[ Libra NëLinjë ]
Dr. Sarë GJERGJI
SHB “Jakup Ceraja”, Prishtinë, 2022
Kujtesa si aksi qendror i poetikës
Që në titull, Muri i Kujtesës krijon një vendtakim poetik ndërmjet metafizikës, jetës personale dhe historisë kolektive. Kujtesa nuk është vetëm një proces mendor i thjeshtë, por një akt i përjetshëm shpirtëror dhe etik. Tek Culaj, kujtesa nuk është dëshmi pasive e së kaluarës, por një ndërtim aktiv i identitetit dhe një mjet shpëtimi nga harresa që kërcënon njeriun modern.
Në poezinë hapëse, që mban titullin e vëllimit, lexojmë:
“Vetëm kur jemi të vetmuar,
kujtesa bëhet Hyjnore.” (Muri i kujtesës, f. 9)
Ky varg nuk është vetëm një reflektim, por një shpallje programatike e gjithë poetikës që do të ndjekë. Vetmia është kushti i parë për ta dëgjuar kujtesën, dhe kujtesa – në këtë kontekst – bëhet një lloj epifanie, një përvojë e së shenjtës në brendinë njerëzore. Fjala “Hyjnore” është e zgjedhur me kujdes: ajo nuk implikon thjesht diçka të rëndësishme, por një përmasë transcendente që e vendos kujtesën në nivelin e sakralitetit.
Ky vizion i kujtesës na çon në rezonancë të drejtpërdrejtë me konceptin augustinian të brendësisë si vend i takimit me Zotin: “Noli foras ire, in te redi: in interiore homine habitat veritas” (Mos shko jashtë vetes, kthehu brenda: e vërteta banon në brendinë e njeriut). Culaj e ndërton këtë brendësi përmes poezisë, dhe aty ai fton lexuesin të hyjë – jo për të shikuar vetveten në pasqyrë, por për të parë gjurmët e të shkuarës, plagët, mëkatet, faljen dhe premtimin.
Kujtesa në poezinë e tij merr trajtë fizike, hapësinore: ajo është një “mur” – një objekt që ndan, ruan, mbron, por edhe i nënshtrohet konsumit të kohës. Ky mur i kujtesës është njëkohësisht edhe tempull, edhe rrënojë, edhe mburojë përballë harresës, edhe vend i shenjtë ku fshihet historia personale dhe kolektive. Autori shkruan:
“Ne jemi kujtesë e muri i së kaluarës,
Nirvanë hijerëndë përballë kryqit të jetës.” (Muri i kujtesës)
Këtu vërehet edhe një frymë orientale: termi “Nirvanë” e bashkon konceptin e qetësisë budiste me simbolikën krishtere të “kryqit të jetës”. Ky ndërthurim kulturash dhe metaforash është dëshmi e gjerë leximi dhe përvojës së brendshme të poetit, i cili e shikon kujtesën si një pikë ndërsektimi mes perëndimit dhe lindjes shpirtërore.
Gjithashtu, ideja se kujtesa është një akt “nirvanik” që kërkon tejkalim të vetes për të parë të vërtetën e njeriut, na çon te koncepti i mnemosynës sipas Pol Rikuër (Paul Ricoeur): kujtesa si akt etik i përgjegjësisë ndaj së kaluarës. Për Culajn, kjo përgjegjësi është një detyrim i shenjtë, një akt i përditshëm që shpesh i ngjason një martirizimi shpirtëror.
Në këtë kontekst, kujtesa bëhet një formë qëndrese ndaj epokës së sipërfaqes, konsumit dhe harresës. Autori e trajton kujtesën si një aleat të shpresës dhe të vërtetës. Poezia është mediumi përmes të cilit kujtesa artikulohet, ruhet dhe ngrihet në art. Në këtë mënyrë, “muri” nuk është thjesht një metaforë, por një entitet estetik dhe etik: ai është strukturë e përjetimit dhe njëkohësisht arkiv shpirtëror.
Në vargjet e tjerë të poezisë titullare, gjejmë rreshta si:
“Pikturë e shpirtit brenda lumit të rrëmbyer,
aty e ka djepin pasqyrë e thyer.”
Pasqyra e thyer është një imazh i fortë i një kujtese që është e përçudnuar nga koha, por që ende mbart brenda vetes një tërësi të heshtur dhe të shenjtë. Ajo nuk është shkatërruar plotësisht – përkundrazi, është bërë më e vërtetë në copëzat e saj.
Së fundi, kujtesa nuk është për Culajn thjesht proces kujtese: ajo është mënyrë e të jetuarit. Ajo është “frymëmarrja jonë”, është vetë themeli i identitetit individual dhe kolektiv. Në një botë që vrapon drejt së resë dhe harresës, Muri i Kujtesës është një monument poetik që kujton dhe shenjtëron – jo për të glorifikuar të shkuarën, por për ta përdorur atë si busull në udhën drejt shpëtimit shpirtëror dhe moral.
Poeti si prift, profet dhe bartës i dhimbjes kolektive
Poezia e Vilson Culajt e tejkalon kufirin tradicional të një shprehjeje thjesht lirike apo emocionale. Ajo e përkufizon vetveten si mision – një formë angazhimi shpirtëror dhe moral, ku poeti merr rolin e një prifti pa tempull, të një profeti pa orakull, dhe të një martiri pa varr. Në këtë kuptim, ai gërsheton tri figura që mbartin barrën e shenjtërisë, sakrificës dhe misionit: priftin që ndërmjetëson me të shenjtën, profetin që paralajmëron, dhe martirin që mishëron dhimbjen.
