BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha & Prof. Dr. Tefik Basha
Kam dëgjuar me vite të tëra përshkrimet që Tefiku më fliste për Poloninë – një vend që në fjalët e tij ngjante si një kornizë e artë, ku kultura dhe bukuria natyrore bashkoheshin në harmoni të përkryer. Ai e kishte vizituar Poloninë herë si udhëtar i vetmuar, herë me miq të tij që ndanin të njëjtën pasion për të zbuluar vende të reja. Secila herë dukej se kthente një copëz të asaj bote të largët, duke sjellë rrëfime për Varshavën, qytetet e lashta, dhe historitë që gdhendeshin në çdo gur të rrugëve të saj.
Me secilin përshkrim të tij, brenda meje zgjohej një dëshirë e zjarrtë për ta parë atë vend të magjishëm me sytë e mi. Ishte një ndjenjë që çdo ditë e më shumë merrte trajtë – kureshtja ime bëhej si një pemë që lëshonte rrënjë në imagjinatën time dhe degëzonte në çdo cep të mendimeve të mia. Polonia filloi të më dukej si një ëndërr e prekshme, një premtim që fliste me zë të ulët, duke më ftuar drejt saj.
Në mendimet e mia, udhëtimi drejt Polonisë ngjante si një balet ajror – një fluturim që do të fillonte nga aeroporti i Prishtinës dhe do të na çonte drejt hapësirave të panjohura, përmes ndërrimeve të shumta të avionëve. Nuk kishte fluturime direkte për Poloni, por as kjo nuk më shqetësonte. Në të vërtetë, mendoja se edhe vetë ky itinerar i ndërlikuar ishte pjesë e magjisë, një udhëtim që do të më lejonte ta shijoja rrugën përpara se të arrija në destinacionin tim të ëndërruar. Në secilën ndalesë, do të ndjeja se po i afrohesha gjithnjë e më shumë asaj bote që Tefiku e kishte pikturuar me kaq dashuri dhe detaje.
Aeroportet më dukeshin si porta kalimtare drejt një Polonie që tashmë e kisha krijuar në mendjen time – një Poloni e mbushur me frymën e legjendave, frymën e kulturës dhe historisë. Dhe kështu, pa e kuptuar, ajo që nisi si një bisedë e zakonshme, u shndërrua në një ëndërr të madhe, që më thërriste me zë të padëgjuar, por të pandalshëm. Polonia më priste, dhe unë isha gati të ndiqja atë thirrje të zemrës, sado që rruga drejt saj të ishte e gjatë e e ndërlikuar.
Rruga drejt Polonisë, me të gjitha ëndrrat e mia të endura për ta vizituar atë vend të magjishëm, mbeti një peng i burokracisë dhe formaliteteve të lodhshme. Vizat, aplikimet, dhe pritjet e pafund më dukeshin si barriera të padukshme, që ngriheshin mes meje dhe ëndrrës sime. Procedurat e zvarritura dhe të bezdisshme, që dukeshin sikur u krijuan vetëm për të ndaluar shpirtin e lirë të udhëtarit, më lanë me një dëshirë të paplotësuar.
Tefik Basha & Sabile Keçmezi-Basha, para Monumentit për dëbimin
dhe ekzekutimin e hebrenjve nga Gjermania naziste, 2012
Por, si shpesh ndodh në jetë, befasitë vijnë pikërisht atëherë kur i pret më pak. Ishte viti 2012, një vit i mbushur me krenari dhe emocion për familjen tonë. Vajza jonë po mbronte doktoratën në Berlin – një moment solemniteti dhe arritjeje që nuk mund të mungonim për asgjë në botë. Berlinin e ndjeja si një ftesë për të festuar, por njëkohësisht, ai u bë dhe porta drejt një mundësie të re, të papritur.
Me hotelin e rezervuar për disa ditë, kishim jo vetëm kohë të ndanim këtë çast të shënuar me çikarrushen tonë, por edhe mundësi për të shëtitur përtej kufijve të Gjermanisë. Ideja e një udhëtimi të tillë erdhi si një dritë e vogël në horizont, një shteg i hapur drejt aventurës dhe eksplorimit. Nuk ishim më të mbërthyer nga zinxhirët e procedurave burokratike – tani, mund të shihnim mundësi aty ku më parë kishim parë vetëm pengesa.
