Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Në këto ditë të akullta të janarit, kur dimri shtrëngon me acarin e tij, ekranet televizive shpesh mbajnë gjallë kujtimet e dimrave tjerë—atyre të errët e të pafund të historisë njerëzore. Një rrymë imazhesh dhe tregimesh shpërthejnë përmes ekranit, duke rikthyer përmes filmit një nga tragjeditë më të mëdha që ka njohur njerëzimi: Holokaustin.
Një arsenal i tërë narrativash zgjeron peizazhin e dhimbjes dhe të dëshmisë—herë përmes rrëfimeve të të paktëve të mbijetuar që janë ende gjallë, herë përmes pasqyrimeve artistike që përpiqen të kapin dimensionin e përbindshëm të gjenocidit. Në këto pamje, krimi më makabër i Luftës së Dytë Botërore rikthehet për të mos lejuar harresën, për të dëshmuar sesi nazistët, me një makineri mizorie të pamëshirshme, synuan të shfarosnin një popull të tërë, duke shuar jetë, ëndrra dhe breza të tërë.
Mbrëmjet e janarit bëhen arenë reflektimi, ku historia rrëfehet jo thjesht si një rrjedhë e ftohtë faktesh, por si një plagë që ende pulson në kujtesën e njerëzimit. Çdo film, çdo skenë, çdo zë që tregon për kampet e përqendrimit, për dhomat e gazit, për vështrimet e boshatisura të atyre që pritnin fundin, nuk është thjesht një kujtesë e largët, por një thirrje e vazhdueshme që historia të mos përsëritet.
Dhe kështu, ndërsa stina e dimrit përzihet me stinën e kujtimit, ekrani bëhet pasqyra e një të shkuare që refuzon të shuhet, që flet me të njëjtën dhimbje, me të njëjtën peshë, me të njëjtën nevojë për të mos u harruar. Shpesh ndalem mes fjalëve, duke i endur si fijet e një pëlhure të padukshme, e në kërkim të kuptimit të thellë të Holokaustit, rrugëtimi më çon drejt fjalorëve – këtyre pasqyrave të mendjes njerëzore, ku gjuha përpiqet të përkufizojë atë që ndonjëherë është e papërkufizueshme.
Edhe në vitin 2006, në prag të 65-vjetorit të Holokaustit, kisha dhënë në intervistë për gazetën Express, dhe edhe atëherë si tani u ndala përsëri para fjalorëve, duke kërkuar brenda tyre peshën e vërtetë të kësaj historie të dhimbshme. Një fjalë e vetme, e mbështjellë me dhimbjen e miliona shpirtrave të humbur, një fjalë që nuk është vetëm term, por jehonë e një epoke errësire që njerëzimi nuk duhet ta harrojë.
Dhe atëherë, ashtu si sot, e gjeta kuptimin e saj: vorbull, dredhë, shkretim, shfarosje, çrrënjosje, zhdukje—një varg fjalësh që nuk janë thjesht përkufizime, por goditje të rënda mbi ndërgjegjen njerëzore. Holokausti nuk është një ngjarje që mund të thuhet me një fjalë të vetme, por një rrjedhë e pafund tmerri, një vërshim gjaku që përpiu jetë të pafajshme, një rrënim i gjithçkaje që duhej të ishte e shenjtë.
Por nëse Holokausti ishte një fatkeqësi e popullit hebre, ai nuk mbeti vetëm një histori e tyre. E njëjta errësirë, e njëjta urrejtje, e njëjta dëshirë për të fshirë një popull, e ka ndjekur botën në forma të tjera, në vende të ndryshme, me emra të ndryshëm. Dhe ne, të cilët kemi kaluar nëpër ethet e shfarosjes, e dimë shumë mirë se kjo fjalë nuk është thjesht një kujtim i largët, por një paralajmërim i përjetshëm.
Në atë intervistë, sikurse sot, unë nuk kërkova vetëm të përkufizoja fjalën, por të kujtoja, të dëshmoja, të paralajmëroja. Sepse çdo epokë ka përbindëshat e saj, dhe çdo brez duhet ta mbajë mend se harresa është toka ku urrejtja mund të mbijë sërish. Dhe Holokausti, pavarësisht se si e përkufizojmë, mbetet një nga plagët më të thella të ndërgjegjes njerëzore—një plagë që nuk duhet të mbyllet kurrë në heshtje.
Por ky term, Holokaust, në shkrimet e shenjta të Biblës mbart një kuptim të kobshëm—djegie e plotë e viktimës, shuarje e çdo gjurme, tretje e plotë në hi. Një akt që lë pas vetëm pluhur të ftohtë, një hije që nuk ka më trup, një ekzistencë që është bërë tym dhe është shpërndarë nga era.
Dhe nga kjo që thashë më lart, lind pyetja që rrjedh si një thirrje nga thellësitë e historisë: A thua vallë, gjatë shekujve, nuk kemi parë episode të tilla? Nuk kemi parë si një popull është ngritur kundër një tjetri, me urrejtjen që e ka shtyrë të zhdukë, të shfarosë, të ndjekë, të shuajë çdo shenjë të ekzistencës së tij?
Historia e njerëzimit është e gdhendur me vuajtje, e përmbytur nga gjaku i atyre që u bënë viktima vetëm pse ishin ndryshe, vetëm pse ishin aty, vetëm pse ekzistonin. Sa herë është tentuar të fshihet një popull nga faqja e dheut, të shkrihet në hi, të mos mbetet prej tij as një kujtim, as një emër, as një varr? Sa herë janë djegur qytete, janë rrënuar tempuj, janë prerë gjuhë, janë heshtur këngë, janë shkatërruar libra për të mos mbetur asnjë gjurmë e atyre që dikur jetuan me nder në tokën e tyre?
Por historia nuk është hi që tretet me erën. Përkundrazi, ajo i ruan në thellësitë e saj krimet më të rënda dhe nuk i shuan asnjëherë. Ata që dogjën, ata që shkatërruan, ata që menduan se duke fshirë do të zhduknin të vërtetën, nuk ia dolën. Sepse kujtesa nuk digjet. Shpirti i një populli nuk bëhet pluhur. Ai jeton përtej zjarrit, përtej hirit, përtej barbarisë. Dhe derisa ka ata që kujtojnë, ata që rrëfejnë, ata që mbajnë të ndezur dritën e së vërtetës, asnjë popull nuk mund të zhduket plotësisht.
Prandaj, historia nuk duhet të heshtet. Sepse ai që hesht, lejon që hiri të bëhet pluhur dhe pluhuri të humbasë në harresë. Dhe ne nuk mund ta lejojmë këtë. Jo për të rikthyer të kaluarën, por për të mbrojtur të ardhmen. Jo për hakmarrje, por për drejtësi. Sepse një popull që kujton është një popull që mbijeton. Dhe ne jemi dëshmitarët e kësaj të vërtete.