Kjo qasje e poetit si bartës i një misioni nuk është e re në teorinë letrare. N. Fraj (Northrop Frye) e koncepton poetin profetik si një figurë që e sheh botën përmes syve të përndritjes dhe, përmes gjuhës simbolike, i jep njerëzimit një rrugëdalje shpirtërore. Culaj e ndërton pikërisht këtë funksion në poezinë “Miq poet…”, ku ironia dhe profecia bashkëjetojnë:
“Poet, kam frikë se edhe Zotin do ta keni zili...”
Ky varg i fuqishëm nuk është vetëm një kritikë ndaj poetëve, por një dëshmi e rrëshqitjes së artit nga sakralja drejt një narcisizmi të zbrazët. Me këtë frazë, Culaj denoncon kalbëzimin e shpirtit krijues në një shoqëri ku edhe vetë poeti e humb përulësinë dhe e pretendon pozitën e Zotit. Kjo është një formë profecie moderne: një kritikë që vjen nga brenda, nga vetë zemra e poezisë.
Në këtë varg, mund të lexojmë një rezonancë me Isainë e Dhiatës së Vjetër apo me Elian mistik: profeti është ai që sfidon idhujt, edhe kur ata janë poetët e vetëkënaqur të kohës së vet. Ironia profetike e Culajt është një thirrje për kthim te thjeshtësia, te përulësia, dhe mbi të gjitha, te e vërteta e fjalës.
Roli profetik i poetit shfaqet jo vetëm në kritikën e ashpër, por edhe në përpjekjen për të ndërtuar një vizion shpëtimtar. Culaj nuk është nihilist. Ai beson në fuqinë e dashurisë, kujtesës dhe sakrificës si rrugë për të mbërritur tek e Shenjta. Ky është thelbi i poezisë “Udhëtova si murgu për ta gjetur Gralin”:
“Shkova e shtegtova i pavdekshëm,
si qengji në strehën e dashurisë...”
(Udhëtova si murgu për ta gjetur gralin)
Kërkimi i Gralit – kupës së shenjtë – nuk është vetëm aluzion ndaj legjendës së Arturit apo mistikës së krishterë, por simbolizon kërkimin e poetit për një pastrim të brendshëm, për një akt të përbashkët agjërimi me njerëzimin. Poeti është “murg”, është i “pavdekshëm”, por vetëm sepse e ka zgjedhur vuajtjen dhe kërkimin në vend të konsumit dhe përçmimit. Ai është i huaj në botën e materializmit, por i përqafuar në qiellin e dashurisë që “s’do të mëkatojë kurrë”.
Figura e poetit ndërthuret me të Krishtit: ai udhëton pa mburoja, pa mure mbrojtëse, pa bukuri, pa forcë. Ai është i pambrojtur si një njeri i kryqëzuar. Por si Krishti, ai ringjallet përmes dashurisë. Poezia e Culajt i jep poetit një funksion lunarak: ai vdes dhe ringjallet me çdo akt dashurie dhe pendese.
Më tej, në shumë poezi, vetë zëri poetik identifikohet me Krishtin, me Davidin, me Moisiun, me Jeremiasin e ngashëryer. Në poezinë “Faleminderit betimi mistik”, shohim poetin që falet përpara një bote që e ka mohuar, por ai nuk mallkon. Ai lartohet përmes faljes:
“Faleminderit gurë të kalasë që ratë mbi mua,
dhe më mësuat ta latoj gurin.”
Kjo falje nuk është pasivitet, por akt krijues – një transformim i dhunës në mësim, i dhimbjes në dritë. Këtu poeti është një ndërtues i tempujve të brendshëm, një “prift” i fjalës që larton një altar mbi rrënojat e botës.
Në këtë përmasë të trefishtë – prift, profet dhe martir – poeti bëhet qenie flijuese dhe shëlbuese. Ai nuk shkruan për të zbavitur, por për të rrëfyer dhe për të shpëtuar. Poezia e tij është kryq dhe frymë, është një ofertë e gjakut shpirtëror që ngjitet në qiell përmes vargut.
Në këtë kuptim, Muri i Kujtesës është edhe një “libër i profetëve”, një Testament i Ri poetik, ku fjalët nuk predikojnë, por rrëfejnë heshtjen dhe lotin, flijimin dhe dashurinë, në mënyrën më të thellë që mund të ketë letërsia bashkëkohore shqiptare.
Dashuria si koncept metafizik dhe mitologjik
Në poetikën e Vilson Culajt, dashuria zë një vend thelbësor dhe thellësisht i transformuar nga klishetë romantike në një përmasë mistike, filozofike dhe mitologjike. Ajo nuk është përjetim sentimental i zakonshëm, por një fuqi përtej erotikes, një energji krijuese që ngërthen kohën, trupin, shpirtin dhe Zotin. Kjo dashuri është njëkohësisht e pashpjegueshme dhe e shenjtë, një “meshë e pathënë”, siç e quan poeti vetë – pra një akt që nuk është konsumuar nga përditshmëria, as nga mëkati, por mbetet në gjendjen e saj të pastër, hyjnore.
Në poezinë “Gruas së humbur në shkretëtirën e dashurisë”, lexojmë:
“Ti je dëshmia e pavdekësisë sime.