Berlinin e përfytyroja si një pikënisje të një historie të re, një udhëtim që do të më shpie jo vetëm drejt Polonisë së ëndrrave të mia, por edhe drejt një të panjohure që vetëm shpirti i udhëtarit e di se si ta përqafojë. Dhe kështu, nga solemniteti i një doktorate, nga drita e një feste familjare, lindi mundësia për të përmbushur një ëndërr të kahershme, një premtim të hershëm që kishte pritur kohën e vet për t’u realizuar.
Pas disa ditësh qëndrimi në Gjermani, pasi kishim shëtitur nëpër qytet dhe rrethina, ndjeva një nxitje të brendshme për të mos u ndalur në një vend. Kështu që, me një hartë përpara, filluam të kërkonim se cili destinacion mund të ishte më afër Berlinit për të vizituar. Me habi zbuluam se Polonia ishte vetëm disa dhjetëra kilometra larg, një vend që kurrë nuk e kisha menduar se do ta vizitoja mu tani. Me një vendosmëri të re, morëm valixhet dhe u nisëm drejt stacionit të trenit, që do të na çonte në këtë shtet të ri.
Ishte dhjetor dhe dëbora kishte zbardhur qytetin, duke i dhënë një pamje të bukur, por gjithashtu duke e bërë kalimin nëpër rrugë të vështirë. Edhe pse temperaturat ishin të ulëta dhe ngrica ndjehej në çdo hap, ne, të kapluar nga emocionet e aventurës së re, as që ndienim të ftohtin. Teksa i afroheshim stacionit, turma njerëzish sa vinte e shtohej. Ajo që na goditi emocionalisht ishte një përmendore, e vendosur pikërisht në hyrje të stacionit, që me një ndjeshmëri të thellë përkujtonte dëbimin dhe ekzekutimin e hebrenjve. Ajo përmendore na e solli në mendje peshën e historisë dhe vuajtjet e njerëzve të pafajshëm, duke e bërë këtë udhëtim të veçantë jo vetëm për atë që po shihnim, por për atë që po ndienim.
Ishte për t’u admiruar që një përmendore e tillë, një testament i ndjeshmërisë dhe pendesës, ishte ngritur nga vetë gjermanët. Në atë moment, përmendorja fliste më shumë se gurët dhe bronzi—ajo thërriste në heshtje për një ndërgjegje të zgjuar, një vend që kishte marrë përgjegjësinë për të kaluarën e vet. E krahasonim këtë gjest fisnik me vendin tonë të dalë nga lufta, ku shkaktarët e tragjedive ende nuk e kishin përqafuar ndjesën, dhe në mes të Beogradit, nuk kishte asnjë përmendore që do të simbolizonte një ballafaqim të tillë me të kaluarën. Ata, me një mendësi të ngurtë dhe shpirt të ftohtë, as që mendojnë të reflektojnë mbi të shkuarën e tyre.
Me Tefikun e Agonin, e analizuam thellë domethënien e kësaj përmendoreje. Ajo nuk ishte thjesht një monument, por një mësim i dhimbshëm dhe i rëndë, një fjalë e pashkruar që thoshte: “Kurrë më krime në këtë vend.” Ne, me një ndjesi të thellë mirënjohjeje dhe respekti, e përgëzuam këtë gjest, duke vlerësuar thellësinë e mesazhit që dilte prej tij—një mesazh që na preku thellë në zemrat tona dhe na bëri të kuptojmë se pendesa dhe ndërgjegjësimi janë hapat e parë drejt një të ardhmeje më të ndritur.
Treni gjarpëronte ngadalë, duke lëkundur lehtë vagonët, ndërsa nga dritarja vëzhgonim se si pishat e zbardhura nga bora krijonin një peizazh të mrekullueshëm dimëror. Qetësia e trenit dhe ritmi i tij i ngadaltë na mbështillnin në një ndjenjë paqeje. Agoni ishte zhytur në ëndrrat e tij të buta, ndërsa Tefiku, me mendjen e mbushur plot mendime, përpiqej të përfytyronte se ku do të na shpinte kjo rrugë.
Shpejt arritëm në destinacion, dhe zbritëm të habitur se sa shpejt kishte kaluar udhëtimi. Bisedonim ndërmjet nesh, të ndërgjegjshëm se do të kishte qenë mëkat të mos vizitonim këtë cep të botës. Tollovia e krijuar nga njerëzit që nxitonin të dilnin nga treni na përfshiu dhe ne, duke na shtyrë me kujdes drejt platformës së stacionit. Qyteti ishte i mbuluar me një tis të bardhë bore, por një pastërti dhe rregullsi e dukshme shquheshin në çdo cep. Trotuaret ishin pastruar me kujdes, dhe bora dukej sikur nuk kishte prekur asnjë rrugë.
