BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha & Prof. Dr. Tefik Basha
Jeta në Boston rridhte me ritmin e saj të vrullshëm, si një simfoni e qytetit që nuk ndalej kurrë. Ditët ngjanin me dallgët e detit aty pranë, të pafundme në energjinë e tyre dhe plot gjallëri që mbushte çdo cep të kësaj metropole. Planet tona, si zogj të lirë, fluturonin nga një ide në tjetrën, dhe në atë natë pritjesh e bisedash, vendosëm që të nesërmen ta kalonim thjesht duke shëtitur buzë detit, në atë kornizë magjike ku qyteti takon oqeanin.
Deti na thërriste me melankolinë e tij të përjetshme, ndërsa rrugët përreth gumëzhinin nga zërat e të rinjve që bënin muzikë, duke e kthyer çdo cep në një skenë të hapur arti. Aty, pranë brigjeve, shfaqjet publike zbukuronin atmosferën, një dhuratë e lirë për të gjithë ata që ndaleshin për të parë dhe dëgjuar. Nuk kishte nevojë për bileta apo pagesa – vetëm zemra e hapur dhe dëshira për të qenë pjesë e gjallërisë së botës.
Isha e mahnitur nga ajo atmosferë, nga energjia që ngrihej si një valë e padukshme, që përhapej në çdo fytyrë dhe çdo buzëqeshje. Dukej sikur gjithë bota kishte vendosur të takoheshin në Boston atë fundjavë, të ndanin momente gëzimi dhe çlodhjeje në këtë qytet të vendosur në buzë të detit. Ishte një ritëm që mbushte shpirtin me dritë, një vallëzim i heshtur mes njerëzve dhe natyrës, ku çdo frymëmarrje dukej si një ftesë për të jetuar me gjithë fuqinë e jetës.
Një pasdite të së premtes, mes zhurmës së bisedave të ngrohta dhe avullit të kafesë që mbushte dhomën, ishim ulur të gjithë, të kapluar nga ritmi i jetës së përditshme. Fëmijët kërkonin ndihmë për detyrat e tyre, dhe zërat tanë, herë duke qeshur e herë duke shpjeguar, plotësonin atmosferën. Ishte një çast i thjeshtë, por i ngrohtë, ku harmonia e familjes ndihej në çdo qoshe.
Tefik Basha, Arta Basha-Jakupi, Sabile Keçmezi-Basha,
Agon Basha dhe nipërit tanë, Majami, 2018
Papritur, një zile theu ritmin e qetë. U ndalëm të gjithë, duke u parë mes vete me një ndjesi kureshtjeje të përzier me habi. Nuk prisnim askënd atë ditë. Kush mund të ishte në derë?
Arta, me hapin e saj të shpejtë dhe kureshtjen që e përshkruan gjithmonë, shkoi për të parë. Dhe pastaj, si një dritë që shpërthen papritmas, erdhi thirrja e saj e gëzimit, një tingull që mbushi shtëpinë me jetë.
Ne të gjithë, pa vonesë, u ngritëm për të parë se çfarë kishte ndodhur. Çfarë befasie po na priste? Dhe ja, në derë, si një dhuratë e papritur nga vetë fati, ishte Agoni. Ai, që nuk e prisnim, kishte mbërritur, dhe fytyrat tona u mbushën me dritën e një gëzimi që nuk mund të përshkruhet me fjalë.
Përqafimet, lotët e lumturisë dhe qeshjet që shpërthyen atë çast ishin si një simfoni dashurie. E gjithë ajo pritje e pavetëdijshme, gjithë ajo mungesë e paditur, u zhbë brenda një çasti, ndërsa ne përqafonim Agonin sikur të ishte vetë mirësia që na kishte ardhur në prag. Dhe kështu, një pasdite e zakonshme u kthye në një kujtim të artë, një copëz lumturie që do të mbetej përherë e gdhendur në zemrat tona.
Është një magji e veçantë, ajo që fëmijët tanë sjellin në jetën tonë, një art i fshehtë i befasive që shpërthen si dritë në çastet më të zakonshme. Agoni, me një buzëqeshje të fshehtë dhe sytë që ndriçonin, u bë vetë lajmëtar i një surprize që as e kishim menduar. Pasi u rehatuam dhe zemrat tona u qetësuan nga malli që kishte mbledhur netët e largësisë, ai na tregoi planin e tij të fshehtë: biletat ishin prerë, hoteli buzë detit ishte rezervuar dhe, pa shumë mendime, duhej të niseshim nesër për në Majami.
Habia jonë u përzien me një lumturi fëmijërore, ndërsa ideja e një udhëtimi të papritur na mbushi me gëzim. Ishte një ëndërr që po realizohej, një ftesë për të lënë pas përditshmërinë dhe për t’u zhytur në ngjyrat dhe dritën e një peizazhi tropikal.
