction, Robert A. Segal, Oxford: Oxford UP, 2004, faqe 61.
[5] Religion & Mythology: “An Inseparable Legacy”, Paul F. Kisak, 2015, kapitulli I.
[6] Greek Myths and Mesopotamia,Parallels and Influence in the Homeric Hymns and Hesiod, Charles Penglase, 2003, faqe 9.
[7] KEerygma and Myth, Hans Werner Bartsch. Rudolf Bultmann, Harper & Row, 2005, faqe 21; Religion is Not about God: How Spiritual Traditions Nurture Our Biological Nature and what to Expect when They Fail. Loyal D. Rue, Rutgers University Press, 2005, faqe 144-145, 315; The Oxford Companion to World Mythology (ePub ed.) David Leeming, Oxford University Press, 2005, hyrje xi.
[8] The Forms of Folklore: Prose Narratives, William Russell Bascom, University of California, 1965, faqe 9; Hindu Myths, Wendy Doniger O’Flaherty, Penguin, 1975, faqe 19.
[9] The Forms of Folklore: Prose Narratives, William Russell Bascom, University of California, 1965, faqe 9.
[10] Kerygma and Myth, Hans Werner Bartsch. Rudolf Bultmann, Harper & Row, 2005, faqe 21.
[11]Myths, Rites, Symbols: A Mircea Eliade Reader, Mircea Eliade, 1976, faqe 372-375.
[12] Symbols and Meaning: A Concise Introduction, Mari Womack, AltaMira Press, 2005,faqe 81; “Creation Stories”. Signs & Symbols – An Illustrated Guide to Their Origins and Meanings. DK Publishing, 2008, faqe 157.
[13] The Hero with a Thousand Faces (1st ed.), Joseph Campbell, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1949, faqe 23.
[14] “Islamic Mythology”. The Oxford Companion to World Mythology. David Leeming, Oxford University Press, 2005, faqe 207–211.
[15] Historia and Fabula: Myths and Legends in Historical Thought from Antiquity to the Modern Ages, Peter G. Bietenholz, E.J. Brill, 1994, faqe 123.
[16] 40 Questions about Islam, Matthew Bennett, Kregel Academic,2020, faqe 199; Islam in the World, Third edition, Malise Ruthven, Oxford University Press, 2006, faqe 113.
[17] Aroni(Haruni) Ekzodi 7:1, në Kuran 19:28; Abrahami(Ibrahimi) Zanafilla 17:3-5 në Kuran 2:124; Adami( Ademi) Zanafilla 5:2, në Kuran 3:59; Aleksandri i Madh, 1 Makabejt 1:1, në Kuran 18:83; Amram( Imran) Ekzodi 6:20, në Kuran 3:33; Kiri i madh( Dhul-Karnajn) Isaia 45:1-4, në Kuran 18:83; Mbreti David( Davud), 1 Samuelit 17:58, në Kuran 2:251; Apostujt( al-Havarixhët), Marku 3:16-19, në Kuran 62:14; Elia( Iljas) 2 Mbretërve 1:8, në Kuran 37:123; Elisha( al-Jasa), 1 Mbretërve 19:16, në Kuran 6:86; Enoku( Idrizi) Zanafilla 5:24, në Kuran 19:56; Ezekiel( Hizikil- Dhul Kifi) Ezekieli 1:3, në Kuran 38:48; Ezra( Uzair), Ezra 7:1, në Kuran 9:30; Gabrieli( Xhibrili) Luka 1:19, në Kuran 2:97; Gogu dhe Magogu( Xhuxhi