Tefik Basha & Sabile Keçmezi-Basha dhe Agon Basha, mbi urën në Odër,
që ndante dy shtete: Gjermanin dhe Poloninë, 2012
Ecnim rrugëve të Frankfurt-Oderit, me hapa të qetë dhe pa shqetësime, duke shijuar lirinë e ecjes, pa pasur frikë nga hapat që hidheshin. Çdo hap ndihej si një ritëm i lirë, si një vallëzim mbi rrugë të njohura e të panjohura. Një udhëzim i çiltër na çoi drejt një ure, një urë që nuk ishte thjesht kalim mbi ujë, por një portë mes botësh – Ura kufitare e Odrit. Na thoshin se përtej saj gjendej qyteti Stubice, aq afër sa mund të shihje horizontin e tij nga larg.
Ura dukej si një vijë e padukshme që ndante dy realitete, një simbol i ndarjes dhe bashkimit njëkohësisht. Shihnim njerëz që kalonin pa kurrfarë procedure, dhe mendonim se ata duhej të kishin ndonjë leje të veçantë, një çelës të fshehtë për të kaluar përtej asaj vije të hollë. Por në të vërtetë, ajo urë ishte një rrugë e hapur, një ftesë për të kaluar nga një qytet në tjetrin, pa pengesa e formalitete.
Slubice, qyteti që shtrihej përtej, në Voivodeshipin Lubusz të Polonisë perëndimore, dukej si një përrallë e vjetër e cila përthithte frymën e Odrit. Me lumin që përshkonte të dy qytetet, Stubice dhe Frankfurti (Oder) ndanin një histori të përbashkët, një gjuhë të përbashkët uji dhe një ndjenjë bashkimi, edhe pse të ndarë. Deri në vitin 1945, Stubice ishte pjesë e Frankfurtit në Odër, një lidhje që ende dukej e gjallë në çdo hap të urës, në çdo frymëmarrje të lumit.
Në vitin 2019, qyteti kishte një popullsi prej 16,705 banorësh, dhe me Frankfurtin, përbënin një grumbullim urban prej 85,000 njerëzish. Stubice, kryeqyteti i qarkut të tij, ishte zemra administrative e Gmina Stubice, duke mbajtur mbi vete një trashëgimi të rajonit historik të tokës Lubusz. Në këtë qytet, çdo hap që hedhje ndihej si një lidhje mes të kaluarës dhe së tashmes, mes ujit që ndante dhe bashkonte, një reflektim i përjetshëm i historisë që valonte në brigjet e lumit.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Stubice (Poloni), një rrugë e qytetit, 2012
Mbërritëm te ura dhe, me hapa të kujdesshëm, shkelëm mbi të, duke kërkuar me sy kufirin e padukshëm, një kufitar që do të shfaqej përpara nesh. Por, për habinë tonë, askund nuk dukeshin roje kufitare, as ndonjë shenjë që tregonte se aty kalonte një vijë ndarëse. Gjithçka ishte e qetë dhe e lirë, si një fllad që fryn mbi ujëra të pandërprerë. Përsëri, me një ndjenjë dyshimi, pyetëm një grua të moshuar për vendndodhjen e kufirit. Ajo na shikoi me një buzëqeshje të lehtë dhe na tha: “Kaloni mbi urë dhe pjesa përtej saj është Polonia.” Dhe, me një krenari të qetë, shtoi: “Unë jam polake dhe eci përditë këtej.”
Kaluam urën, ende të pavendosur, duke menduar se ndoshta në anën tjetër do të shfaqej kufiri. Çdo hap ishte i mbushur me një përzierje emocionesh—një ndjenjë e lehtë frike, një dëshirë për të mos shkelur ndonjë rregull të pashkruar. Por asgjë nuk ndryshoi. Kur mbërritëm në skajin tjetër të urës, përballë nesh ishte një rrethrrotullim, dhe aty, një shenjë e thjeshtë komunikacioni na tregonte drejtimin e Polonisë dhe qytetin Stubice. Në atë çast, kuptuam se kufijtë, ndonjëherë, janë thjesht iluzione, dhe udhëtimi ynë kishte kaluar pa pengesa, sikur historia të ishte shkrirë në një rrugë të vetme.