Nuk ka dëshmi tjetër,
veç meshës së pathënë.”
Ky varg e zhvendos dashurinë nga dimensioni i kënaqësisë personale në një akt të shenjtërimit. Dashuria është dëshmi e përjetësisë, një mënyrë për të kapërcyer vdekjen. Termi “mesha e pathënë” shkon përtej simbolizmit fetar: është një gjest që nuk është realizuar ende, një betim i heshtur, një lidhje që mbetet e shenjtë pikërisht sepse nuk është përmbushur. Si e tillë, dashuria te Culaj ngjan më shumë me një dëshirë profetike sesa me një marrëdhënie konkrete.
Kjo qasje e afron poetin me traditën e poezisë mistike: dashuria si rrugë drejt bashkimit me të shenjtën. Në këtë rrafsh, Culaj ndjek gjurmët e Rilkes, të Dante-s në Jeta e re (La Vita Nuova), të Hadëvikut (Hadewijch) në ekstazat e saj mistike, apo të Shamsit të Tabrizit (“Dielli i Tabrizit”) dhe Rumit në të kuptuarit e dashurisë si mënyrë për të përqafuar Zotin. Kjo nuk është dashuri që kërkon trupin, por ajo që digjet për shpirtin.
Figura e gruas është vendi ku kulmojnë dhe përqendrohen të gjitha trajtat e kësaj dashurie: ajo është nënë, e dashur, vajzë, virgjër, hyjneshë, martire, ikonë, mbretëreshë. Në shumë raste, gruaja është një pikturë e lashtë e mishëruar në kohën moderne, që mbart brenda vetes të gjitha etapat e dhimbjes njerëzore. Në “Loja me Anteun” – që i referohet figurës mitologjike të gjigandit që fitonte vetëm kur qëndronte me këmbë në tokë – gruaja është ajo që di të ruajë pastërtinë në një botë që shpesh e përdhos:
“Ti ke kufi zemre e shpirt që nuk plaket në kohë,
…
Mbretëreshë e vrarë nga pasqyra…”
Pasqyra këtu nuk është thjesht një objekt që reflekton pamjen, por një simbol i shikimit që vret – një akt i të vështruarit që deformon, gjykon dhe shkatërron. Gruaja është viktimë e shikimit të të tjerëve, por mbetet e paprekur në brendësinë e saj. Ajo nuk është viktimë, por një figurë që ngrihet mbi moralin e rrënuar të kohës. Në këtë mënyrë, Culaj e shpall gruan si arkitekte të dashurisë së pavdekshme, jo si objekt të dëshirës mashkullore.
Dashuria në këto poezi është gjithashtu një akt kundër kohe – një rebelim metafizik ndaj rrjedhës së historisë dhe harresës. Në poezinë “Vetëm humbjet na mësojnë”, dashuria dhe humbja bëhen dy anët e të njëjtit realitet: njëri përfaqëson dhuratën, tjetri shpërbërjen, por të dyja i shërbejnë njohjes së vetvetes. Poeti e sheh dashurinë si një zbulesë të madhe të gjuhës së shpirtit – një “fshehtësi” që nuk artikulohet dot me fjalë, por që ndrit gjithçka që prek.
Në shumë raste, dashuria merr edhe karakterin e një aleance ekzistenciale mes mashkullit dhe femrës për të përballuar absurditetin dhe dhunën e jetës. Në poezinë “Etjet”, të dy janë pjesëmarrës në një rit të fshehtë, të heshtur, që kalon përmes vuajtjes, besës dhe simbolikës së sakrificës rozafiane:
“Ishin dy shpirtra që dhurojnë shpirte,
mbetën dy palë sy që rrënojnë muret e brezave.”
Nuk kemi të bëjmë më me një dashuri individuale, por me një bashkim që merr dimension shoqëror dhe historik – një akt që ngre ura ndër breza, që shëron plagë të trashëguara dhe që i jep kuptim kohës. Ky bashkim nuk është as sensual, as melodramatik, por thellësisht sakral dhe i heshtur. Është dashuria që “rrënon mure” – që shkatërron ndarjet, që shkrin heshtjet dhe që mbush zbrazëtitë me prani.
Në fund, dashuria në këtë vëllim është edhe një formë e njohjes mistike – një mënyrë për të kuptuar të paprekshmen. Në poezinë “Ana Karenina”, autori shfaq një nga figurat më të trazuara të letërsisë botërore jo si grua të dënuar nga shoqëria, por si shpirt që kërkon dashuri hyjnore përmes një jete njerëzore:
“Ana është trazimi i vet Anës,
por jo i djalit,
që kurrë se përbuzi dashurinë e saj.”
Kjo dashuri e papërmbushur, që mbetet e vërtetë në heshtje dhe në dhimbje, është një formë e lartë të shenjtërisë poetike.
Pra, Culaj nuk shkruan për dashurinë – ai e lutet atë. Poezia e tij është një akt dashurie në vetvete: një lutje ndaj së shenjtës, një ofertë përmes fjalës, një thirrje për shenjtërimin e jetës përmes pranishmërisë së një tjetri. Dashuria është sakrificë, shpëtim, akt i ndërgjegjes së plotë dhe rrugë për të hyrë në përjetësi. Kjo e vendos poetin në një traditë të thellë mistike dhe filozofike, ku dashuria është dritë që ndriçon në errësirë, e jo zjarr që konsumon mishin.