Në fjalorin e shqipes gjeta një shpjegim të vjetër, një tingull të largët që vjen nga thellësia e kohëve: sakrifikim, flijim i bërë përmes zjarrit, një rit i lashtë ku njeriu apo kafsha dorëzohej para flakëve si një homazh për fuqitë e padukshme. Fjala, e ngarkuar me peshën e ritualeve të hershme, tashmë nuk është më vetëm një kujtim i një bote të kaluar, por një simbol i një tragjedie moderne—një epokë ku vetë njerëzimi u bë flijimi më i madh, kur një popull i tërë u dorëzua në duart e një makinerie djallëzore.
Në trajtën e saj të dytë, fjala Holokaust nuk është më një fjalë e heshtur e mitologjive të vjetra, por një ulërimë e historisë, një plagë e hapur në ndërgjegjen e njerëzimit. Gjenocidi nazist ndaj hebrenjve, kuptimi i saj tashmë nuk kufizohet më në një sakrificë të vullnetshme, por në një krim të pafund, në një epokë ku zjarri nuk ishte më një ofrim, por një dënim, një shfarosje sistematike, një apokalips i organizuar me gjakftohtësi nga duart e njerëzve kundër njerëzve.
Dhe kështu, ndërsa shfletoj rreshtat e fjalorëve, kuptoj se Holokausti nuk është një fjalë e thjeshtë—është një dhimbje që e tejkalon çdo përkufizim, një tragjedi që nuk mund të mbyllet brenda kornizave të gjuhës. Është një flijim i detyruar, një sakrificë e tmerrshme që nuk ishte akt besimi, por një dënim i vendosur nga ata që besonin në supremacinë e një race mbi tjetrën. Dhe nëse gjuha kërkon ta përkufizojë, ne, si dëshmitarë të historisë, duhet të kërkojmë diçka më shumë sesa fjalët—duhet të kërkojmë të kuptojmë, të ndjejmë, të mbajmë mend. Sepse Holokausti nuk është vetëm një shprehje e fjalorit, por një thirrje që historia të mos harrohet kurrë.
Sa herë që i shoh edhe sot këta filma, ndjeja diçka më shumë se thjesht dhimbje—ishte një përzierje emocionesh, një ndjenjë e thellë respekti për dëshminë e dhimbjes, por edhe një mendim i pandalshëm që vinte si jehonë nga brenda: po ne? Çfarë kemi përjetuar? Ku janë imazhet tona, rrëfimet tona, kujtimet tona të gdhendura në histori?
A thua populli shqiptar nuk përjetoi një lloj Holokausti nën sundimin e ish-Jugosllavisë? A nuk ishte historia jonë e shënuar nga shtypja, nga përndjekja, nga përpjekja për të na shuar, për të na fshirë nga kujtesa e kohës? Sidomos në periudhën 1981-1989, kur qielli i Kosovës nisi të errësohej nën hijen e shtypjes, kur zëri i studentëve dhe i popullit që kërkonte liri u përgjak nga plumbat e një pushteti që nuk njihte mëshirë. Ishte koha kur burgjet u mbushën me të rinj që ëndërronin për të ardhmen e tyre, kur shkollat u kthyen në vende frike, kur dija u luftua si një armik. Ishte një kohë ku fjala shqipe u tentua të zhbëhej, ku flamuri kombëtar u ndalua, ku ëndrra për liri u ndëshkua me gjak dhe dhunë.
Por Holokausti më i egër, ai më i pamëshirshmi, ai që dogji jo vetëm shtëpitë, por edhe shpirtrat e njerëzve, ndodhi mes viteve 1989-1999, kur diktatori Millosheviq vuri në jetë planin e tij të errët për shfarosjen dhe dëbimin e shqiptarëve nga Kosova. Ishte një dekadë ku dhuna nuk ishte më një mjet shtypjeje, por një makinë e programuar për shkatërrim total. Ishte koha kur institucionet shqiptare u mbyllën, kur profesorët dhe nxënësit u dëbuan nga shkollat, kur mjekët u nxorën nga spitalet, kur çdo e drejtë u grabit si një send i padenjë për një komb të tërë.
Por kulmi i kësaj errësire, ky Holokaust i shekullit të vonë, ndodhi në vitet 1998-1999, kur Kosova u kthye në një fushë betejash të pabarabarta, ku dhuna e organizuar synoi të shfaroste një popull të tërë. Mijëra njerëz u ekzekutuan pa gjyq, mbi 1 milion shqiptarë u dëbuan nga shtëpitë e tyre, mbi 400 masakra u regjistruan në këtë tokë, duke lënë pas rrënoja, gjak dhe plagë që ende nuk janë mbyllur. 25,000 gra u dhunuan në mënyrën më çnjerëzore, fëmijët u vranë, të moshuarit u dogjën në shtëpitë e tyre. Dhe bota, për një kohë të gjatë, heshti.
Po, ky ishte një Holokaust i vërtetë—një përpjekje për të na zhdukur, për të na mohuar, për të na fshirë nga harta e ekzistencës. Ky Holokaust që nuk përdori dhomat e gazit, por fushat e përgjakura, shtëpitë e djegura, kolonat e dëbimit, varret masive. Një Holokaust që nuk kërkonte vetëm shkatërrimin fizik, por edhe atë shpirtëror, duke synuar të na thyente, të na bënte të dorëzoheshim, të na linte pa emër, pa histori, pa rrënjë.
Por ne jemi ende këtu. Si populli hebre që u ngrit nga hiri i tragjedisë së tij, edhe ne u ngritëm nga rrënojat, nga dhembja, nga gjaku i derdhur. Ne nuk u tretëm në pluhur, nuk u shndërruam në hije. Ne mbetëm. Sepse historia ka treguar se mund të rrëzohen qytete, mund të shkatërrohen shtëpi, mund të vriten njerëz, por nuk mund të shfaroset një popull që mban të gjallë kujtesën e tij.
Dhe ne do ta kujtojmë. Jo për të jetuar me dhimbjen, por për të siguruar që ajo të mos përsëritet. Jo për hakmarrje, por për drejtësi. Jo për të mbetur peng i së kaluarës, por për të ndërtuar një të ardhme ku asnjë komb nuk do të përjetojë më një Holokaust të tillë. Sepse ne nuk jemi vetëm dëshmitarë të historisë—ne jemi vetë historia që mbijeton.
Nuk dua të humbas mes statistikave të errëta, mes numrave që mbajnë brenda tyre dhimbjen e një kombi. Sepse shpesh kam ndjesinë se disa duan t’i lënë në harresë, sikur historia të mund të fshihet, sikur dhimbja të mund të zbehet me kalimin e kohës. Por dhimbja nuk tretet, ajo mbetet e gjallë, një plagë e hapur në kujtesën tonë kolektive, një e vërtetë që nuk mund të mbulohet nga heshtja.