Agon Basha, Arta Basha-Jakupi, Tefik Basha, Sabile Keçmezi-Basha,
nipat (Darsi e Gerti), Plazhi i Majamit, 2018
Rruga ishte e gjatë, por si me magji, fluturimi kaloi pa asnjë pengesë. Qielli, me ngjyrat e tij të pafundme, u bë ura që na çoi nga rutina në një botë të re. Për tri orë, prej krahëve të aeroplanit, arritëm në pragun e një parajse, një hotel që përqafohej nga zhurma e valëve dhe aroma e kripur e ajrit të detit.
Plazhi i Majamit, i ndriçuar nga dielli që dukej sikur përshëndeste ardhjen tonë, u shfaq para nesh si një premtim i një kohe të paharrueshme. Dhe ne, të mbushur me falënderim për këtë dhuratë të papritur, ndjemë se çdo moment i kësaj aventure do të bëhej një perlë në vargun e kujtimeve tona. Fëmijët e mi, gjithmonë një burim surprizash, na dhanë edhe një herë arsye për të besuar se momentet më të bukura në jetë janë ato që nuk i pret, por i mirëpret me zemër të hapur.
Kujtesë: Një ditë e nxehtë vere, e vitit 1989, kur dielli përvëlonte dritaret dhe bënte ajrin të dridhej, unë, Arta dhe Agoni, u zhytëm në botën e një filmi që na çoi drejt kujtimeve të përjetësuara të Ernest Heminguejit. Ishte një udhëtim mes fjalëve të tij, historive që ai kishte thurur dhe jetës së tij, që dukej si një roman më vete. Ekrani na tregoi shtëpinë e tij në Key West, një strehë e heshtur mes palmave, ku ai jetonte i rrethuar nga macet që i donte aq shumë.
Kur filmi përfundoi, biseda jonë nisi të valëvitej si një det i qetë. Flisnim për veprat e tij, për shpirtin e lirë të një njeriu që kishte gjetur frymëzim në çdo cep të botës, dhe për dashurinë e tij për krijesat e vogla, që i mbushnin ditët me ngrohtësi.
Agoni, me entuziazmin e pafajshëm të fëmijërisë dhe sytë që i shkëlqenin nga ideja e aventurës, më pyeti me zërin e tij të ëmbël: “A do të dëshiroje ta vizitoje ndonjëherë shtëpinë e tij?” Pyetja e tij, e thjeshtë, por plot ndjenja, më bëri të buzëqesh. Ai nuk e kuptonte largësinë e atij vendi, që dukej si një ëndërr e vendosur në horizontin e largët.
Gjyshi Tefik Basha me Darsin e Gertin, në South Beach, Majami, 2018
Por shpresa e tij, një shpresë që vetëm një zemër e re mund ta mbajë, ishte e pafundme. Me një siguri që të dridhte zemrën, më premtoi: “Kur të rritem, do të shkojmë bashkë.” Ishte një premtim që nuk kishte nevojë për kohë apo për vend; ishte një premtim i lidhur me shpirtin, një dëshirë për të ndarë me mua një aventurë që do të ngjante me një faqe nga vetë librat e Heminguejit. Në atë moment, e ndjeva se, më shumë se largësia, ishte dashuria dhe ëndrrat e tij që do të na çonin një ditë drejt asaj shtëpie, ku kujtimet e një shkrimtari ende jetonin mes flladit të Key West-it.
Vitet rrjedhën si ujëvarë që nuk ndalet kurrë, duke ndryshuar peizazhin e botës sonë dhe duke na çuar drejt horizonteve të reja. Kosova, toka jonë e dashur, u çlirua nga hijet e së kaluarës dhe, si një feniks që ngrihet nga hiri, shpalli pavarësinë e saj. Ndërsa unë, duke lënë pas vitet e angazhimeve të mia, hyra në fazën e qetësisë, në pensionin që shpesh e quajnë stina e reflektimit dhe përkujtimeve.
Ndërkohë, Arta, me ëndrrat e saj që fluturonin përtej kufijve, fitoi një bursë të lakmueshme në SHBA, duke nisur një kapitull të ri të jetës së saj. Agoni, tani një burrë e arkitekt i formuar dhe i suksesshëm, u përqendrua në punën dhe projektet e tij, duke ndërtuar me durim të ardhmen e tij. Jeta e secilit prej nesh dukej si një rrjedhë e natyrshme, por gjithnjë me lidhje të forta që nuk i ndan as koha, as hapësira.
Pastaj erdhi ajo ditë e veçantë në majin e vitit 2018. Pas një konference shkencore që më organizuan në Institutin e historisë, si një njohje për punën dhe dedikimin tim, Arta bëri një propozim që ndryshoi ritmin e përditshmërisë sonë: ajo na ftoi të kalonim një muaj në SHBA, duke na ofruar një shans për të përjetuar nga afër botën ku ajo tashmë jetonte dhe ëndërronte.