dhe Maxhuxhi), Ezekieli 38:2, në Kuran 21:96; Goliati( Jaluti) 1 Samuleit 17:4, në Kuran 2:251; Isak( Isak) Zanafilla 17:19, në Kuran 19:49; Ismael( Ismail) Zanafilla 16:11, në Kuran 38:48; Jakobi( Jakubi) Zanafilla 32:1, në Kuran 19:49; Jethro( Shuajbi), Ekzodi 3:1, në Kuran 26:177; Jezusi( Isa) Mateu 1:16, Kuran 3:59; Joakimi( Imrani) Luka 3:23, në Kuran 19:28; Jobi( Ajubi) Jobi 1:1, në Kuran6:84; Gjon Pagëzuesi( Jahja) Luka 1:13, në Kuran 19:7; Jona( Junuzi- Dhun-Nun) Jona 3:4, në Kuran 37:139; Jozefi( Jusufi) Zanafilla 30:24, në Kuran 6:84; Loti( Luti), Zanafilla 11:27, në Kuran 66:10; Gruaja e Lotit( Gruaja e Lutit) Zanafilla 19:26, në Kuran 26:170; Maria( Mejremi), Mateu 1:16, në Kuran 19:34; Miriam( motra e Musës), Ekzodi 6:20, në Kuran 28:11; Mikaeli( Mikaili) Zbulesa 12:7, në Kuran 19:54; Mojsiu( Musa), Ekzodi 6:20, në Kuran 33:7; Noa( Nuhi) Zanafilla 5:29, në Kuran 33:7; Faraoni( Firauni), Ekzodi 1:11, në Kuran 20:60; Mbretëresha Sheba( Mbretëresha Saba ose Bilkis) 1Mbretërve 10:1, në Kuran 27:29; Mbreti Saul( Talut) 1 Samuelit 17:33, në Kuran 2:246; Satani( Shejtani) Zanafilla 3:14, në Kuran 7:11; Solomoni( Sylejmani), 1 Mbretëve 10:23, në Kuran 34:12; Tera( Tarah ose Tarak) Zanafilla 11:24, në Kuran 6:74; Zakaria( Zekirijah) Luka 1:13, në Kuran 19:7; Zimri( al-Samiri) Numrat 25:14, në Kuran 20:85, etj.
[18] Kurani 19:16-33.
[19] Kurani 14:35-52.
[20] Kurani 17:2.
[21] Muslims, Their Religious Beliefs and Practices, Teresa Bernheimer, Andrew Rippin,Routledge Taylor & Francis Group, 2013, faqe 23.
[22] “Islamic Mythology”. The Oxford Companion to World Mythology, David Leeming,. Oxford University Press, 2005, faqe 207–211.
[23] Isabel Lang Intertextualität als hermeneutischer Zugang zur Auslegung des Korans: Eine Betrachtung am Beispiel der Verwendung von Israiliyyat in der Rezeption der Davidserzählung in Sure 38: 21-25 Logos Verlag Berlin GmbH, 31.12.2015, faqe 30.
[24] Po aty.
[25] Disa burime e theksojnë që edhe ky ishte kthyer në islam nga judaizmi, siç thekson A;-Tibr al-Masluk( shih: The Jewish Encyclopedia, A Descriptive Record of the History, Religion, Literature and Customs of the Jewish People from the Earliest Times to the Present Day, Volume 12, 1925, faqe 455), mirëpo këtë disa biograf të tij e mohojnë, si Al-Navavi dhe Ibn Khallikan.
[26] https://www.islamic-awareness.org/hadith/ulum/israel (qasur më:14.10.2023).
[27] “Kaʽb al-Aḥbār”. Encyclopaedia of Islam. 4 (2nd ed.), M. Schmitz, Brill Academic Publishers, 197, faqe 316–317; Ṭabarī (4 November 1999). The History of Al-Tabari: The Sasanids, the Lakhmids, and Yemen. 5.SUNY Press, faqe 146.