Për një çast u ndalëm, të habitur dhe disi të hutuar, duke shikuar nga të gjitha anët—djathtas, majtas, para dhe prapa. Ishim të mahnitur nga liria e papritur që na u shfaq përpara, një liri e cila nuk kërkonte asnjë procedurë apo pengesë për të kaluar kufirin. Ne ecëm përpara, dhe ndërsa kalonim rrugët, shihnim njerëzit që lëviznin me shpejtësi, të zhytur në punët e tyre të përditshme, punë që i çonin herë andej, herë këndej kufirit, apo më saktë, herë andej, herë këndej urës.
Në të vërtetë, nuk mundëm të dallonim ndonjë ndryshim të madh midis këtyre dy pjesëve të qytetit; veçse banorët e dinin se njëra anë ishte Gjermania dhe tjetra Polonia. Dita kishte kaluar tashmë, dhe ne, të entuziazmuar nga ky udhëtim i papritur, filluam të kërkonim një restorant ku të mund të shuanim urinë tonë. Ndërsa kalonim rrugët e qytetit, vërejtëm njerëz të qetë, miqësorë dhe të sjellshëm, të cilët dukeshin se jetonin një jetë të thjeshtë dhe paqësore.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Stubice, prapa nesh restorani,
ku hëngrëm picën më të shijshme ndonjëherë, 2012
Le të ndalemi për një çast të shkurtrë për të shpalosur disa nga të fshehtat e këtij vendi magjepsës që quhet Poloni, të cilat i kam përvetësuar duke endur nëpër faqet e internetit. Polonia, e njohur zyrtarisht si Republika e Polonisë, ndodhet në zemër të Evropës, ku kufizohet me Gjermaninë në perëndim, Çekinë dhe Sllovakinë në jug, Ukrainën dhe Bjellorusinë në lindje, dhe Lituaninë në verilindje, duke përshkuar detin me Danimarkën dhe Suedinë.
Me një sipërfaqe prej 312,696 kilometrash katrorë, Polonia shtrihet si një perlë e madhe në Evropë, duke zënë vendin e 69-të në botë për madhësi dhe të 9-tin në Evropë. Brenda kufijve të saj të shenjtë, jetojnë mbi 38 milionë banorë, duke e renditur atë të 38-tën në botë për popullsi. Varshava, zemra e këtij vendi, është kryeqyteti dhe metropoli më i madh, por qytete të tjera, si Krakovë, Vroclav, Lodzh, Poznan, dhe Gdansk, ndriçojnë gjithashtu si yje të shndritshëm në hartën e Polonisë.
Klima e Polonisë është si një kapriço e natyrës, e freskët dhe e ndryshueshme, me verë të lagësht dhe dimra të butë. Në jug të vendit, mali Rysy ngrihet në lartësinë mbidetare prej 2,499 metrash, ndërsa pika më e ulët e relievit ndodhet në bregun e lumit Elb, në vendin e quajtur Raçki, që zbret deri në -2 metra. Përmes kësaj toke të pasur dhe të larmishme, rrjedh me krenari lumi Visla, i cili përshkon 1,047 kilometra, duke e mbushur Poloninë me jetë dhe histori. Në sipërfaqet e qeta të këtij vendi shtrihet edhe liqeni më i madh, Shniarvu, që përhapet mbi 113.8 kilometra katrorë, duke reflektuar bukurinë e pafund të kësaj toke të bekuar.
Qyteti Stubice, i ndërtuar me një plan urbanistik të përpiktë, na ofroi një pamje të qetë të një jete që rridhte me një thjeshtësi të veçantë. Dyqanet e shumta që na dolën përpara dëshmonin për një ritëm të përditshëm që dukej më i qetë dhe më i përballueshëm se ai në anën gjermane. Një picë në një restorant të vogël të Stubices kushtonte dy herë më pak se në një restorant të ngjashëm në Gjermani, dhe ky dallim i vogël në çmime na kujtoi se, megjithëse kufijtë ndahen nga ura dhe lumenjtë, njerëzit dhe përditshmëria e tyre mbeten të lidhur në të dy anët e kufirit.
Pas një dreke të begatshme, u ulëm të relaksoheshim me nga një filxhan kafeje, dhe ndërsa bisedonim me kamarierin që na shërbente, ndjemë një ngrohtësi që rrallë herë haset. Ai ishte i hapur dhe i gatshëm të na përgjigjej çdo pyetjeje, me një mirësi të thellë që reflektonte një dashuri për jetën në këtë qytet të thjeshtë. Ndërsa ai fliste, ne kuptuam se për të, ky kufi i padukshëm ishte një bekim.