Ftesa e saj ishte si një portë që hapej drejt aventurës. Pa u menduar dy herë, e pranuam me gëzim dhe filluam përgatitjet për një udhëtim që do të na sillte më pranë fëmijëve tanë dhe një bote të re. Ajo pranverë u bë fillimi i një rrëfimi të ri, një kapitull i jetës sonë që do të mbushej me kujtime, me zbulime dhe me dashuri që lidhte brezat dhe ëndrrat. Të nisur drejt Amerikës, ndjemë se jeta, me të gjitha kthesat e saj, ishte ende një aventurë e hapur që duhej përqafuar me gjithë zemër.
Në një pasdite të qetë, mes paqes së pushimeve që rridhnin si melodi e lehtë, zilja e derës shpërtheu papritmas, duke thyer ritmin e qetësisë sonë. Një befasi na priste përtej saj, një dhuratë nga vetë dashuria e familjes. Agoni, djali ynë i befasisë, që kishte ardhur nga Kosova pa një fjalë lajmërimi, qëndronte para nesh, i mbushur me dritën e gëzimit.
Shikimi i tij, plot energji dhe shkëlqim, tregonte se ai nuk kishte ardhur duarbosh. Me një zë të butë, por plot entuziazëm, na njoftoi për surprizën e tij të menduar me aq kujdes: një udhëtim drejt brigjeve të Majamit, ku dielli përqafohet me detin, dhe më tej, drejt Key West-it, vendit që ruan kujtimet e Ernest Heminguejit”.
Por magjia nuk ndalej këtu. Agoni kishte menduar për çdo detaj, kishte rezervuar hotele, kishte ndarë kohën dhe kishte organizuar një vizitë në shtëpinë e shkrimtarit të madh, atë strehë të thjeshtë ku macet endeshin lirshëm dhe frymëzimi thurte histori.
E befasuar dhe e prekur, ndjeva zemrën time të mbushej me një ndjesi mirënjohjeje që fjalët nuk mund ta shprehnin. Ishte një moment që lidhte të shkuarën me të tashmen, ëndrrat e një fëmije me realitetin e një burri që dinte si të bënte lumturi. Dhe kështu, ajo pasdite u shndërrua në fillimin e një udhëtimi jo vetëm në hapësirë, por edhe në thellësinë e lidhjeve tona familjare dhe kujtimeve që do të krijonim së bashku.
Majami, një perlë tropikale e bregut jugor, është më shumë se një destinacion – është një përvojë që zgjon çdo shqisë. I njohur për plazhet e tij të pafundme me rërë të artë dhe ujëra të kristalta, ky qytet është një përzierje e jetës së gjallë dhe gjallërisë pa fund. Nata e Majamit, një simfoni dritash dhe ritmesh, të fton të bëhesh pjesë e energjisë së tij të papërmbajtshme, ndërsa ditët të ofrojnë kënaqësinë e pazarit në rrugët e mbushura me dyqane e tregje shumëngjyrëshe.
Sabile Keçmezi-Basha, Tefik Basha, Gerti, Darsi, kafiteria “Dollari”, Key West, 2018
Por Majami nuk ndalet vetëm këtu. Zemra e tij pulson mes artit dhe kulturës, në muze
që ruajnë thesare historike, galeri që shfaqin krijime nga artistë vendas dhe ndërkombëtarë, dhe parqe që ofrojnë oaze qetësie mes një qyteti të gjallë. Për çdo shpirt kurioz, ky qytet është një udhëtim që të fton të eksplorosh pafundësinë e tij.
Për artdashësit, Majami është një goblen i gjallë, ku ngjyrat e krijimeve bashkohen me atmosferën tropikale për të krijuar një përvojë që frymëzon dhe magjeps. Qyteti është një ftesë e hapur për këdo që kërkon bukuri, diversitet dhe pasion – një përzierje e përsosur mes natyrës, kulturës dhe artit, që të bën të ndihesh si pjesë e një bote magjike.
Rruga drejt Key West-it ishte si një poezi që shpaloset ngadalë, çdo varg një pamje e mrekullueshme. Kalonim mbi ura që lidhin detin me qiellin, me valët që shkëlqenin si argjend nën dritën e diellit. Kjo udhë e gjatë, që na çonte drejt pikës më jugore të Amerikës, dukej sikur na ftonte në një botë ku ëndrrat dhe realiteti shkrihen së bashku.
Key West, një perlë tropikale e ngulur mes ujërave të ngushticës së Floridës, është një ishull që mbart magjinë e bregut jugor të Shteteve të Bashkuara. Ky destinacion, si një ëndërr që noton mes qiellit dhe detit, formon një qytet të unifikuar bashkë me ishujt fqinj si Dredgers Key, Fleming Key, Sunset Key dhe pjesën veriore të Stock Island. Një mozaik i vogël ishujsh, secili me bukurinë dhe historinë e tij, bashkohen për të krijuar peizazhin unik të Key West-it.