[28] Gender in Judaism and Islam,Common Lives, Uncommon Heritage, 2015, faqe 50; Jews, Christians and Muslims in Medieval and Early Modern Times, A Festschrift in Honor of Mark R. Cohen, 2014, faqe 150; Journal of the Royal Asiatic Society,Vol. 18, No. 4, 2008, Cambridge University Press on behalf of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, artikulli :“A Jew on Java, a Model Malay Rabbi and a Tamil Torah Scholar: Representations of Abdullah Ibnu Salam in the “Book of One Thousand Questions””, Ronit Ricci, faqe 481-495.
[29] Shumicën e Isra’iliyyat(Izraelit) që e importuan në islam, janë bërë Vahb Ibn Munabbih dhe Ka`b al-Ahbar, shih: https://www.islamic-awareness.org/hadith/ulum/israel ).
[30] “A New Look at the Babylonian Background of Genesis”, W. G. Lambert, The Journal of Theological Studies, 1965,16 (2), faqe 287–300; “Genesis: Introduction and Annotations”, In Berlin, Adele; Brettler, Marc Zvi (eds.), The Jewish study Bible, Jon D. Levenson, Oxford University Press, 2004, faqe 9.
[31] “The Mists of Time: Genesis I–II”. In Feyerick, Ada (ed.). Genesis: World of Myths and Patriarchs, Nahum M. Sarna, New York: NYU Press, 1997, faqe 50.
[32] “Genesis”. In Dunn, James Douglas Grant; Rogerson, J. John William (eds.). Eerdmans Commentary on the Bible. Gordon Wenham, 2003, faqe 37.
[33] Between Heaven and Earth: Divine Presence and Absence in the Book of Ezekiel, John F. Kutsko, Eisenbrauns, 2000, faqe 62; “A New Look at the Babylonian Background of Genesis”. The Journal of Theological Studies, W. G. Lambert, 1965, 16 (2), faqe 287–300.
[34] “Genesis: Introduction and Annotations”. In Berlin, Adele; Brettler, Marc Zvi (eds.). The Jewish study Bible, Jon D.Levenson, Oxford University Press, 2004,faqe 9.
[35] The Ugaritic Baal Cycle: Volume II. Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU/CAT 1.3-1.4, Mark Smith; Wayne Pitard, BRILL, 2008, faqe 615.
[36] Prologue to History: The Yahwist As Historian in Genesis. New International Commentary on the Old Testament, John Van Seters, Westminster John Knox Press, 1992, faqe 122-124.
[37] Reading the Fractures in Genesis, David M. Carr, Westminster John Knox Press, 1996, faqe 64.
[38] Creation, Un-Creation, Re-Creation: A Discursive Commentary on Genesis 1–11, Joseph Blenkinsopp, T&T Clarke International, 2011,faqe 21-22.
[39] “Creation”. In T. Desmond Alexander, David Weston Baker (ed.). Dictionary of the Old Testament: Pentateuch, John H. Walton, InterVarsity Press, 2003, faqe 158.
[40] “The Firmament and the Water Above: The Meaning of Raqia in Genesis 1:6–8” (PDF), Paul H. Seeley, Westminster Theological Journal, 1991, 53, faqe 227–240.
[41] “Creatio ex nihilo: its Jewish and Christian foundations”. In David B. Burrell; Carlo Cogliati; Janet M.Soskice; William R Stoeger,Creation and the God of Abraham, Janet M. Soskice, Cambridge University Press, 2010, faqe 24.
[42] “Creation in Paul’s Theology”, Yair Hoffman; Henning Graf Reventlow, Creation in Jewish and Christian Tradition, Gottfried Nebe, Sheffield Academic Press, 2002, faqe 119.
[43] “The Origins of Fatherhood: An Ancient Family Process”, Sebastian Kraemer, Family Process, 1991,30 (4), faqe 377–392.
[44] “Adam”. Watson E. Mills; Roger Aubrey Bullard, Mercer Dictionary of the Bible. Stephen Z. Hearne, Mercer University Press, 1990, faqe 9.
[45] Berossus and Genesis, Manetho and Exodus: Hellenistic Histories and the Date of the Pentateuch, Russell Gmirkin, Bloomsbury Publishing, 2006, faqe 6.
