ATJE KU E PASTRA BËHET ART

Interpretim mbi poezinë “ATJE, TEJ” të Avdush Canajt dhe moderniteti i lirikës shqiptare për fëmijë.

AVDUSH CANAJ

ATJE, TEJ

Një pemë
një zog
e pastaj kënga

Buzët e diellit
në faqe të trëndafiles

Atje, tej
kali i lumit ngutet
për të hyrë
në pikturën e prillit

Nga ZAMIRA SHTYLLA

Hyrje

Poeti Avdush Canaj është një zë i veçantë, i cili i sjell lirikës për fëmijë një qasje të re: minimaliste në formë, estetike në përmbajtje, imazh poetik në strukturë dhe anën filozofike në thellësi.

Poezia “ATJE TEJ” është një shembull i denjë i kësaj qasjeje. Është një tekst i shkurtër, por i pasur në shtresa kuptimi, një poezi që funksionon si një dritare — e hapur për të parë botën siç e sheh një fëmijë, por e strukturuar me mjeshtëri të një poeti të pjekur. Kjo poezi jo vetëm që paraqet një moment të veçantë poetik, por është edhe një argument i fortë se letërsia për fëmijë mund të jetë po aq moderne sa vetë lirikja e të rriturve, nëse jo më moderne, falë natyrës së saj të lirë nga konvencionet.

Lirizmi i imazhit : estetika e detajit të vogël

Vargu fillestar
“Një pemë, / një zog, / pastaj kënga.”

është një shembull brilant i imazhit poetik. Nga tri elemente të thjeshta ndërtohet një univers i plotë. Ato nuk janë thjesht objekte, por nxisin një proces poetik: pema si vend, zogu si qenie, kënga si fryt i bashkimit të tyre.

Minimalizmi këtu nuk është boshësi — është përqendrim.
Poeti krijon një poezi ku çdo element është një “pikë drite” që nuk ka nevojë të shpjegohet. Kjo e sjell poezinë e Canajt më pranë traditës imagjiste perëndimore, ku imazhi është qendror, ndërsa fjalët kthehen në figura që flasin vetë. Për fëmijën, ky triadizëm i qartë është i kapshëm; për të rriturin, është i shumëfishtë në kuptime.

Metafora e butë dhe misteri estetik

Metafora personifikuese:
“Buzët e diellit / në faqen e trëndafiles.”
përbën momentin më delikat të poezisë. Është një figurë që mund të lexohet në mënyra të ndryshme: si shfaqje e dashurisë së natyrës,si përkëdhelje e dritës, si çast i përsosur harmonik.

Në traditën shqiptare të poezisë për fëmijë, metafora ka qenë shpesh e drejtpërdrejtë dhe didaktike. Canaj e heq nga ky rol dhe i jep një funksion estetik të pastër. Ai i fton lexuesit — sidomos fëmijët — të shohin natyrën jo si mjet edukimi, por si art i vetvetishëm.

Ky ndryshim është thelbësor në modernizimin e lirikës për fëmijë:
nga natyra-didaktike te natyra-estetike.
Fantazia e natyrshme si shenjë e modernitetit

Thyerja metaforike në mesin e poezisë —
“kali i lumit / ngutët / për të hyrë / në pikturën e prillit”— është një figurë që e shndërron lumin në organizëm të gjallë, në një qenie që kërkon të jetë pjesë e pranverës. Kjo është një lojë imagjinare tipike fëmijërore, por e ngritur në nivel poetik.

Këtu ndodh një lëvizje nga realiteti në fantazi, por pa e humbur logjikën poetike. Fëmija e kupton këtë figurë menjëherë; i rrituri e vlerëson mbështetjen estetike të saj.

Ky kombinim i dy leximeve e bën poezinë moderne: ajo komunikon me dy nivele lexuesish pa i tradhtuar asnjërin.

Poezia si art i hapësirës: ritmi, pauzat dhe arkitektura

Struktura e poezisë është e ngjashme me një pikturë grafike: shumë hapësirë e bardhë, shumë pausë semantike, vargje të shkurtër, ritëm i qetë.
Hapësira që lë Canaj mes vargjeve nuk është bosh, por është vend për frymëmarrje.
Është vend ku lexuesi mund të ndalet, të vëzhgojë, të mendojë.