Ky ishull i vogël, vetëm 4 milje (6 kilometra) i gjatë dhe 1 milje (2 kilometra) i gjerë, përfshin një sipërfaqe prej 4.2 miljesh katrorë (11 kilometra katrorë). Por brenda këtyre përmasave të vogla, ndodhet një botë e pasur me histori, kulturë dhe natyrë të paprekur. I ndodhur 130 milje (210 kilometra) në jugperëndim të Miamit, rruga drejt tij është një udhëtim që të fton të kalosh mbi urat e gjata që ndajnë detin në dysh, një përvojë që e bën çdo milje të vlejë.
Key West është gjithashtu porti më i afërt i SHBA-së me Kubën, vetëm 95 milje (153 kilometra) larg në pikat e tyre më të afërta, dhe 106 milje (171 kilometra) në veri-verilindje të Havanës. Afërsia e tij me Kubën ndjen në aromën, ngjyrat dhe shpirtin që rrjedh nga ky vend – një përzierje e kulturave që e bën këtë ishull të ndjehet si pjesë e dy botëve, të bashkuara nga valët.
Në Key West, çdo rrugicë, çdo copëz tokë, tregon histori – të peshkatarëve, artistëve dhe ëndërrimtarëve që kanë kaluar aty. Një oazë qetësie dhe bukurie, ai është më shumë se një ishull; është një vend që mbledh frymëzimin nga era dhe dielli, duke të ftuar të ndjesh thellësinë e thjeshtësisë dhe madhështinë e tij.
Kur mbërritëm, atmosfera tropikale na përqafoi me erën e luleve dhe freskinë e detit. Agoni, me një energji që vetëm ai mund ta kishte, nxitonte nëpër rrugët e ngushta, dukej sikur kërkonte diçka të fshehur, një sekret që e mbante vetëm për vete. Shikimi i tij kishte atë shkëlqimin e fëmijërisë, atë përzierje të misterit dhe entuziazmit.
Pastaj, ai ndaloi para një muri të thjeshtë, modest, që nuk fliste me madhështi, por me histori. “Lexo,” më tha, me një buzëqeshje që dukej sikur e dinte se çfarë po vinte. Unë u afrova dhe lexova. Fjalët m’u dukën si të dilnin nga një ëndërr e hershme: shtëpia e Hemingvejit.
Zemra më rrahu fort, dhe sytë m’u mbushën me lot gëzimi. Ishte e pabesueshme, një prekje e drejtpërdrejtë me historinë. Hyra brenda, ku secila dhomë rrëfente heshturazi histori të gjata netësh krijimi. Me dorë preka makinën e shkrimit, atë instrument të magjishëm ku fjalët e Hemingvejit kishin lindur. Fletët e para të krijimeve të tij ishin aty, dëshmi e një gjenialiteti të përjetshëm. Dhe jashtë, varrezat e maceve, me emrat e tyre unikë, më bënë të buzëqesh në mes të këtij udhëtimi emocional.
Kush ishte Ernest Hemingway (1899–1961)
Ernest Heminway ishte një nga shkrimtarët më të njohur amerikanë, i njohur për stilin e tij të thjeshtë dhe të drejtpërdrejtë, si dhe për temat e fuqishme që trajtonin luftën, dashurinë, humbjen dhe qëndrueshmërinë njerëzore. Lindi më 21 korrik 1899 në Oak Park, Illinois. Ai u rrit në një mjedis familjar të dashur për natyrën dhe letërsinë. Gjatë Luftës së Parë Botërore, shërbeu si drejtues ambulance për Kryqin e Kuq italian. U plagos rëndë, dhe kjo përvojë u bë frymëzim për romanin e tij A Farewell to Arms (Lamtumirë Armëve).
Në vitet 1920, jetoi në Paris, ku ishte pjesë e “Brezit të Humbur,” një grup artistësh dhe shkrimtarësh që përfshinte edhe F. Scott Fitzgerald dhe Gertrude Stein. Punoi si gazetar dhe shkrimtar, duke fituar famë me veprat e tij si The Sun Also Rises (Dhe Dielli Lind Përsëri) dhe For Whom the Bell Tolls (Për kë Bien Kambanat). Fitues i çmimit Pulitzer për The Old Man and the Sea (Plaku dhe Deti) më 1953 dhe çmimit Nobel për Letërsinë më 1954.
Jeta e tij personale ishte e trazuar; kishte katër martesa dhe përjetoi periudha depresioni të rëndë. Ndërroi jetë më 2 korrik 1961 në Ketchum, Idaho, duke kryer vetëvrasje, pas një periudhe të gjatë sëmundjesh dhe vështirësish mendore. Ernest Hemingway mbetet një nga figurat më të rëndësishme të letërsisë botërore. Stili i tij minimalist, i njohur si “Teoria e Ajsbergut,” dhe përqendrimi në temat universale e bëjnë veprën e tij të pavdekshme).
Ishte një moment që sfidonte logjikën, si një ëndërr fëmijërie që më në fund u bë realitet. Ajo shtëpi nuk ishte thjesht një ndërtesë, por një portë drejt shpirtit të një shkrimtari që më kishte frymëzuar gjithnjë. Dhe unë, në atë çast, ndjeva se jeta shpesh i dhuron momentet më të bukura kur më së paku i pret.