[46] Symbols and Meaning: A Concise Introduction, Mari Womack, Altamira Press,2005, faqe 81; Creation Myths of the World: Parts I-II, David Leeming, 2010, faqe 303.
[47] “Eve”, David Noel Freedman, Allen C. Myers, Eerdmans Dictionary of the Bible, Julie Galambush, Amsterdam University Press, 2000,faqe 436.
[48] Resources in Women’s Educational Equity, Special Issue 2, 1980, faqe 100.
[49] “Gender.” In ed. J. Hinnels. The Routledge Companion to the Study of Religion, Darlene Juschka, 2nd ed., New York: Routledge, 2010, faqe 245-258.
[50] Islam, Questions and Answers – Jurisprudence and Islamic Rulings: Transactions – Part 2, Muhammad Saed Abdul-Rahman, 2004, faqe 267; Fataawa al-Mar’ah al-Muslimah (2/981).
[51] “The Pentateuch”. Steven L.McKenzie, M. Patrick Graham, The Hebrew Bible Today: An Introduction to Critical Issues, John Van Seters, Westminster John Knox Press, 1998, faqe 22.
[52] Genesis 1–11, Robert Davidson, Cambridge University Press, 1973,faqe 29; “Genesis: Introduction and Annotations”, The Jewish study Bible, Jon D. Levenson, Oxford University Press, 2004, faqe 9.
[53] The Five Books of Moses, Robert Alter, W. W. Norton & Company, 2004,faqe 27-28.
[54] Genesis 1–11:26, K. A. Mathews, B&H Publishing Group, 1996, faqe 248.
[55] Mecca and Eden: Ritual, Relics, and Territory in Islam, Brannon M. Wheeler, 2006, faqe 85.
[56]). What is Islamic Philosophy? Roy Jackson, 2014, faqe 119.
[57] From Eden to Exile: Unraveling Mysteries of the Bible, Eric H. Cline, National Geographic, 2007, faqe 20–27; Evolution: Fact or Faith? Has science become a religion?, Harold Lerch, 2020, faqe 62.
[58] The Evolution of the Gilgamesh Epic, Jeffrey H. Tigay, Bolchazy-Carducci Publishers, (2002) [1982], faqe 23, 218, 224, 238.
[59] The Epic of Gilgamesh, përkthyer nga Andrew R. George, London: Penguin Books, 2003, faqe xxx.
[60] The Oxford Guide To People And Places of the Bible, Bruce Manning Metzger, Michael D Coogan, Oxford University Press, 2004, faqe 28; “Genesis: Introduction and Annotations”, In Berlin, Adele; Brettler, Marc Zvi (eds.), Jon D Levenson, The Jewish Study Bible. Oxford University Press, 2004, faqe 29; Hebrew Myths: The Book of Genesis, Robert Graves, Raphael Patai, Random House, 1986, faqe 315.
[61] “Gateway to the Heavens: The Assyrian Account to the Tower of Babel”, Petros Koutoupis, Ancient Origins.
[62] “The ‘Babel of Tongues’: A Sumerian Version”, Samuel Noah Kramer, Journal of the American Oriental Society, 1968, 88 (1), faqe 108–111.
[63] The Catholic Church & Science, Answering the Questions, Exposing the Myths, Benjamin Wiker, 2011, kapitulli: The second Confusion: “The middle Ages were a time of scientific darkness; https://www.ancient.eu/image/11755/recreation-of-the-etemenanki-in-babylon/ .
[64] Understanding the Bible, Stephen L. Harris, McGraw-Hill, 2002, faqe 50–51.
[65] Diodorus Siculus, 2.9.9; Strabo, Geography, 16.1.5.
[66] “Darius III, Alexander the Great and Babylonian scholarship” in: Achaemenid History XIII, R.J. van der Spek, (Leiden 2003), faqe 289–346.