Simbolika biblike dhe aluzioni teologjik
Një ndër shtyllat themelore të poetikës së Vilson Culajt është përshkrueshmëria e thellë biblike dhe përdorimi i gjuhës e figuracionit të përngjashëm me tekstet e shenjta. Në këtë aspekt, Muri i Kujtesës mund të lexohet si një psalter bashkëkohor, si një lutje e thyer e poetit që i drejtohet një Zoti të heshtur në një botë të përmbysur. Poeti shfaqet jo vetëm si përjetues i shenjtërisë dhe mëkatit, por si një zë që vendoset në vijimësi me traditën e shkrimeve të shenjta dhe apokaliptike, duke krijuar një intertekst të fortë me Dhiatën e Vjetër, Dhiatën e Re, misticizmin kristian e oriental, si dhe legjendën biblike të njeriut të rënë dhe të shpëtuar.
Në poezinë “Dritë e amshuar”, gjejmë një shfaqje të kësaj gjuhe të tejmbushur me ikonografi krishtere:
“Dritë mora nga gjoksi jot,
e sytë nuk mu verbuan,
kur dy burra takuan fytyrat e sytë e njëri-tjetrit,
vetëm njeri nga ta ishte i biri i Zotit.”
Ky varg përmend në mënyrë të qartë dualitetin mes njeriut dhe Krishtit, mes të përkohshmes dhe të amshuarës. Poeti nuk përdor një ton dogmatik, por të përulur, duke i dhënë vargjeve një cilësi të afërt me ungjijtë apokrifë, ku njeriu kërkon shenjën, shenjtërinë dhe përqafimin e të përjetshmes pa e ditur as vetë nëse është i denjë për të.
Në shumë prej poezive, Zoti është i pranishëm jo si sundues i botës, por si një fjalë e pashpallur, një qenie që fshihet pas dritës, kujtesës, gruas, ose vetë heshtjes. Kjo ideologji e heshtur e teologjisë negative – që e përshkruan Zotin përmes mungesës, përmes asaj që nuk mund të thuhet – e afron Culajn me autorë si Simone Vajl (Weil) apo M. Buber, të cilët nuk e vendosin Zotin në qendër si strukturë autoritare, por si boshllëk ku njeriu flet në lutje.
Në poezinë “Breviari im i mbrëmjes”, autori i drejtohet Zotit në mënyrën më të drejtpërdrejtë dhe më të zhveshur nga liturgjia institucionale:
“Zot,
më mëso të lutem në mbrëmje,
larg perandorëve që rrënojnë ditën…”
Kjo është një thirrje e pastër profetike dhe e një besimtari që e ka kuptuar shenjtërinë në heshtje, në errësirë, në udhëtimin e mbrëmjes. Është një moment iluminimi në të cilin lutja bëhet akt revolte ndaj së keqes, por edhe formë ekzistimi në një botë që ka humbur çdo formë shenjtërie. Fjala “breviari” – që vjen nga latinishtja breviarium dhe lidhet me ritet e ditës së murgjërve – nuk është rastësore: ajo implikon një rend të brendshëm, një lutje të rregullt, një disiplinë shpirtërore.
Edhe figura të tjera biblike shfaqen shpesh: Moisiu, Davidi, Eva, Sara, e deri tek Krishti dhe Maria, jo si personazhe doktrinare, por si projeksione poetike të gjendjes njerëzore. Në “Ave Kardinal”, kemi një përzierje të mistikës latine me dhimbjen biblike, ku Eva – simbol i mëkatit të parë – shfaqet jo si shkaktare e rënies, por si eksploruese e të vërtetës, si shprehje e shenjtë e pasionit të njeriut për të kapërcyer kufijtë:
“Eva shpon petkun e kuq të mistikës,
mu te shkallët e zbritjes engjëllore…”
Këtu përmendet edhe figura e “shkallëve engjëllore”, që është aludim i drejtpërdrejtë për ëndrrën e Jakobit (Zanafilla 28:12) dhe për shkallën e Shën Gjon Klimakut, simbol i ngjitjes së shpirtit nga toka drejt qiellit. Poezia nuk e përdor këtë simbolikë si zbukurim, por si strukturë të të menduarit – një mënyrë për të treguar se njeriu në poezinë e Culajt është gjithmonë në një lëvizje vertikale, përpjetë, përkundër tërheqjes poshtë që bota e mëkatit i bën.
Edhe poezia “Faleminderit betimi mistik” përçon të njëjtën frymë faljeje dhe sakrifice: poeti i fal atyre që e kanë përbuzur dhe goditur, duke u radhitur kështu në vazhdën e Krishtit, që në kryq thotë: “Fali, o Atë, se nuk dinë çfarë bëjnë.” Kjo falje nuk është akt dobësie, por momenti më i lartë i fuqisë shpirtërore.
Në tërësi, struktura gjuhësore e këtyre poezive imiton format e psalmeve, uratave dhe profecive biblike. Figura të tilla si “shkallët”, “kupa”, “zëri”, “lloti”, “tempulli”, “meshari”, “pagëzimi”, “engjëjt” dhe “djalli” nuk janë vetëm simbole, por sisteme domethënieje. Gjuha biblike nuk është shtresë sipërfaqësore, por ADN-ja poetike e librit.