Fotografitë e asaj dite i hap shpesh, si të ishin dritare drejt një kohe që jeton përgjithmonë brenda meje. Çdo herë që sytë më ndalen mbi to, më përfshin ndjesia e atij momenti magjik, kur u bëra pjesë e një historie të rrallë, të thurur me premtimin e një fëmije dhe dashurinë që vetëm një zemër e pastër mund të dhurojë.
Në ato imazhe, shoh jo vetëm fytyrat tona, por edhe frymën e lidhjes sonë, atë ndjenjë të papërshkrueshme që përshkonte çdo çast të asaj dite. Ishte një histori që filloi si një ëndërr dhe përfundoi si një realitet i paharrueshëm – një dëshmi e fuqisë së një premtimi të mbajtur me zemër.
Djali im, me atë dashuri të pakushtëzuar që e kishte mbushur jetën time me kuptim, më dha më shumë se sa një udhëtim, më dha kujtimin e një çasti që do të mbetet gjithmonë i gdhendur në shpirtin tim. Dhe çdo herë që i shoh ato fotografi, ndjej se koha mund të kalojë, por momentet e tilla janë përjetësi e pastër.
Sipas legjendës që endet mes rrugëve të Key West-it, Ernest Hemingway, mjeshtri i fjalës dhe shpirtit rebel, krijoi disa prej vargjeve të pavdekshme të romanit të tij “A Farewell to Arms” ndërsa qëndronte në një dhomë të thjeshtë, mbi sallën e ekspozitës së një përfaqësie Ford, në 314 Simonton Street. Ishte viti 1928, dhe ndërsa ditët kalonin, ai priste me durim ardhjen e një roadsteri Ford Model A, një dhuratë nga xhaxhai i gruas së tij Pauline.
Sabile Keçmezi-Basha dhe Tefik Basha, makina e shkrimit e Hemingvejit, Key West-2018
Imagjinojeni atë, të ulur në një tryezë të vogël, ku pena takonte letrën dhe tingujt e botës përjashta ndërthureshin me mendimet e tij. Në atë hapësirë të ngushtë, Hemingway thurte një tregim që do të kapërcente kohën, duke mbledhur në vargjet e tij peshën e luftës dhe dashurisë. Dhe ndërsa pritja për roadsterin vazhdonte, zemra e tij nxirrte nga brendësia copëza arti, të lindura nga malli dhe përjetimet e tij.
Automjeti mund të ketë qenë një simbol i lirisë për të, një premtim i rrugëve të reja që e prisnin. Por ishte dhoma e tij mbi atë sallë modeste që u bë porta ku fantazia dhe realiteti u ndërthurën, duke i dhënë jetë një prej kryeveprave të letërsisë. Dhe kështu, legjenda e Hemingway-it vazhdon të jetojë, jo vetëm në faqet e librave të tij, por edhe në muret e heshtura të Key West-it, që ende mbajnë gjurmët e një shkrimtari që i dha frymë një epoke.
Në brigjet e Key West-it, mes dallgëve që flisnin një gjuhë të lashtë dhe erës së detit që mbushte ajrin, Ernest Hemingway gjeti jo vetëm një strehë, por edhe miq që i dhanë jetë aventurave të tij. Charles Thompson, pronari i një dyqani të vogël pajisjesh, e prezantoi me magjinë e peshkimit në det të thellë. Mes grupit të peshkatarëve ishte edhe Joe Russell, i njohur ndryshe si Sloppy Joe, figura e gjallë që, sipas disa studiuesve, frymëzoi Freddy-n në romanin e tij “To Have and Have Not.” Në ato ditë të mbushura me diell dhe aventura, Hemingway fitoi pseudonimin që do ta ndiqte përjetësisht: “Papa.”
Sabile Keçmezi-Basha dhe Arta Basha, dhoma e ditës e Hemingvejit, Key West, 2018
Në vitin 1931, një tjetër dhuratë erdhi në jetën e tij, këtë herë nga xhaxhai i pasur i gruas së tij, Pauline. Gus Pfeiffer bleu për ta një shtëpi të bukur në 907 Whitehead Street, një strehë që do të bëhej epiqendra e historive dhe kujtimeve të tij. Ky vend u transformua në një parajsë personale, kur Hemingways ndërtuan një pishinë të madhe në vitet 1937–38, një luks i rrallë për atë kohë, që kushtoi 20,000 dollarë – një shifër marramendëse, e barasvlershme me rreth 339,639 dollarë sot.
Pishina, si simbol i ambicies dhe dëshirës për të jetuar madhështinë, solli edhe një moment të paharrueshëm. Kostoja e lartë e saj e bëri Hemingway-in të përjetonte një çast humori të hidhur. Duke futur një qindarkë në çimenton e lagur pranë pishinës, ai tha me një buzëqeshje sfiduese: “Ja, merre qindarkën e fundit që kam!” Dhe ajo qindarkë, e thjeshtë dhe e përulur, mbetet ende sot në skajin verior të pishinës, si një kujtim i një shkrimtari që dinte të jetonte, të sfidonte dhe të qeshte me jetën.