“Ne punojmë në Gjermani, marrim pagat e tyre, por jetojmë këtu,” na tha ai me një buzëqeshje të qetë. “Është shumë më e leverdishme për ne, për xhepin tonë.” Këto fjalë, të thëna me kaq thjeshtësi, pasqyronin një të vërtetë të thellë: jeta në këtë qytet, ndonëse ndante dy vende, mbetej e lidhur nga një rrjedhë e përbashkët përulësie dhe kënaqësie të përditshme.
Tefik Basha & Agon Basha & Sabile Keçmezi-Basha,
rrethrrotullimi për të hyrë në Poloni (Slubice), 2012
I kërkuam që të na shpjegonte këtë ndarje të çuditshme të qytetit, pa roje dhe pa procedura paraprake. Ai qeshi lehtë, me një mendjemadhësi të natyrshme që vinte nga një mirëkuptim i thellë i jetës. “Pse të kemi roje?” pyeti ai. “Ne jemi njerëz, le të jetojnë njerëzit të lirë kudo që duan. Unë kam zgjedhur të jetoj këtu, ndërsa motra ime jeton në pjesën tjetër të Odrit.” Fjalët e tij na prekën, duke na bërë të reflektonim mbi lirinë dhe lidhjet që kapërcejnë kufijtë fizikë. Ndoshta, kishte të drejtë—jeta ishte më e bukur kur njerëzit jetojnë të lirë, pa kufij dhe pengesa.
I tregoja Tefikut për një ngjarje të paharruar që na kishte ndodhur gjatë një vizite në Kongresin Amerikan. Atje, një deputete serbe u ngrit dhe me një ton të theksuar të shqetësimit, iu drejtua kongresmenëve amerikanë, duke denoncuar shpërnguljen e serbëve në shumicë. Kongresmeni Eliot Engel, me një qasje të hapur dhe tolerante, u përgjigj: “Zonjë, ne jemi njerëz të lirë. Çdokush ka të drejtë të jetojë ku të dojë. Nëse ndokush dëshiron të shkojë në Afrikë, ajo është zgjedhja e tij. Vetëm mos të ketë dëbim të dhunshëm, sepse kjo është e rrezikshme.”
I tregoja Tefikut se një politikë e tillë ishte për t’u lakmuar, sidomos në një mes të dy shteteve si Gjermania dhe Polonia. Frankfurt në Odër, me ndarjen e tij në dy pjesë, ishte një pasqyrë që nuk i ngjante Mitrovicën tonë, kur dihej se Mitrovica është Kosovë dhe me çfarë të drejte këtu, tek ne, ura nuk është e hapur për të kaluar kushdo dhe ashtu siç do. Në Mitrovicë, ku kufijtë nuk janë të pranishëm dhe as të pranueshëm në zemrën e Kosovës. Është një gabim i madh të mendosh se do të vendosesh një kufi mbi atë urë, që ndan qytetin dhe ndjenjat që lidhin këtë qytet shqiptarë.
Pytëm për atraksionet e këtij qyteti të magjishëm dhe u përgjigjën me ftesë të ngrohtë, duke na treguar për bibliotekën e tij të pasur, që ne e eksploruam me habi dhe admirim. Aty, mbetëm të mahnitur nga pasuria e saj, dhe zbuluam një muze të ngrohtë që ruante thesarët e një kohe të kaluar, një pasqyrë e vlefshme e historisë që kishte ikur, e cila ende mbante shijen e së kaluarës.
Rreth qytetit, një park i madh na tërhoqi me fëmijët që loznin dhe të rriturit që, ndoshta me nostalgji, e gjenin kënaqësinë në ngazëllimin e fëmijëve. Dyqanet e shumta, megjithatë, ruanin një ndjesi të kohëve të kaluara, ku çmimet ishin të volitshme dhe ishte mëkat të mos bleje diçka nga ato. Një librari, me një pamje të bukur dhe tërheqëse, kishte ekspozuar librat e saj jashtë lokalit. Aty, u ndala dhe bleva një copë historie të gjuhës ruse – “Maestro dhe Margarita” nga Mihail Afanasjeviç Bulgakov, një roman që e ruaj në raftet e mia me dashuri.
Derisa nata përparonte, qyteti shpërtheu në një festë dritash – ndriçimi i rrugëve dhe drita e hënës, si dy rivale të pasionuara, konkurronin për të ndriçuar më shumë natën. Megjithatë, atë natë, vendosëm të ktheheshim në Berlin, duke planifikuar që të nesërmen, diku rreth mesditës, të kapnim avionin tonë dhe të ktheheshim në Kosovën tonë të dashur.