Gjithashtu, vetë titulli i librit – Muri i Kujtesës – mund të lexohet si aluzion ndaj “Murit të Vajtimeve” në Jerusalem, një vend i shenjtë ku besimtarët qajnë për Tempullin e rrënuar dhe për fatin e kombit. Në këtë mënyrë, Culaj ndërton një “mur” personal dhe kolektiv, ku historia, identiteti dhe dashuria bashkohen në një hapësirë të përjetshme shpirtërore.
Në përmbledhje, përdorimi i simbolikës biblike te Vilson Culaj është një akt i vetëdijshëm i estetizimit të shpirtërores. Ai nuk i përdor figurat fetare për dekor apo patos, por i ngjiz në vetë zemrën e shqetësimit modern: si të jetohet me shpresë në një botë që ka humbur besimin? Përgjigjja e tij është poezia – një “meshë e pathënë”, një akt lutjeje dhe dëshmie që i jep fjalës një peshë të shenjtë.
Figura e gruas si bartëse e të shenjtës dhe të ndaluarës
Figura e gruas në poezinë e Vilson Culajt zë një vend të privilegjuar, jo si objekt dëshire apo zbukurim emocional, por si simbol qendror i së shenjtës, i sakrificës, i misterit dhe i ndaluarës. Ajo është ndërkohësisht e pranishme dhe e munguar, një figurë që lëviz përtej kohës dhe trupit, përtej moralit shoqëror dhe përmasës erotike. Në këtë mënyrë, gruaja për Culajn nuk është thjesht një qenie tjetër – ajo është vendi ku bashkohen historia, miti dhe metafizika, ajo është porta drejt të pathënës dhe të paprekshmes.
Qysh në titujt e poezive si “Gruas së humbur në shkretëtirën e dashurisë”, “Loja me Anteun”, “Ti je Rozafa ime”, “Në vajzëri të mjegullës”, “Ana Karenina”, apo “Ester Martini”, kuptojmë se gruaja nuk ka vetëm një fytyrë: ajo është shumëfishe, njëkohësisht mitike dhe reale, tokësore dhe qiellore. Ajo është Rozafa – gruaja që vetëflijohet për të ndërtuar një mur të qëndrueshëm. Por ky mur nuk është vetëm arkitekturor: është muri i shpirtit, i ndërtuar me mishin e dashurisë dhe gjakun e besës. Gruaja te Culaj është ajo që ruan themelet e shpirtit shqiptar, ajo që mban kujtesën gjallë në mënyrë të heshtur dhe sublime.
Në poezinë “Loja me Anteun”, gruaja nuk është thjesht një partnere në lojën e forcës me gjigandin mitologjik, por një qenie që nuk i nënshtrohet as kohës, as trupit, as shkatërrimit moral. Ajo është rezistencë dhe dritë e përhershme:
“Ti ke kufi zemre e shpirt që nuk plaket në kohë…
Mbretëreshë e vrarë nga pasqyra…”
Metafora “mbretëreshë e vrarë nga pasqyra” është një figurë tronditëse: është një portretizim i dhimbjes që vjen nga vetëshikimi, nga gjykimi i botës, nga ndërgjegjësimi për brishtësinë e rolit që shoqëria i cakton gruas. Pasqyra është njëkohësisht mjet reflektimi dhe shkatërrimi. Ajo tregon atë që s’duhet parë, përplaset me atë që s’duhet thënë – një gjendje psiko-morale që përfshin gruan në një krizë ekzistenciale.
Culaj, ndryshe nga shumë poetë që e kanë instrumentalizuar figurën e gruas për qëllime estetike apo erotike, e trajton atë si prani të padukshme të së shenjtës. Gruaja, për të, është enë e sakrificës, një ikonë mistike që ruan sekretin e krijimit dhe të shenjtërimit. Në poezinë “Memento për Ester Martinin”, ajo nuk është thjesht një grua konkrete, por një arketip i dhimbjes dhe i dashurisë që shenjtërohet në përjetësi. Ester Martini shfaqet si një shenjtore e përjashtuar, një dëshmore e dashurisë së madhe që sfidon strukturat e moralit të rreptë:
“vazhdo të dashurohesh në farën e frymëmarrjes sate Ester,
se do të jetosh si grua e virgjëruar,
për armiqtë e ëndrrës sate që moti të kanë vënë pritë.”
Në këtë portret poetik, Ester Martini nuk është vetëm një figurë lirike, por një simbol i gruas që dashuron deri në flijim dhe megjithatë mbetet e përjashtuar nga nderimi zyrtar. Ky përjashtim nuk vjen nga dashuria, por nga strukturat që e mohojnë sakrificën e saj — siç e thotë poeti më herët në tekst:
“kurthi ynë është historia që heshtë.”
Në këtë kuptim, poeti merr rolin e liturgut të ri, që përballë mohimit institucional (kisha që nuk e pranon), ngre një liturgji të re poetike ku sakraliteti i gruas rizbulohet dhe pranohet përmes fjalës. Poezia e shenjtëron atë që bota e ka dëbuar.
Ndryshe nga qasjet tradicionaliste, gruaja në poezinë e Culajt është edhe subjekt i dashurisë, edhe subjekt i mendimit metafizik. Ajo është njëkohësisht Eva dhe Maria, virgjëra dhe mëkatare, ajo që të shpëton dhe ajo që të ndëshkon. Në këtë aspekt, lexuesi mund të ndjejë një lidhje të fuqishme mes poetikës së Culajt dhe filozofisë së Simone dë Bovuar S. de Beauvoir) – por me një dallim thelbësor: Culaj nuk kërkon të shpëtojë gruan nga strukturat patriarkale në mënyrë ideologjike; ai e shenjtëron atë në mënyrë poetike.