Kjo shtëpi, kjo pishinë dhe këto kujtime janë më shumë se monumente të së kaluarës; ato janë histori të gjalla, që frymojnë ende në erën tropikale të Key West-it, duke rrëfyer për një njeri që jetoi me një pasion që e kalon çdo kufi.
Në hijen e palmave dhe nën rrahjet e erës tropikale, Ernest Hemingway kaloi vitet e tij krijuese në Key West, duke i dhënë jetë disa prej veprave më të njohura të letërsisë botërore. Aty, mes qetësisë dhe zhurmës së oqeanit, u formësuan faqet e pavdekshme të “Vdekja në pasdite,” “Për kë bien këmbanat,” “Borët e Kilimanxharos,” dhe “Jeta e shkurtër e lumtur e Francis Macomber.” Ishte Key West-i i epokës së depresionit që i dha frymë “To Have and Have Not,” romani i tij i vetëm me skena të vendosura në Shtetet e Bashkuara, ku drita dhe hijet e kohës shpalosen nëpër faqet e tij.
Sabile Keçmezi-Basha, në bibliotekën e Hemingevjit, Key West, 2018
Por magjia e kësaj toke nuk ndalet vetëm te tregimet. Në hapësirat e shtëpisë së Hemingway-it, ende jetojnë macet e veçanta polidaktile, trashëgimi e “Snowball,” maces origjinale të tij, me gjashtë ose shtatë gishta në secilën putër. Këto krijesa të çuditshme dhe të dashura, një lidhje e gjallë me të shkuarën, vazhdojnë të bredhin lirshëm në tokën ku shkrimtari dikur krijonte. Ato janë mbrojtëset e heshtura të shtëpisë, duke e ruajtur me hijeshi shpirtin e Hemingway-it, pavarësisht debateve dhe ankesave nga Departamenti i Bujqësisë i SHBA-së, që kërkonte t’i mbante të izoluara.
Në një akt të veçantë dashurie dhe përkushtimi ndaj trashëgimisë, Komisioni i qytetit Key West mori një vendim që rezonon me kujdesin për historinë: shtëpia e Hemingway-it u përjashtua nga kufizimet mbi numrin e kafshëve shtëpiake. Ky gjest lejoi që macet e rralla polidaktile, të lidhura me historinë e shkrimtarit të madh, të mbeten pjesë e gjallë e këtij vendi të shenjtë letrar, duke ruajtur frymën e tij në çdo cep të kësaj toke.
Gjatë vizitës sonë në këtë shtëpi të mrekullueshme, kishim privilegjin të zbulojmë një pjesë tjetër të botës intime të Hemingway-it. Në kopshtin e tij të qetë, ku hijet e palmave krijonin një oazë reflektimi, qëndronin varrezat e maceve – një përkujtim prekës dhe unik për këto krijesa që e shoqëronin në momentet e tij të qeta. Secila prej tyre kishte një emër të veçantë, një homazh për ikonat e artit dhe të bukurisë – Marilyn Monroe, Sophia Loren, Brigitte Bardot, dhe të tjera.
Ishte si të shihje një faqe të pazbuluar të një historie, ku dashuria e tij për kafshët dhe shpirtrat krijues të kohës ndërthurej. Në ato momente, ndjeva se këto mace ishin më shumë se kafshë shtëpiake; ato ishin dëshmitare të heshtura të një epoke, pjesë e një trashëgimie që kapërcen kohën, duke e bërë shtëpinë e Hemingway-it një monument të gjallë, ku jeta, arti dhe kujtimet jetojnë në harmoni të përjetshme.
Kështu, shtëpia e Hemingway-it mbetet një oazë e gjallë, ku historia dhe natyra bashkëjetojnë, duke rrëfyer për një shkrimtar që e përqafoi jetën dhe kafshët me të njëjtin pasion si fjalët që i vendosi në letër. Në çdo hap të kësaj toke, ndjehet ende prania e tij – një kujtesë e përjetshme për shpirtin që krijoi në mes të thjeshtësisë tropikale.
Në vitin 1939, rrugët e Pauline dhe Ernest Hemingway-it, dikur të ndërthurura me pasion dhe ëndrra, u ndanë përfundimisht. Një dashuri që dikur flakëronte, tashmë kishte humbur nën peshën e kohës dhe ndryshimeve. Pauline qëndroi në Key West, ndërsa Hemingway vazhdoi udhëtimin e tij nëpër botë, duke u zhytur në jetën dhe shkrimin që shpesh pasqyronin shqetësimet e shpirtit të tij.