Kjo teknikë, e njohur në poezinë moderne japoneze dhe imagjiste, rrallë përdoret në poezinë shqiptare për fëmijë. Këtu ajo shfaqet me një natyrshmëri të admirueshme.

Natyra si qenie estetike, jo si simbol

Një nga dallimet kryesore mes poezisë moderne dhe asaj tradicionale është trajtimi i natyrës. Letërsia shqiptare e dekadave të kaluara e ka trajtuar natyrën si: simbol të atdheut, metaforë të moralit, mjet për edukim etik, element të fabulës.

Në “ATJE TEJ”, natyra është art i pastër. Ajo nuk është “për diçka”, nuk shërben si mjet. Ajo është vetë e bukura. Poeti heq dorë nga funksionet dytësore të natyrës dhe i jep asaj rolin qendror të një tabloje poetike.

Ky është një prej shenjave më të qarta të modernitetit: natyra si estetikë, jo si alegori.
6. A e çon kjo poezi drejt modernitetit lirikën për fëmijë?

Po, absolutisht. Sepse:
1. Eliminon moralizimin. Kjo është një nga shenjat më të fuqishme të lirikës moderne. Fëmijët nuk duhen edukuar me poezi; ata duhen lejuar të zbulojnë botën përmes saj.
2. E zëvendëson fabulën me imazhin. Poetët modernë e shohin imazhin si një atom poetik. Canaj e përdor këtë teknikë në mënyrë të natyrshme.
3. Përdor teknikë imagjiste në stil minimalist. Kjo e vendos poezinë në linjë me zhvillimet bashkëkohore europiane dhe botërore.
4. Synon përjetimin estetik, jo didaktik. Ky është një hap i madh në mendimin kritik për letërsinë për fëmijë.
5. Bashkon dy botë: realen dhe imagjinaren. Pa asnjë thyerje të zërit poetik. Kjo teknikë është moderne dhe e rafinuar.
6. Në vend të një historie, ofron një çast. Poetët modernë dhe postmodernë e ndërtojnë poezinë mbi çaste, jo mbi narracion. “ATJE TEJ” ndjek këtë rregull estetik.
7. Vendosja në kontekstin bashkëkohor të poezisë shqipe për fëmijë

Poezia e Avdush Canajt qëndron në një vijë të re horizontale të autorëve që e çojnë lirikën e fëmijëve drejt një forme më të rafinuar letrare. Ndër poetët që kanë hedhur gurë të rëndësishëm në këtë drejtim janë:

Agim Deva, Llukman Zymberi, Rrahman Dedaj (në disa poezi natyrore,)
Mimoza Ahmeti (në mënyrë të tërthortë te lirikat e saj filozofike për fëmijë).
Por Canaj sjell diçka tjetër: një minimalizëm të pastër imagjinist, fare të rrallë në letërsinë tonë.

Me këtë poezi, ai e fut lirikën shqiptare për fëmijë në një dimension të ri: atë të modernitetit estetik, duke e larguar nga format klasike dhe duke e afruar me tendencat bashkëkohore evropiane.

Përfundim

“ATJE TEJ” është një poezi që mund të lexohet në më pak se një minutë, por që mbart një botë të tërë përbrenda. Ajo është shembull i qartë i asaj që poezia moderne për fëmijë duhet të jetë: e thjeshtë, por jo e varfër; e qartë, por jo naive; e ndjeshme, por jo sentimentale; estetike, por jo elitare.

Me këtë poezi, Avdush Canaj jo vetëm që i hap një dritare të re lirikës për fëmijë, por vendos një gur themeli në modernitetin e saj. Ai tregon se edhe fëmijët meritojnë art të vërtetë — jo thjesht tekste argëtuese apo moralizuese.

Dhe ky është, pa dyshim, një nga kontributet më të bukura që mund t’i bëhet letërsisë sonë.