Dhe lind pyetja—ajo pyetje që nuk ka përgjigje të plotë, që jehon në ndërgjegjen e njerëzimit: Sa njerëz u pushkatuan pa gjyq, sa u shuan pa një emër mbi gur varri, sa u zhdukën, duke mos lënë pas asnjë gjurmë? Sa familje u dëbuan nga shtëpitë e tyre, duke lënë pragjet e shenjtë të atdheut? Sa shtëpi u dogjën, duke u bërë hi bashkë me ëndrrat e atyre që i ndërtuan? Sa fëmijë mbetën jetimë, sa nëna nuk gjetën kurrë eshtrat e bijve të tyre? Këto pyetje nuk kërkojnë thjesht numra, nuk janë thjesht statistika për t’u shkruar në raporte. Janë plagë që rënkojnë ende, janë klithma që nuk janë shuar, janë kujtime që nuk duhen harruar. Sepse Holokausti nuk është vetëm një tragjedi e së shkuarës—ai ka ekzistuar, dhe për fat të keq, ai ende ekziston në disa pjesë të botës. Ende ka vende ku popuj të tërë shënjestrohen për shfarosje, ku përndjekja bëhet sistem, ku urrejtja bëhet ligj.
Dhe historia vazhdon të përsëritet, sepse njerëzimi shpesh zgjedh të mos mësojë. Por ne nuk mund të harrojmë. Nuk mund të lejojmë që dhimbja e një kombi të bëhet thjesht një kapitull i lexuar rrallë në arkivat e harresës. Sepse ajo që ndodhi njëherë, mund të ndodhë sërish, në një kohë tjetër, në një vend tjetër, mbi një popull tjetër—nëse heshtim, nëse harrojmë, nëse lejojmë që historia të shkruhet nga ata që donin të na zhduknin.
Prandaj, kujtesa është detyrimi ynë më i madh. Nuk është thjesht një barrë e të shkuarës, por një amanet për të ardhmen. Sepse vetëm kur e tregojmë të vërtetën, vetëm kur mbajmë gjallë kujtimin, mund të sigurohemi që krime të tilla nuk do të përsëriten më kurrë. Holokausti nuk është vetëm një plagë e largët e historisë—ai është një thirrje që nuk duhet të heshtet. Dhe ne jemi zëri i atyre që nuk munden më të flasin.
Kinemaja dhe letërsia janë si urë mes të shkuarës dhe të sotmes, një dritare nga e cila shohim tragjeditë e njerëzimit, por gjithashtu një pasqyrë ku duhet të shohim edhe vetveten. Historia nuk jeton vetëm në librat e arkivave apo në shiritat e filmave të mëdhenj—ajo duhet të ndriçojë ndërgjegjen tonë, të rizgjojë kujtimin, të mbajë të gjallë dhimbjen dhe mësimet që ajo sjell. Po ne, a kemi arritur të shkruajmë historinë tonë? A kemi ngritur zërin për të dëshmuar për tragjeditë tona, për humbjet tona, për flijimet tona?
Nëse një ngjarje nuk shkruhet, nëse nuk përjetësohet në fjalë apo imazhe, çfarë ndodh me të? A zbehet, a bëhet e padukshme, a tretet në errësirën e harresës? Historia që nuk kujtohet është histori që rrezikon të përsëritet, dhimbje që mund të rikthehet në një formë tjetër, në një kohë tjetër, mbi një brez tjetër. Ndaj, çdo film që shoh nuk është thjesht një përjetim artistik, por një thirrje. Një thirrje për të shkruar, për të rrëfyer, për të kujtuar. Për të mos e lënë dhimbjen të shndërrohet në heshtje. Për të mos lejuar që e kaluara të humbasë mes pluhurit të harresës. Sepse e kaluara është e gjallë vetëm kur e mbajmë mend, kur e rrëfejmë, kur e mësojmë dhe kur e bëjmë pjesë të ndërgjegjes sonë kolektive.
Nuk mundem kurrë t’i harroj ato pamje nga filmi Pianisti, ato sekuenca që m’u ngulitën në shpirt si plagë të hapura të historisë. Nëpër rrugët e Varshavës së asgjësuar, populli hebre, i dëbuar nga shtëpitë e tij, ecte mes klithmash dhe hijesh të vdekura, mes tytash të lodhur dhe duarve të ngritura në dorëzim. Dhe në atë sfond dhimbjeje, një jehonë e largët zgjohet brenda meje—një kujtim i rëndë, një dhimbje që nuk është thjesht e huaj, por e imja, e jona.
Për një çast, si një fllad i lehtë që çon kujtimet përtej horizonteve të së tashmes, m’u kujtuan ata—pianistët tanë, duart e tyre që vallëzojnë mbi taste si gishtat e një shpirti që kërkon të prekë qiellin; poetët, ata që me fjalët e tyre ndezën dritat e pashuara të kombit, që i bënë dhimbjet vargje dhe ëndrrat këngë; këngëtarët atdhetarë, zërat e tyre si jehona të një toke të përmalluar, si fjalët e një nëne që thërret bijtë e saj nga largësia e kohërave. E shumë të tjerë… Të panjohurit që jetuan me zjarrin e misionit, që nuk kërkuan duartrokitje, por e lanë zërin e tyre të shkruar në damarët e gurëve të historisë. Ata që ëndrrat i bënë dritë për brezat që do të vijnë, ata që dhanë gjithçka dhe nuk kërkuan asgjë në këmbim, veçse një atdhe më të lirë, një komb më të madh, një flamur që valëvitet me krenari.
Në këtë çast të vetëm, kur mendja ime u kthye pas dhe shpirti ndjeu peshën e kujtesës, e kuptova se ata nuk janë vetëm hije të së shkuarës. Ata janë të pranishëm në çdo varg, në çdo melodi, në çdo tingull që rrjedh nga duart e një pianisti, në çdo fjalë që mbetet në kujtesën e një populli. Ata janë përjetësia e një kombi që nuk harron.
Nuk ishte vetëm një film që shihja, por një pasqyrë e një historie të përsëritur. Për një çast, rrugët e Varshavës u shndërruan në rrugët e Prishtinës, në rrugët ku edhe ne e përjetuam dëbimin, të njëjtën peshë të tmerrit, të njëjtën tronditje të shpirtit. E njëjta dhunë e verbër, e njëjta padrejtësi, i njëjti ligj i heshtjes që zbraz qytete dhe lë shpirtin pa atdhe. Ende më tingëllojnë në veshë hapat e rëndë të atyre që iknin në kolonat e dhimbjes, nën qiellin e Prishtinës që pa e kuptuar po bëhej dëshmitar i një krimi tjetër, i një persekutimi tjetër.
Dhe pyes: Çfarë ishte vallë i gjithë ai mllef? Çfarë ishte ajo urrejtje e pashpjegueshme që shpërtheu mbi një popull të pafajshëm? Pse, gjithmonë, padrejtësia kërkon të derdhë mbi dikë mizorinë e saj? Ishin fëmijët tanë që u përzunë, ishin të moshuarit tanë që u lanë pa shtëpi, ishim ne që ecëm pa e ditur nëse kishim ende një të nesërme. E njëjta histori, vetëm vendi ndryshonte, vetëm viti ndryshonte, por dhimbja mbetej e njëjtë—e patjetërsueshme, e thellë, e pashlyeshme.