Nga Havanë, ku gjeti një strehë të re për zemrën dhe frymëzimin e tij, ai vizitonte Key West-in vetëm herë pas here. Ato kthime të rralla ishin si hije të një kohe të kaluar, një përpjekje për të ruajtur lidhjen me një vend që i kishte dhënë kaq shumë – kujtime, frymëzim dhe një pjesë të vetes.
Por edhe këto vizita, si gjurmë në rërë që zbehen nga valët, u ndalën me kohën. Në vitin 1961, Hemingway mbylli kapitullin e jetës së tij me një akt tragjik, duke lënë pas jo vetëm veprat e tij të pavdekshme, por edhe vendet që e kishin formësuar. Key West mbeti si një kujtesë e heshtur e ditëve të tij më të qeta, një dëshmi e shpirtit të një njeriu që luftoi me madhështinë dhe dhimbjen brenda vetes.
Përtej shtëpisë së Heminguejit, që mbante ende aromën e kohës dhe historisë, aventurat tona në Key West na çuan në vende që pasqyronin bukurinë dhe karakterin e veçantë të ishullit. Në çdo hap, kjo oazë tropikale na ofronte peizazhe që magjepsnin shpirtin dhe na ftonin të zbulojmë thesaret e tij.
Një nga ndalesat më të njohura ishte një pikë ikonike, një monument modest por me një simbolikë të fuqishme. Në cepin e rrugëve Jugore dhe Whitehead, një vozë betoni e madhe, qëndron krenare, duke pretenduar të jetë pika më jugore e Shteteve të Bashkuara kontinentale. Ajo shënon një vend ku toka mbaron dhe fillon pafundësia e detit – një pikë që të fton të ndalesh dhe të reflektosh mbi udhëtimin dhe qëllimin.
Fillimisht, ky vend i veçantë ishte shënuar me një shenjë të thjeshtë, por në vitin 1983, qyteti i Key West ngriti monumentin aktual, duke e bërë atë një simbol të përhershëm të lidhjes mes tokës dhe oqeanit. Monumenti, me ngjyrat dhe karakterin e tij unik, u dëmtua nga fuqia e egër e Uraganit Irma në vitin 2017, por si vetë shpirti i ishullit, ai u rikthye në jetë, i rilyer dhe i rilindur, për të vazhduar të mirëpresë vizitorë nga e gjithë bota.
Agon Basha, Tefik Basha, Sabile Keçmezi-Basha, Darsi e Gerti,
Monumenti “90 milje deri në Kubë” Key West, Florida, 2018
Sot, ky monument i thjeshtë është një nga vendet më të fotografuara në Florida Keys – një dëshmi e përhershme e fuqisë së kujtimeve që njerëzit ndajnë me këtë ishull magjepsës, ku kufijtë fizikë shndërrohen në ura shpirtërore që lidhin zemrat me horizontet e largëta.
Më pas, hapat tanë na çuan drejt monumentit që shënon “Pikën më jugore kontinentale të SHBA,” një vend që flet për kufijtë fizikë dhe simbolikë të Key West-it. Monumenti, i thjeshtë në dukje por i rëndë me kuptim, qëndron krenar në prag të oqeanit, një strehë për kujtimet dhe ëndrrat e atyre që e vizitojnë.
Megjithatë, vetë natyra e këtij simboli përfshin një ironi të heshtur. Pika reale më jugore e Key West-it është Whitehead Spit, një copëz toke e fshehur në pronën e Aneksit Truman, ku turistët civilë nuk mund të shkelin, pasi toka i përket Marinës Amerikane. Kjo zonë, e mbuluar nga hijet e rregullave dhe kufizimeve, qëndron e paprekur, duke ruajtur sekretin e saj nga sytë e shumicës.
Më tej, drejt lindjes, prona private dhe plazhet e Shtojcës Truman, si dhe Parku Historik Shtetëror i Fort Zachary Taylor, zgjaten më në jug se monumenti, por mbeten të ndara nga bota përreth. Në perëndim dhe jug të Key West-it, Ballast Key, një ishull në pronësi private, shënon pikën më jugore të vërtetë të SHBA-së, si një horizont që fshihet përtej arritjes së shumicës.
Por për publikun, vendi më jugor që mund të përqafojë me shikim dhe prekje është plazhi i Fort Zachary Taylor, një hapësirë ku toka dhe deti bashkohen në një simfoni natyrore. Kjo hapësirë fton vizitorët të ndalojnë për një çast, të ndjejnë rërën nën këmbë dhe të shohin horizontin ku qielli përqafon oqeanin, duke kuptuar se ndonjëherë, vetë udhëtimi dhe peizazhet e tij janë destinacioni i vërtetë.
Më në fund një drekë e merituar në Gjirin e Meksikës,
(Arta, Sabilja, Tefiku, Darsi e Agoni), Key West, Florida, 2018
Monumenti, një simbol i thjeshtë por i fuqishëm që qëndron në Key West, shpall me krenari: “90 milje deri në Kubë.” Një shifër që mbart më shumë sesa një matje fizike; ajo është një urë imagjinare që lidh dy bregdete dhe dy botë të ndryshme. Por në të vërtetë, distanca ndërmjet Key West-it dhe Kubës është disi më e gjatë – rreth 95 milje statutore (153 kilometra; 83 milje detare) në pikat e tyre më të afërta.