[67] Prophets and Patriarchs, The Histori of al-Tabari, Volume II, Abū-Ǧaʻfar Muḥammad Ibn-Ǧarīr Ṭabarī, 1987, faqe 108-111.
[68] Angels in Islam: Jalal al-Din al-Suyuti’s al-Haba’ik fi akhbar al-mala’ik, Stephen Burge, Routledge, 2015, faqe 23.
[69] The Catholic Encyclopedia, An International Work of Reference on the Constitution, Doctrine, Discipline, and History of the Catholic Church, Volume 1, 1913, faqe 480.
[70] Interpreters Bible Dictionary, Keith R. Crim, Nashville, faqe 129.
[71] The Catholic Encyclopedia, A General Work of Reference for Art, Biography, Education, History, Law, Literature, Philosophy, the Sciences, Religion, and the Church, Volume 1, 1936, faqe 514; Dictionary of Angels, Gustav Davidson, 1994, faqe 280; https://www.giffordlectures.org/lectures/religions-ancient-egypt-and-babylonia .
[72] The Religions of Ancient Egypt and Babylonia, Archibald Henry Sayce, Gifford Lectures, 1901, faqe 355; Forgery in Christianity, Joseph Wheless, 2007, faqe 26; The Catholic Encyclopedia , An International Work of Reference on the Constitution, Doctrine, Discipline, and History of the Catholic Church, Volume 1, 1913, faqe 480.
[73] The Religions of Ancient Egypt and Babylonia, Archibald Henry Sayce, Gifford Lectures, 1901, faqe 355.
[74] Po aty faqe 496.
[75] The Arabic Ghoul and its Western Transformation, Ahmed K. Al-Rawi, faqe 294, publikuar online: 11.11.2009 ( qasje online: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00155870903219730 ), faqe 294.
[76] Kuran 50:16-18.
[77] Kuran 74:30.
[78] Halaal Love Starts After Nikah: Each soul striving hard to fall in Halaal Love which Al-Malik has made unknown to Them Their Names Were Woven in Crate, Dr. Taqiya Sultana, 2020, faqe 16; Blood & Roses, C. Edward Samuels, 2014, faqe 225;
[79] Mezopotamyalı Tanrı Nergal’den Zerdüşti Kutsiyetlere Münker ile Nekir’in Garip Maceraları (On the Astrological Background and the Cultural Origins of An Islamic Belief: The Strange Adventures of Munkar and Nakir from the Mesopotamian god Nergal to the Zoroastrian Divinities), Gürdal Aksoy, 2017, faqe 3.
[80] Kuran 2:102.
[81]The Holy Bible, According to the Authorized Version (A.D. 1611): Ezekiel. Daniel, and the minor prophets,1876, faqe 350.
[82] Healing with the Medicine of the Prophet, Muḥammad ibn Abī Bakr Ibn Qayyim al-Jawzīyah, 2003, faqe 33; The Unseen, Adam Yahaya Abdul Rahaman, 2010, faqe 79; Encyclopaedia of the Qurʼān: vol. 3, Jane Dammen McAuliffe, Brill, 2005, faqe 48; Classical Arabic Humanities in Their Own Terms: Festschrift for Wolfhart Heinrichs on His 65th Birthday, Beatrice Gruendler, Michael Cooperson, BRILL, 2008, faqe 104.
[83] Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary, Jeremy Black, Anthony Green, The British Museum Press, 1992. faqe 147-148; Legends of the Fire Spirits: Jinn and Genies from Arabia to Zanzibar. Robert Lebling, New York City, 2010, faqe 1–10.
[84] Ndryshe i emërtuar edhe gallûs, gallas dhe gallû.
[85] Ndryshe quhej edhe Udug.
[86] The Koran: Commonly Called the Alcoran of Mohammed,J. W. J. W. Moore, Savary (M., Claude Etienne), 1853, faqe 20.