Njerëzimi, në etjen e tij për pushtet, ka shkruar kapituj të përgjakshëm që nuk duhen harruar. Sepse harresa është toka pjellore ku padrejtësia mund të mbijë sërish. Prandaj kujtesa duhet të jetë e gjallë, e patundur, një uragan i heshtur që mos të lejojë të përsëritet tragjedia. Po sikur historia të na ketë lënë një amanet? Amanetin për të mos harruar. Për të mos heshtur. Për të kujtuar. Njerëzit vriteshin pa një fjalë të fundit, pa një arsye, pa një mundësi për t’u mbrojtur. Vriteshin në shtëpitë e tyre, aty ku dikur ishin ndier të sigurt, ku muret kishin dëgjuar të qeshurat e fëmijëve dhe ëndrrat e natës. Vriteshin në rrugë, në vendet ku dikur kishin ecur pa frikë, ku dielli u kishte rënë mbi supet si një premtim i një dite të re. Por atëherë, dielli nuk premtonte më asgjë—as dritë, as jetë.
Dhe vrasësit? Ata kaluan si hije të pandëshkuara, si era që shkund një pemë dhe largohet, pa i dhënë askujt asnjë llogari. Ata nuk ndaluan për të dëgjuar klithmat e viktimave, nuk u kthyen për të parë lotët e familjarëve, nuk u ndjenë të rënduar nga peshat e jetëve të shuar. Ata ecën përpara, sikur asgjë të mos kishte ndodhur, sikur çdo gjë të ishte një lojë e errët ku njeriu nuk ka vlerë, ku dhimbja nuk ka zë.
Por a mund të kalojë një krim kaq lehtë? A mundet që historia të heshtë përgjithmonë? Jo. Koha mund të ecë përpara, por kujtimi mbetet. Dhe në këtë kujtim, zërat e atyre që u vranë do të flasin, do të pyesin, do të kërkojnë drejtësi. Sepse asgjë nuk shuhet vërtet kur mbetet në ndërgjegjen e atyre që nuk harrojnë. Dhe në fund, llogaria do të kërkohet, nëse jo nga njerëzit, atëherë nga historia vetë, që nuk lejon që hija e krimit të kalojë pa u parë.
Marsi po vjen e me të edhe shumë muaj të tjerë—ata muaj që nuk sjellin vetëm stinet, por edhe kujtimet e përgjakura të një dimri që kurrë nuk u shkri plotësisht në tokën tonë. Me ardhjen e tij, ne nuk festojmë gjelbërimin e natyrës si të tjerët, por përgatitemi të kujtojmë, të rrëfejmë, të mos harrojmë.
Sepse në këtë tokë, çdo pranverë ka lindur nga plagët, çdo diell ka dalë mbi varre të hapura, çdo lule është ujitur me lotët e nënave që nuk reshtën kurrë së qari. Janarët e marset nuk janë thjesht muaj—janë një epokë kujtese, një peshë e rëndë që ne e mbajmë në shpirt, një thirrje për të mos heshtur kurrë për ata që u shuan vetëm sepse donin të jetonin të lirë, në tokën e tyre.
Ne kujtojmë, çdoherë kujtojmë masakër pas masakre, plagë pas plage, ne mbledhim kujtimet si gjethe të rëna nga një pemë që e goditi stuhia e padrejtësisë. Ata që ranë, nuk ishin fajtorë. Krimi i tyre i vetëm ishte ëndrra për të qëndruar në truallin që u përkiste, për të mos u përkulur, për të mos e lënë gjuhën, historinë, dhe të ardhmen e tyre të fshihej nga duart e atyre që donin të shuanin një komb. Dhe ja ku jemi sërish—me muajt që vijnë, me kujtimet që nuk treten, me plagët që ende nuk janë mbyllur. Sepse nuk mund të harrojmë. Nuk kemi të drejtë të harrojmë. E shkuara jonë nuk është një rrëfim i largët, por një gjurmë e pashlyeshme në qenien tonë. Dhe ne do ta kujtojmë, jo për të mbetur peng të dhimbjes, por për ta mbajtur të gjallë të vërtetën, për të mos lejuar që ajo të mbulohet nga pluhuri i harresës. Sepse e vërteta jonë është vetë ekzistenca jonë—dhe ajo duhet të dëgjohet, të rrëfehet, të mbetet e përjetshme.
Po në Kosovë, çfarë ndodhi? Një pyetje që nuk është thjesht fjalë, por klithmë e historisë, britmë e shpirtit që kërkon drejtësi. A mund ta përfytyrojmë dot peshën e asaj që përjetoi ky vend? Sa jetë u shuan, sa shtëpi u zbrazën, sa zëra u fikën në heshtje?
Gjatë luftës së fundit në Kosovë, forcat serbe kryen një sërë masakrash ndaj popullatës civile shqiptare, duke përdorur terror, spastrime etnike dhe dhunë të organizuar siç ishin :
Masakra e Prekazit (mars 1998) – Masakra që shënoi fillimin e një lufte të hapur në Kosovë, ku forcat serbe rrethuan kullën e familjes Jashari dhe masakruan 59 anëtarë të familjes, përfshirë gra dhe fëmijë.
Masakra e Likoshanit dhe Qirezit (28 shkurt – 1 mars 1998) – Një nga aktet e para të spastrimit etnik nga regjimi serb, ku dhjetëra civilë u vranë dhe u masakruan.
Masakra e Reçakut (15 janar 1999) – Një nga krimet më të njohura të luftës, ku forcat serbe masakruan 45 civilë shqiptarë. Ky akt u cilësua si gjenocid nga ambasadori i OSBE-së, William Walker, dhe u bë një nga shkaqet kryesore për ndërhyrjen e NATO-s.
Masakra e Izbicës (28 mars 1999) – Një masakër ku forcat serbe ekzekutuan mbi 120 burra shqiptarë të paarmatosur dhe i varrosën në varre masive.
Masakra e Podujevës (28 mars 1999) – Masakra ku forcat serbe ekzekutuan 19 gra dhe fëmijë shqiptarë në oborrin e familjes Bogujevci. Pesë fëmijë mbijetuan me plagë të rënda.
Masakra e Krushës së Madhe (25-26 mars 1999) – Një nga masakrat më të mëdha ku mbi 200 shqiptarë, shumica burra dhe djem, u ekzekutuan nga forcat serbe. Disa u dogjën të gjallë në një shtëpi.
Masakra e Suharekës (26 mars 1999) – Mbi 50 civilë shqiptarë, përfshirë fëmijë dhe gra, u ekzekutuan nga forcat serbe. Trupat e tyre u transportuan dhe u fshehën në varreza masive në Serbi.
Masakra e Mejës (27 prill 1999) – Një ndër masakrat më të mëdha të kryera gjatë luftës, ku mbi 370 shqiptarë u ekzekutuan nga forcat serbe dhe trupat e tyre u hodhën në varre masive.
Masakra e Gjakovës (prill 1999) – Në lagjen Çabrat të Gjakovës, forcat serbe vranë qindra shqiptarë dhe i dogjën trupat e tyre për të fshehur gjurmët e krimit.
Masakrat që i përmenda janë vetëm disa nga aktet më të rënda të dhunës kundër shqiptarëve të Kosovës. Përmasat e terrorit serb mbeten një plagë e hapur dhe një kujtim i dhimbshëm për popullin shqiptar.