Megjithatë, vetë ideja e 90 miljeve flet më shumë sesa saktësia gjeografike. Ajo përfaqëson afërsinë shpirtërore dhe ndërlidhjen e dy brigjeve që shihen nga larg, por ndjehen kaq pranë. Distanca nga monumenti në Havana është, në fakt, më afër asaj që shënon shifra – rreth 90 milje detare (104 milje statutore; 167 kilometra) – një përkujtim i valëve që lidhin dhe ndajnë.
Ky monument, më shumë sesa një tregues gjeografik, është një poezi e skalitur në beton, një ftesë për të reflektuar mbi detin që përshkohet nga historia, kultura dhe ëndrrat e atyre që kanë parë horizontin nga të dyja anët. Ai na kujton se distancat fizike ndonjëherë janë më të vogla sesa largësitë që imagjinata mund të kalojë me vetëm një mendim.
Brenda një dite, këmbët tona na çuan drejt vendeve më tërheqëse të ishullit, ku çdo hap dukej si një zbuluese e re. Por vetë udha që na shoqëroi drejt Key West-it dhe më pas kthimi në Majami ishin një magji më vete, një simfoni mes njeriut dhe natyrës. Kalonim mbi urën madhështore që shtrihej mbi detin pa fund, një kryevepër e ndërtuar nga dora e njeriut, që dukej sikur sfidonte horizontin dhe përshëndeste valët.
Rruga ishte një poezi që fliste për bukurinë e thjeshtësisë dhe fuqinë e krijimit njerëzor. Kilometra të pafundme mbi ujërat e kaltër, ku deti dhe qielli bashkoheshin në një vallëzim pa kufij, ishin një përvojë që preku shpirtin. Kalimi mbi atë urë, duke parë dritën që thyhej në valë, ishte si të ecje në një ëndërr tropikale.
Koha fluturoi me shpejtësi, duke lënë pas vetëm kujtime të ndritshme. Befasia që Agoni kishte përgatitur me aq kujdes u realizua përtej çdo pritshmërie, më shumë se qind për qind sukses. Në zemrën time, kjo mbetet surpriza më e madhe dhe më e bukur që kam përjetuar ndonjëherë. Ishte një dhuratë jo vetëm e planifikuar, por e mbushur me dashuri dhe përkushtim, që e bëri këtë udhëtim të shndërrohet në një perlë të pavdekshme në kujtesën time.
Tani, kur flas me Agonin, e mendoj dy herë çdo fjalë dhe çdo dëshirë që shpreh. Ai ka një aftësi të rrallë për të kapur ëndrrat dhe për t’i kthyer ato në realitet. Dhe kjo më mbush me një ndjenjë mirënjohjeje të thellë për një bir që, më shumë se sa dëgjon, kupton zemrën time dhe dëshirat që shprehen mes rreshtave të heshtjes.
Pas një jave të mbushur me dritën dhe magjinë e Majamit, ku çdo ditë dukej si një kapitull i ri i një libri të jetuar me të dashurit e mi – Tefikun, Arten, Agonin, Gertin dhe Darsin – fluturuam përsëri drejt qytetit tonë. Zemrat tona, të mbushura me kujtime të ngrohta dhe përvoja të paçmueshme, rrihnin me një ritëm të qetë lumturie.
Ishte një udhëtim që e kalonte çdo pritshmëri, një dhuratë nga ato që vetëm jeta mund të dhurojë, ku realiteti tejkalon edhe ëndrrat më të guximshme. As në dëshirat më të çmendura nuk mund ta kisha menduar një përvojë kaq të bukur dhe, mbi të gjitha, të realizueshme. Ishte si një përrallë që zgjati një javë, por që do të jetojë përjetësisht në kujtimet tona.
Me zemrën plot mirënjohje, e ndjej se çdo moment i atyre ditëve kishte vlejtur, çdo hap në atë udhëtim ishte një bekim. Fluturimi ynë për kthim nuk ishte thjesht një rrugë mbrapa; ishte një rikthim me një shpirt të pasuruar, një ndjesi që vërtet jeta, me të gjitha të papriturat e saj, është një mrekulli që duhet përqafuar.
Pas një dite të kthimit në përditshmëri, ritmi i jetës ndryshoi sërish. Agoni, i thirrur nga detyrimet e tij dhe nga dashuria për Albinën dhe Benin e vogël, u nis për në Minesota, ku e prisnin punë të rëndësishme dhe kontrata për të nënshkruar. Ndërkohë, Albina, si përfaqësuese e përkushtuar e AUK-ut, kishte udhëtuar për të marrë pjesë në një tubim të rëndësishëm në Mançester. Secili prej tyre ndiqte udhën e vet, të ngarkuar me përgjegjësi dhe aspirata.