Gruaja në këto poezi është edhe ura mes njeriut dhe Zotit. Në “Gruas së humbur në shkretëtirën e dashurisë”, ajo është ajo që dëshmon pavdekësinë:
“Ti je dëshmia e pavdekësisë sime.”
Vetëm përmes saj – përmes pranisë së saj, përmes përkushtimit dhe heshtjes së saj – poeti mund të shohë dritën e përjetshme, të njohë hyjnoren. Dashuria ndaj saj nuk është dëshirë, por formë e përjetimit të shenjtërisë.
Në tërësi, figura e gruas në Muri i Kujtesës është ndoshta një nga trajtimet më të thella dhe më të përulura që i është bërë femrës në poezinë shqipe bashkëkohore. Ajo nuk është vetëm frymëzim, por themel. Nuk është vetëm muzë, por profeteshë. Është një prani që përshkon gjithë veprën, si një dritë e fshehur që udhëheq poetin në rrugëtimin e tij shpirtëror.
Eshtrat e historisë dhe dimensioni atdhetar
Poezia e Vilson Culajt nuk është e izoluar në një botë të brendshme estetike; përkundrazi, ajo rezonon fuqishëm me historinë kolektive të shqiptarëve, me plagët, dhimbjet dhe shpresat që përbëjnë kujtesën kombëtare. Brenda këtij vëllimi, historia nuk paraqitet si një ngjarje e kaluar, por si një trup i gjallë që pulson nën lëkurën e çdo vargu. E kaluara është e pranishme në formën e eshtrave, plagëve, lutjeve dhe amaneteve që kërkojnë të mos harrohen. Kjo është arsyeja pse poezia e Culajt mund të përkufizohet si një “arkiv shpirtëror” ku gjuha poetike shndërrohet në një formë të rezistencës kulturore.
Në poezinë “Nëna më tha shko e pagëzohu në Lezhë”, vendi nuk është vetëm një hapësirë gjeografike, por një simbol i identitetit kombëtar. Lezha, vendi i Kuvendit të madh të Gjergj Kastriotit dhe i përjetimit të bashkimit kombëtar, bëhet altar ku individi shkon të rilindet, të pagëzohet, të bëhet pjesë e një vazhdimësie të shenjtë:
“Nëna më tha:
shko në Lezhë
dhe pagëzohu në gjakun që ende s’ka marrë flakë.”
Këtu poeti nuk kërkon një atdhetarizëm sentimental, por një kthim ritual në burim, një akt të vetëdijes kolektive që shkon përtej retorikës kombëtare. Ai e sheh identitetin si një amanet gjaku dhe si një thirrje për të rikuperuar shenjtërinë e lidhjes me atdheun.
Kjo linjë e përshkuar nga dhimbja e kujtesës dhe shenjtërimit të sakrificës përshfaqet fuqishëm në poezinë “Nënë, m’i ruaj uratat”, e cila është një ndër shembujt më të arrirë të ndërthurjes së motiveve të elegjisë, patriotizmit dhe spiritualitetit. Në këtë poezi, dëshmori Kolë Mirdita nuk është thjesht një figurë e lavdisë së kaluar, por një zë i gjallë metafizik, një shpirt që komunikon përtej varrit, i përkushtuar kombit dhe rrënjëve.
Që në vargjet hapëse, poeti e ndërton një marrëdhënie të shenjtë me nënën dhe me vendin:
“Nënë,
a po m’i ruan uratat,
se Kosova ma ruan Emrin.”
Kjo uratë – si akt simbolik i bekimit të brezave – merr formën e një relikti të shenjtë që nënë e bijë e transmetojnë përtej jetës fizike. Në mënyrë prekëse, poeti dëgjon kumtin nga një engjëll dhe ndjen veten të plotë “përmbi Kupën e Qiellit”, edhe pse “disa eshtra më mungojnë në varr”. Kjo e bën poezinë një psalm të gjallë, ku jeta e përtejme ndërthuret me mallin për tokën dhe njerëzit e dashur.
Rikthimi i figurës së vendlindjes – Ranoci, Rrasa e Zogut, pragu i konakut, Babë Ndreca – e bën poezinë një liturgji të kujtesës atdhetare. Dëshira për të ditur nëse “janë rritur nipërit e mbesat” apo nëse “mëngjeset janë ende të freskëta” është dëshirë për të mos u harruar – një dëshirë që rrënjoset në çdo dëshmor dhe në çdo ndërgjegje kombëtare.
Përmes kësaj poezie, Culaj e ngrit dëshmorin në rang të shenjtit, e nënën në rang të ruajtëses së fesë kombëtare, ndërsa urata bëhet vula shpirtërore që mban gjallë identitetin.
Në këtë aspekt, poezia e Culajt vendoset në linjën e epikës moderne, ku heroizmi nuk është më i lidhur me shpatën apo luftën, por me kujtesën dhe sakrificën. Ai nuk e përdor historinë për të ngritur lavdi personale apo për të stisur mitologji të reja kombëtare, por për të theksuar detyrimin e përhershëm që kemi ndaj atyre që sakrifikuan gjithçka. Ai është i vetëdijshëm për peshën që mbartin emrat e atdheut dhe dëshmorëve, por e artikulon atë përmes një gjuhe të përmbajtur, të ndershme, shpeshherë të mbytur në ngashërim dhe lutje, jo në krenari të zbrazët.