Prandaj ne kujtojmë. Jo për të mbetur të lidhur me dhimbjen, por për të dëshmuar. Për të treguar botës dhe vetes se asgjë nuk është harruar, se e kaluara jonë nuk është e shuar, se emrat e atyre që ranë do të qëndrojnë përjetë si monumente të gjalla të sakrificës sonë. Kujtojmë, sepse vetëm kujtimi e mban të pathyeshëm shpirtin e një kombi. Ne duhet të ndalemi, të ulemi para historisë sonë dhe ta shkruajmë atë me kujdesin e një kronikani dhe me ndjenjën e një bije-biri që nuk harron rrënjët e tij. Sepse dhimbja nuk mund të mbetet vetëm një ndjenjë e paemërtuar, një plagë e heshtur në shpirtin tonë kolektiv—ajo duhet të rrëfehet, të përjetësohet, të kthehet në dëshmi që nuk mund të fshihet nga koha.
Duhet të mbledhim kujtimet nga ata që ende frymojnë në këtë tokë, nga ata që kanë parë, që kanë dëgjuar, që kanë prekur dhimbjen me duart e tyre. Çdo rrëfim është një fije në qilimin e historisë sonë, një zë që nuk duhet të shuhet në harresë. Duhet të hapim sirtarët e vjetër, të nxjerrim nga pluhuri fotografitë që flasin më shumë se fjalët, që mbajnë në vete fytyrat e atyre që dikur ishin me ne, por që sot jetojnë vetëm në kujtesën tonë. Çdo imazh, çdo letër, çdo send i ruajtur është një fragment i mozaikut të së kaluarës sonë, një copëz që duhet të mbetet për ata që vijnë pas nesh.
Nëse nuk shkruajmë, nëse nuk mbledhim, nëse nuk e bëjmë historinë tonë të dëgjohet, atëherë kush do ta tregojë për ne? Nuk mund t’ia lëmë kohës barrën e kujtimit, sepse koha është e pamëshirshme dhe e gatshme të mbulojë gjithçka me pluhur harrese. Ne jemi ata që duhet ta mbajmë të gjallë të vërtetën, ta ruajmë atë si një pishtar që ndriçon rrugën e brezave që do të vijnë. Sepse kujtesa është mburoja jonë, arma jonë më e fuqishme kundër zhdukjes. Nëse e mbledhim, e shkruajmë dhe e ruajmë, atëherë dhimbja jonë nuk do të jetë e kotë, atëherë ata që u shuan nuk do të bien në errësirën e harresës, por do të mbeten të përjetshëm në historinë e këtij kombi.
Ne duhet të dëshmojmë. Të mos lejojmë që heshtja të mbulojë krimin, që pluhuri i kohës të zbehë të vërtetën. Duhet të flasim me zërin e atyre që nuk munden më të flasin, me dhimbjen e atyre që nuk patën kohë të thonë lamtumirë, me të vërtetën e atyre që u shuan në një tragjedi të cilës nuk guxojmë t’i kthejmë shpinën. Bota duhet ta dijë—në këtë tokë u krye një gjenocid, jo një tragjedi e rastësishme, jo një fatkeqësi e paqartë, por një krim i paramenduar, i organizuar, i ekzekutuar me gjakftohtësinë e një makinerie të pamëshirshme. Ishte një dorë e errët që e shkroi këtë kapitull me gjak, një monstër që nuk kurseu as fëmijën në djep, as plakun që mezi ecte, as gruan që kërkonte të shpëtonte familjen e saj.
Ata që u masakruan nuk ishin thjesht viktima të një lufte—ishin shpirtra të pafajshëm që u bënë dëshmi e një urrejtjeje që nuk njihte kufij. Dhe ne nuk mund të heshtim, sepse heshtja është bashkëpunimi më i keq me krimin. Nëse nuk flasim, nëse nuk dëshmojmë, nëse nuk ia themi botës me zërin më të fuqishëm se çfarë ndodhi këtu, atëherë e vërteta rrezikon të zbehet, të deformohet, të shndërrohet në një rrëfim të paplotë.
Prandaj ne shkruajmë. Prandaj ne kujtojmë. Prandaj e ngremë zërin. Që dhimbja jonë të mos mbetet një plagë e heshtur, por një akt i përjetshëm dëshmie. Që ata që erdhën për të na shuar të mos gëzojnë heshtjen tonë. Dhe që bota të mos guxojë të thotë: “Nuk e dinim.” Sepse ne do të flasim, do të dëshmojmë, do ta bëjmë të pamundur që kjo e vërtetë të fshihet ndonjëherë.
Ne duhet të dëshmojmë. Duhet t’i tregojmë botës se kush ishim, se çfarë përfaqësonim, se përse u goditëm me aq egërsi. Historia jonë nuk është thjesht një rrëfim dhimbjeje, por një provë e qartë e padrejtësisë që na u bë, një pasqyrë e një urrejtjeje që kërkonte të na zhdukte, jo për atë që bëmë, por për atë që ishim. Në këtë tokë, çdo gjë ishte e pafajshme. Fëmijët që luanin nëpër oborre, prindërit që punonin me mund për të ndërtuar një të ardhme, të moshuarit që rrëfenin histori për një vend që kurrë nuk kishte dashur luftë. Dhe megjithatë, mbi këtë pafajësi, ra furia e errët e atyre që nuk mund ta pranonin ekzistencën tonë. Në sytë e tyre, krimi ynë i vetëm ishte se ishim këtu, se ecnim mbi këtë tokë si bijtë e saj, se flisnim gjuhën e nënave tona, se kujtonim historinë tonë dhe guxonim të ëndërronim një të ardhme të lirë.
Faji ynë? Ishte vetë ekzistenca jonë. Një ekzistencë që i tmerronte ata që e donin këtë vend të zbrazur, të heshtur, të zhveshur nga emri ynë, nga gjuha jonë, nga historia jonë. Dhe kështu, urrejtja u kthye në një forcë shkatërruese, duke rrëzuar shtëpi, duke djegur të shkuarën tonë, duke tentuar të shuajë të ardhmen tonë. Dhe këtë, bota duhet ta dijë. Duhet ta dëgjojë. Duhet ta pranojë. Sepse ne nuk ishim thjesht viktima të një krimi—ne ishim dhe mbetemi dëshmitarët e një historie që nuk mund të fshihet.
Dhe megjithatë, prania jonë i shqetësonte ata që donin boshllëk në vendin tonë. U pengonte vetë frymëmarrja jonë, zëri ynë, kujtimi ynë. Ne ishim një kujtesë e gjallë e diçkaje që ata donin të fshinin, një dëshmi e historisë që donin ta mohonin. Ata nuk donin vetëm të na largonin—ata donin të na bënin të dukeshim sikur nuk kishim qenë kurrë, sikur kjo tokë nuk na kishte njohur, sikur asnjë gjurmë e jona të mos mbetej në të.