Kjo poezi është një formë rezistence kulturore, një liturgji kombëtare që ruan në heshtje eshtrat e kujtesës. Culaj e përjeton historinë si plagë dhe si barrë të shenjtë.
Së fundmi, Culaj dëshmon se historia nuk duhet të jetë mjet manipulimi, por hapësirë reflektimi dhe frymëzimi. Atdheu nuk është flamur që valvitet në erën e interesave, por tokë që duhet njohur, respektuar dhe përjetuar si pjesë e substancës shpirtërore të njeriut. Në këtë kuptim, Muri i Kujtesës është edhe një memento historike – një thirrje për të mos harruar, për të përkujtuar me dinjitet dhe për të rilindur përmes fjalës.
Stili, struktura dhe mjeshtëria gjuhësore
Një nga elementët që e veçon Murin e Kujtesës në korpusin e poezisë shqipe bashkëkohore është stili i tij i rafinuar, ndërtimi i një strukture të brendshme që i ngjan një liturgjie të heshtur, si dhe mjeshtëria gjuhësore që nuk bie asnjëherë në zbukurim të panevojshëm apo patetikë boshe. Poezia e Vilson Culajt është thellësisht organike: asnjë fjalë nuk është e tepërt, asnjë figurë nuk është e përdorur për efekt të jashtëm, dhe gjithçka është në funksion të përjetimit të thellë shpirtëror.
Stili i tij lëviz mes lirizmit medidativ dhe gjuetisë për të përtejmen: fjalët e poetit janë si gurë të latuar me kujdes, vendosur një nga një mbi një mur të gjatë dhe të heshtur. Kjo poezi është e ngadaltë në kuptimin më të mirë të fjalës – ajo nuk lexohet me shpejtësi, por me përqendrim, siç do të lexohej një dorëshkrim i lashtë ose një testament i ruajtur në një kuti bronzi.
Përdorimi i figurave stilistike është elegant dhe i thelluar. Anafora dhe epifora krijojnë një ritëm të lutjes së brendshme: përsëritja e fjalëve, si “kujtesë”, “lutje”, “meshë”, “Zot”, “fjalë”, “e pathënë”, krijon një efekt muzikor që e afron poezinë me një përmasë liturgjike. Kjo teknikë stilistike nuk është vetëm formale: ajo ka një funksion simbolik – poeti nuk i përsërit fjalët për të na i imponuar, por për t’i ngulitur në heshtjen e lexuesit, për t’i bërë pjesë të ritmit të jetës së tij shpirtërore.
Një nga elementet më të dukshme në stilin e Culajt është kontrasti poetik – një teknikë që ai e përdor me finesë për të thelluar dramatizmin emocional dhe filozofik të poezisë. Figura të tilla si:
“si dielli në shi e zjarri në dëborë”
“më e frikshme se thika, në asht është harresa”
“lutje në heshtje, si zë që nuk guxon të lindë”
janë dëshmi të një kontrasti të brendshëm që nuk është vetëm stilistik, por ekzistencial. Poeti krijon tension midis dritës dhe errësirës, ndriçimit dhe harresës, jetës dhe vdekjes, besës dhe dyshimit. Ky tension është pikërisht ajo që i jep poezisë së tij ngarkesën emocionale dhe thellësinë filozofike.
Gjuha është shpesh e shkurtër, e përmbajtur, e ndërtuar me fjali të thjeshta, por me domethënie të shumëfishta. Vargu i Culajt nuk është i zgjatur apo i stërzgjatur – ai është më tepër si frymëmarrje e kontrolluar, që të kujton teknikat e haikut apo të uratave, ku çdo fjalë duhet të peshojë më shumë sesa vetvetja. Megjithatë, kjo përmbajtje nuk ia heq asgjë pasurisë leksikore të librit: termat biblikë, metaforat mistike, figurat mitologjike, aludimet kulturore dhe citimet e heshtura janë të pranishme në çdo faqe.
Një veçori e rëndësishme është struktura e brendshme e vëllimit. Libri nuk është një përmbledhje e thjeshtë poezish të lira, por një strukturë organike që i ngjan një udhëtimi shpirtëror në shtatë stacione: nga kujtesa individuale te kujtesa kolektive; nga dhimbja e dashurisë te shenjtërimi i saj; nga lutja intime te liturgjia e shpirtit. Poezitë janë të organizuara jo vetëm sipas temave, por sipas një logjike të brendshme që e udhëheq lexuesin në një rrugëtim të meditimit poetik. Vëllimi mund të lexohet si një breviarium poeticum, ku çdo poezi është një pjesë e meshës së njeriut që kërkon kuptim.
Një element tjetër dallues është intertekstualiteti – qasja e poezisë ndaj trashëgimisë letrare, fetare dhe kulturore. Poezitë e tij krijojnë jehona me Dante-n, Ungjijtë, Davidin, Rilkën, Ungjillin sipas Gjonit, por edhe me poezinë mistike orientale, filozofinë ekzistenciale perëndimore dhe me urtësinë popullore shqiptare. Kjo shumëllojshmëri burimesh nuk e bën poezinë e tij eklektike apo të fragmentuar: përkundrazi, ajo dëshmon për një identitet poetik të mirëformuar, të vetëdijshëm për rrënjët dhe përgjegjësinë që fjalës i takon në epokën e rrënimit shpirtëror.