Por si mund të fshihet një rrënjë që është ushqyer nga toka e vet për mijëra vjet? Si mund të zhduket një popull që është vetë historia e këtij trualli? Ata mund të shkatërronin muret tona, por jo kujtimin tonë; mund të digjnin shtëpitë tona, por jo shpirtin tonë. Ata mund të përpiqeshin të na fshinin nga hartat, por jo nga kujtesa e botës. Sepse ne ishim këtu që në agimin e njerëzimit, dhe jemi ende këtu. Dhe toka jonë nuk është thjesht një vend ku jetojmë—është vetë thelbi i qenies sonë, është historia jonë e gdhendur në gurët e saj, në malet e saj, në lumin që rrjedh si dëshmi e përjetshme e ekzistencës sonë. Dhe për sa kohë që ne e kujtojmë këtë, për sa kohë që ne e ruajmë këtë të vërtetë, askush nuk mund të na zhdukë. Askush nuk mund të na fshijë nga kjo tokë që ka njohur emrin tonë që nga lindja e kohës.
A kishte në Kosovë gjenocid? Kjo nuk është më një pyetje, por një e vërtetë që gjëmon përtej fjalëve, përtej heshtjeve të imponuara, përtej përpjekjeve për ta fshehur. Këtë të vërtetë nuk e dinë vetëm ata që e përjetuan, që panë me sytë e tyre rrënimin dhe humbjen, por e dinë edhe malet që u bënë streha e fundit e atyre që ikën për të shpëtuar, edhe lumenjtë që bartën nëpër valët e tyre pasqyrën e një kombi që luftonte për mbijetesë.
Edhe zogjtë e malit e dinë këtë të vërtetë. Ata fluturuan mbi tokën e djegur dhe panë shtëpitë që u shkrumbuan, panë nënat që kërkonin bijtë e humbur, dëgjuan klithmat që u ngjitën në qiell. Ata ishin dëshmitarët e heshtur të një mizorie që nuk kërkonte arsyetim, të një dhimbjeje që nuk kishte kufi. Ata panë varret masive, panë fushat që nuk u mbushën më me gjelbërim, por me gjurmët e një krimi që as koha nuk mund ta fshehë.
Sepse e vërteta nuk mund të mbetet e groposur. Ajo flet përmes gjurmëve të djegura, përmes rrënojave që refuzojnë të zhduken, përmes syve të mbijetuarve që mbartin në heshtje tragjedinë e një populli të tërë. Ajo është e shkruar në gurët e kësaj toke, në rrënjët e lisave që panë krimin dhe nuk e harruan, në çdo pëllëmbë toke që dikur u lag me gjakun e të pafajshmëve.
A kishte në Kosovë gjenocid? Po, këtë e di çdo zog që ka kënduar mbi plagët e kësaj toke, çdo lumë që ka rrjedhur si lot i kësaj dhimbjeje, çdo mal që qëndroi i heshtur ndërsa rrëmuja e luftës përpiqej të shuante një popull. Dhe nëse zogjtë dhe malet e dinë këtë të vërtetë, si mund ta mohojë bota? Si mund të guxojë dikush të heshtë përballë një dhimbjeje që edhe natyra vetë nuk mundi ta fshehë?
Duhet ta themi hapur, pa frikë dhe pa drojë, se në Kosovë dhuna nuk ishte një episod i rastësishëm, as një rrjedhojë e një konflikti të zakonshëm. Jo, këtu krimi ishte bërë sistem, një makineri e mirëorganizuar e cila nuk njihte mëshirë, as kufij. Në këtë tokë, shfarosja nuk ishte një instinkt i çastit, por një plan i hartuar me kujdes, një skenar i shkruar me ftohtësi nga ata që e menduan dhunën jo si një akt brutal, por si një metodë, si një zgjidhje, si një rrugë për të fshirë një popull nga faqja e dheut.
Në zyrat e errëta të intelektualëve serbë u përpiluan programet famëkeqe, ku nuk flitej për paqe, as për bashkëjetesë, por për zhdukje. Ata nuk e panë këtë popull si fqinj, as si bashkudhëtar të historisë, por si një pengesë që duhej shuar. Dhe plani u zbatua me përpikëri, me një egërsi të kalkuluar, duke synuar çdo aspekt të jetës: që nga përndjekja në rrugë e deri te dëbimi nga shtëpitë, që nga vrasjet masive deri te fshirja e identitetit, që nga mohimi i të drejtave deri te shkatërrimi i shpirtit të një kombi.
Por pse? Cili ishte “faji” i këtij populli? Mos vallë sepse ishte i urtë dhe i ndershëm? Sepse nuk kërkoi më shumë sesa atë që i takonte—jetën e tij, tokën e tij, të drejtën për të frymuar lirshëm? Ishte pikërisht ky moral i lartë që e tmerronte armikun, ky qëndrim i pathyeshëm që nuk mund të blihej, as të nënshtrohej. Dhe kështu, dhuna u bë strategji, terrori u bë metodë, vdekja u bë ligj.
Por historia nuk mund të shkruhet me plumba, dhe një popull nuk mund të shuhet me plane të errëta. Edhe kur shtëpitë u dogjën, edhe kur fushat u bënë varre, edhe kur njerëzit u dëbuan si gjethet që i merr era, shpirti i kësaj toke nuk u përkul. As zëri i saj nuk u shua. Dhe sot, në rrënojat e asaj kohe, mbin e vërteta, e palëkundur dhe e fortë, si një lis që nuk thyhet nga stuhitë.
Dhe ne duhet ta themi. Sepse nëse e kaluara heshtet, ajo rrezikon të përsëritet. Nëse e vërteta mbulohet, ajo rrezikon të deformohet. Dhe nëse nuk flasim ne, kush do ta bëjë? Prandaj, historia jonë nuk është një përrallë e largët, por një amanet i pashlyeshëm. Një thirrje për të kujtuar, për të rrëfyer, për të mos lejuar kurrë më që e njëjta errësirë të zbresë mbi këtë tokë.
Kur flitet për shfarosjen e një populli, nuk flitet për një zemërim të çastit, as për një dhunë të pamenduar. Jo, këtu bëhet fjalë për diçka më të errët, më të ftohtë, më të kalkuluar—një projekt të shkruar me dorën e urrejtjes dhe me mendjen e atyre që e panë jetën njerëzore jo si një vlerë, por si një pengesë.
Tridhjetë e dy programe—tridhjetë e dy dokumente të historisë më të turpshme të njerëzimit, të mbushura me urdhra të ftohta, me fjali që peshonin sa jeta e mijëra njerëzve, me plane që nuk lejonin asnjë shpëtim. Ato nuk ishin thjesht letra të shkruara nga burokratë të verbër, por vula e një vendimi për shfarosje, një skenar i përgatitur për të zhdukur një komb nga shtëpitë e tij, nga qytetet e tij, nga historia e tij.
Këto dokumente nuk flisnin për paqe, as për të drejta, as për pajtim. Ato flisnin për zhdukje. Çdo rresht i tyre ishte një urdhër për të dëbuar, për të shkatërruar, për të vrarë. Dhe ata që i shkruan, ata që i nënshkruan, ata që i zbatuan, e dinin mirë se çfarë po bënin. Nuk ishte rastësi, nuk ishte instinkt lufte—ishte një projekt i paramenduar, një arkitekturë e tmerrit e ndërtuar me fjalë që peshonin sa vdekja.