Një aspekt për t’u vlerësuar është edhe kontrolli i tonit. Culaj arrin të ruajë një ton të qetë, të përulët dhe të qëndrueshëm në të gjithë vëllimin, pa rënë asnjëherë në retorikë, pa kërkuar të impresionojë përmes dramës apo patosit. Ai i flet lexuesit jo nga lart, por nga thellësia. Poezia e tij nuk vjen me zë të fortë, por si një pëshpëritje që të fton të ndalosh, të lexosh sërish, të përulesh para heshtjes dhe të dëgjosh çka fjala nuk arrin ta thotë plotësisht.
Përfundimisht, mjeshtëria gjuhësore e Vilson Culajt, struktura e përpunuar dhe stili i tij shpirtëror e vendosin këtë vëllim në një linjë të rrallë të poezisë shqipe bashkëkohore, ku forma dhe përmbajtja janë në një harmoni të plotë dhe të paprekshme.
Në vend të përfundimit
Vëllimi poetik Muri i Kujtesës i Vilson Culajt përbën një ngjarje të veçantë në poezinë shqipe të shekullit XXI. Ai është më shumë sesa një përmbledhje poetike – është një libër i gjallë shpirtëror, një testament i kujtesës individuale dhe kolektive, një meshar i fjalës që fal, rrëfen, e shenjtëron jetën dhe vdekjen përmes vargut.
Culaj ndërton një poetikë të bazuar mbi kujtesën si akt etik dhe metafizik, duke ndjekur linjën e Paul Ricoeur-it, por të përthithur në kontekstin shqiptar të pastrupëzimit kombëtar, vuajtjes historike dhe mungesës së shenjtërisë në përditshmëri. Kujtesa nuk është nostalgji – ajo është një mur ku projektohen plagët e shoqërisë, ku lutja bëhet mjet për të mbijetuar dhe për të krijuar.
Në këtë udhëtim poetik, poeti shfaqet si prift, profet dhe martir, duke u vendosur në një traditë të rrallë të poezisë shqipe ku fjala nuk është lojë, por përgjegjësi. Figura e poetit te Culaj ngjan me një Krisht bashkëkohor që lutet për shpirtin e një bote të zhveshur nga drejtësia dhe mëshira, dhe që në fund sakrifikon veten për të ringjallur vlerat që kanë rënë.
Një vend qendror në këtë vepër zë dashuria si koncept metafizik dhe mistik, ku gruaja nuk është thjesht një objekt poetik, por bartëse e të shenjtës. Ajo shfaqet si figurë e Rozafës, Esterit apo Anës së Dostojevskit, por mbi të gjitha si simbol i pavdekësisë dhe i udhës për te Zoti. Kjo dashuri është shndërruar në një akt sakral – një rrugë që nuk kalon përmes trupit, por përmes shpirtit dhe heshtjes.
Një nga dimensionet më të fuqishme të librit është simbolika biblike dhe aluzioni teologjik. Fjalët si “meshë”, “dritë”, “pagëzim”, “kupë”, “breviar”, nuk janë thjesht zbukurime retorike, por shtylla të një gjuhe të përshpirtshme që i jep poezisë përmasë teologjike. Poezia e Culajt është në vetvete një liturgji që nuk ka nevojë për altar – sepse lexuesi bëhet vetë prift i leximit dhe i përjetimit të saj.
Culaj flet edhe për gruan si bartëse e të shenjtës dhe të ndaluarës, duke e ngritur mbi nivelin e modelit poetik tradicional mashkullor dhe duke e vendosur në qendër të kozmosit shpirtëror. Gruaja është Rozafa dhe Maria, ajo që sakrifikon dhe ajo që shenjtëron, ajo që lind kujtesën dhe që pëson dhunën e heshtur të pasqyrës dhe kohës.
Gjithashtu, vëllimi është i përshkuar nga dimensioni i dhimbjes historike dhe atdhetare, që artikulohet përmes figurave si Lezha, Kolë Mirdita, apo uratat e nënës. Atdheu është një vend i përvuajtur që kërkon lutje dhe përkujdesje – jo himn triumfues. Kjo poezi i afrohet më shumë një shërbesë për të rënët sesa një këngë fitoreje.
E gjitha kjo ndërtohet përmes një stili të përmbajtur, të medituar dhe të ngjeshur me figura poetike të shumështresuara, ku fjalët peshojnë si në një gjyq shpirtëror. Struktura e brendshme e librit nuk është e rastësishme: ajo ndjek logjikën e një udhëtimi shpirtëror, ku lexuesi ftohet të ecë nga kujtesa drejt dritës, nga e shkuara drejt amshimit.
Muri i Kujtesës është, pa mëdyshje, një nga kulmet e poezisë shqiptare të viteve të fundit. Ai meriton të lexohet me mendje të kthjellët, me zemër të hapur dhe me përulësinë që kërkon çdo vepër e shenjtëruar. Vilson Culaj na ka dhënë një libër që nuk mbaron me leximin e fundit – përkundrazi, atje fillon rruga e leximit të heshtur dhe të thellë që çdo lexues i vërtetë duhet ta përshkojë.