Por historia nuk mund të shkruhet vetëm me dokumente të tilla. Historia i njeh ato, i dëshmon, i ruan si prova të një padrejtësie që nuk do të harrohet. Dhe ne duhet të flasim për to, që të mos bëhen hije në errësirën e arkivave, që të mos mbeten thjesht letra të zverdhura në sirtarë të mbyllur. Sepse një dokument mund të shkruhet për të fshirë një popull, por një popull nuk fshihet dot kur ai mban gjallë kujtesën, kur nuk lejon që e vërteta të mbetet në heshtje. Dhe në fund, pavarësisht numrit të dokumenteve, të planeve, të urdhrave, ata që donin të na shuanin nuk ia dolën. Sepse ne jemi ende këtu. Dhe historia do të kujtojë jo vetëm ata që shkruan urdhra për vdekje, por edhe ata që mbijetuan për të treguar të vërtetën.
Dhe sot, bota ende vazhdon të shohë, por të mos shohë. Të dëgjojë, por të mos dëgjojë. Ajo hesht, siç ka heshtur shumë herë më parë, duke i kthyer sytë diku tjetër, duke bërë sikur dhimbja jonë nuk është pjesë e historisë së saj, sikur gjaku që u derdh në këtë tokë nuk është një peshë që duhet ta mbajë edhe ajo mbi ndërgjegje.
Ende sot, ndërkombëtarët flasin për paqe, për drejtësi, për të drejta të njeriut, por kur vjen fjala për krimet ndaj shqiptarëve, heshtja bëhet ligj, harresa bëhet normë. Masakrat tona, dhimbja jonë, varret tona të hapura nuk janë më pjesë e narrativave të mëdha të njerëzimit, por përpiqen t’i fshijnë, t’i zbehin, t’i lënë në hijen e historisë, si të mos kishin ndodhur kurrë.
Po si mund të heshtet diçka kaq e madhe? Si mund të mbyllen sytë para gjurmëve të një gjenocidi të shkruar mbi tokë, mbi njerëz, mbi kujtime? A mund të shuhet britma e atyre që u shuan pa faj? A mund të bëhet e pavlefshme dhimbja e një populli, vetëm sepse fuqitë e mëdha kanë vendosur ta lënë në harresë?
Por harresa nuk është e përhershme. E vërteta ka një fuqi që nuk mund të zhbëhet, një forcë që del në dritë edhe kur përpiqen ta mbulojnë. Dhe ne nuk do të heshtim. Nëse ata që e panë krimin e injorojnë, ne që e përjetuam do ta rrëfejmë. Nëse ata që e dinë zgjedhin ta harrojnë, ne që e mbajmë në shpirt do ta mbajmë gjallë. Sepse historia nuk i takon atyre që e mohojnë. Historia i takon atyre që nuk e lejojnë të shuhet. Dhe për sa kohë që e vërteta jonë jeton, për sa kohë që kujtimi i tyre nuk zhduket, syri i botës mund të mbetet i verbër, veshi i saj mund të mbetet i shurdhër—por ne do të jemi dëshmitarët që nuk lejojnë që kjo dhimbje të tretet në heshtje.
Ky ishte ai popull, ai që, edhe në errësirën më të thellë të historisë, zgjati dorën dhe nuk u frikësua nga rreziku. Ishte ky popull që nuk bëri llogari me jetën, që nuk e peshoi ndihmën mbi frikën, por mbi nderin dhe shpirtin e tij të pastër. Në një kohë kur vdekja ecte në pragun e çdo dere, kur tmerri kishte kapluar çdo rrugë dhe çdo cep të botës, shqiptarët nuk u kthyen mbrapsht. Nuk pyetën për rrezikun, nuk matën pasojat—thjesht hapën dyert dhe mbrojtën ata që kërkonin shpëtim.
Nuk ishte thjesht një akt i rastësishëm, as një ndihmë e dhënë në fshehtësi nga frika e ndëshkimit. Jo, ky ishte një humanizëm i gdhendur thellë në ndërgjegjen e këtij kombi, një nder që nuk mund të shkelej, një betim i pashkruar që mikpritja është më e shenjtë se vetë frika. Dhe kur hebrenjtë iknin nga përndjekja, kur kërkonin një vend ku të mos ishin thjesht numra në listat e vdekjes, ky popull u bë për ta shtëpi, mburojë, jetë.
Por kjo ndihmë nuk ishte pa rrezik. Ata që hapën dyert e tyre nuk e bënë këtë në kohë paqeje, por në kohë lufte, në një epokë kur çdo veprim kishte pasojën e vet të tmerrshme. Çdo shtëpi që strehoi një hebre mund të shndërrohej vetë në një shënjestër, çdo familje që zgjodhi të mos i dorëzojë ata që kërkonin mbrojtje, mund të bëhej viktimë e të njëjtit fat. Dhe megjithatë, shqiptarët nuk u zmbrapsën. Ata e dinin se ndihma nuk është një zgjedhje, por një detyrë njerëzore.
Dhe kështu, historia e këtij kombi u shkrua jo vetëm me vuajtje, por edhe me dinjitet, jo vetëm me dhimbje, por edhe me nder. Në një botë ku shumë njerëz mbyllën sytë për të shpëtuar veten, ky popull zgjodhi të shihte dhe të vepronte. Dhe ky akt nuk është thjesht një histori e së shkuarës—është një dëshmi se edhe në kohët më të errëta, drita e njerëzimit nuk shuhet kurrë për ata që guxojnë të jenë njerëzorë.
Populli shqiptar është një popull i lindur me fisnikërinë si vulë të shpirtit të tij. Në damarët e historisë së tij nuk rrjedh thjesht gjak, por një ndjenjë e thellë e nderit, e mikpritjes dhe e respektit për jetën. Ky nuk është një popull që e mat vlerën e njeriut me përkatësinë, me emrin apo me fenë—për të, jeta është e shenjtë, dhe shtëpia e tjetrit është një vend që duhet nderuar po aq sa e vetja.
Në tokën shqiptare, fjala besë nuk është thjesht një fjalë—është betim, është amanet, është një ligj i pashkruar që vlen më shumë se çdo ligj i shkruar. Aty ku shumë popuj kanë zgjedhur të mbyllin dyert për të panjohurin, shqiptari gjithmonë ka zgjedhur ta hapë pragun e tij, t’i zgjasë dorën atij që ka nevojë, ta mbrojë atë që i kërkon ndihmë. Jo sepse detyrohet, por sepse e ndjen si një pjesë të qenies së tij.
Historia e këtij populli nuk është thjesht një rrëfim lufte dhe sakrifice, por edhe një testament i ndershmërisë dhe i dinjitetit. Shqiptari nuk e prek atë që nuk është e tij, nuk shkel mbi të drejtën e tjetrit, nuk e sheh njeriun si armik vetëm sepse është ndryshe. Nëpër epoka, ai ka provuar se nuk është i madh vetëm në luftë, por edhe në paqe, se nuk është i fortë vetëm me armë, por edhe me shpirt, me dorën e shtrirë, me mikpritjen që nuk njeh kufi.
Dhe kjo nuk është thjesht një trashëgimi e së shkuarës—është një frymë që vazhdon të jetojë, një dritë që nuk mund të shuhet. Në një botë ku ndonjëherë urrejtja bëhet ligj, ku frika ndërton mure, populli shqiptar mbetet një popull që nderon jetën, që respekton të tjerët, që e di se shtëpia nuk është vetëm një vend ku banon, por edhe një vend ku të gjithë mund të gjejnë strehë. Sepse nderi, besa dhe fisnikëria janë pasuritë më të mëdha të një populli—dhe shqiptari i ka ruajtur ato më mirë se çdo gjë tjetër.
Ky popull, i lindur në paqe dhe rritur me nder, u sulmua pa mëshirë nga ata që e panë ekzistencën e tij si një pengesë, nga ata që nuk mund ta duronin identitetin e tij, historinë e tij, praninë e tij në tokën e të parëve. Nuk ishte një luftë e drejtë, as një betejë mes të barabartëve—ishte një përpjekje e mirëmenduar për shfarosje, një urrejtje që shpërtheu me zjarr e hekur mbi njerëz të pafajshëm.
Mbi 13,000 shqiptarë u vranë me gjakftohtësi, shumë prej tyre të pafajshëm, fëmijë, gra dhe të moshuar që nuk mbajtën kurrë armë në duar. 1,600 persona ende figurojnë të zhdukur, një dhimbje që nuk ka gjetur prehje, një plagë që ende qan në shpirtin e këtij kombi. 400 masakra të regjistruara dëshmojnë egërsinë e një dhune që nuk njihte kufi, ku të pafajshmit u pushkatuan, u masakruan, u shuan në mënyrat më çnjerëzore. Ky nuk ishte vetëm një sulm mbi njerëzit—ishte një përpjekje për të shuar një kulturë, për të fshirë kujtesën, për të zhdukur çdo shenjë të ekzistencës sonë. 120,000 shtëpi u dogjën e u rrënuan, shkolla, spitale, kisha dhe xhami u shkatërruan për të mos lënë pas asnjë gjurmë të një populli që kishte jetuar aty me shekuj. Gërmadhat e qyteteve dhe fshatrave të djegura u bënë dëshmitarët e heshtur të një dhimbjeje që bota zgjodhi të shihte nga larg.
Por ky popull, që u përpoqën ta shuanin, nuk u zhduk. Ai qëndroi. Nga rrënojat e shtëpive të djegura, ai ngriti përsëri gurët e themelit. Nga humbja, ai krijoi shpresën. Nga pluhuri i harresës që tentuan t’i hedhin mbi të, ai u ngrit si dëshmi e gjallë e një historie që nuk mund të fshihet. E sot, mbi këtë tokë të larë me gjak, dhe që mban ende plagët e së shkuarës, ky popull ecën i palëkundur, me kujtesën e gjallë dhe me besimin se drejtësia vonon, por nuk humbet. Sepse ata që pësuan nuk janë thjesht viktima të një krimi—janë gurët e themelit të një kombi që nuk mund të zhduket, që nuk mund të mposhtet, që nuk do të harrojë kurrë.
Dhe vetëm të çmendurit mund të vrasin fëmijë. Vetëm ata që nuk e kuptojnë më ku fillon njerëzimi dhe ku mbaron egërsia, mund të shohin në sytë e një fëmije dhe ta shohin jo si dritën e jetës, por si një shënjestër. Ishin foshnja në djepa, ishin fëmijë që nuk e kuptonin luftën, që nuk dinin ç ‘ishte urrejtja, që nuk e kishin parë ende fytyrën e botës—e megjithatë, ajo botë i përbuzi, i mohoi, i vrau.
Ky nuk ishte thjesht një krim. Nuk ishte vetëm një luftë. Ishte një përpjekje për të zhdukur çdo gjurmë të këtij populli, për të shuar çdo shpresë për të ardhmen, për ta lënë këtë tokë pa gra që lindin, pa fëmijë që qeshin, pa nëna që mëkojnë. Por historia nuk harron. Dhe as ne nuk harrojmë. Për çdo nënë që qau, për çdo vajzë që u përdhos, për çdo fëmijë që nuk pati një të nesërme, ne do ta ruajmë kujtimin. Sepse edhe në mes të dhimbjes më të madhe, ne nuk u thyem. Dhe për sa kohë që e vërteta mbetet e gjallë, as ata që u munduan të na shuanin nuk do të gjejnë qetësi në harresën që dëshirojnë.
Dhe, me çfarë emri tjetër mund ta quajmë, përveçse me një emër të vetëm—Holokaust?
Një fjalë që peshon si plumbi në zemrën e njerëzimit, një fjalë që nuk është thjesht histori, por një pasqyrë e errët e asaj që ndodh kur urrejtja bëhet ligj, kur krimi bëhet sistem, kur shpirti njerëzor venitet në errësirën e së keqes. Ky ishte një Holokaust—një përpjekje për të fshirë një komb, për ta bërë të padukshëm, për ta fshirë nga historia sikur kurrë të mos kishte ekzistuar. Ishin mijëra jetë të marra pa mëshirë, ishin fëmijët që nuk panë kurrë rrezet e një mëngjesi tjetër, Sipas një raporti (telegrafi.com), nga janari deri më 12 qershor 1999, janë vrarë ose evidentohen të zhdukur 1,396 fëmijë nën moshën 18-vjeçare, që përbën më tepër se 11% të viktimave të asaj periudhe. Ishin gratë që u përdhosën me egërsi, ishin burrat që u shuan pa mundur t’i japin lamtumirën familjeve të tyre. Ishin qytete që u dogjën, shtëpi që u shkrumbuan, toka që u la me gjak. Ishte një krim që nuk njihte as kufij, as mëshirë, as drejtësi.
Dhe ky Holokaust ndodhi në sytë e botës, në kohët kur njerëzimi pretendonte se kishte mësuar nga e kaluara. Por ja që e kaluara u përsërit. E krimi u bë sërish tokë e djegur, sërish varre masive, sërish dhimbje e pashërueshme.
Por Holokausti nuk është vetëm errësirë. Ai është një plagë që nuk shërohet, një thirrje që nuk shuhet. Sepse edhe pse ata që e shkaktuan deshën të fshinin një popull, ata nuk e kuptuan se kujtesa është më e fuqishme se shkatërrimi, se shpirti është më i fortë se dhuna, se e vërteta është më e pavdekshme se urrejtja.
Prandaj, ne e quajmë me emrin e tij të vërtetë—Holokaust. Dhe nuk e themi si një fjalë të rëndomtë, por si një amanet. Si një dëshmi. Si një betim se asgjë nuk do të harrohet. Se çdo jetë që u shua do të kujtohet, se çdo padrejtësi do të shkruhet në librin e historisë. Sepse një popull mund të pësojë tragjedi, por ai nuk vdes për sa kohë që nuk harron. Dhe ne nuk do të harrojmë. Kurrë.
27 janar 2025
Prishtinë
