Për filozofen Lea Ypi, bota u shemb dy herë. Së pari ajo pa komunizmin të dështonte, pastaj kapitalizmi e çoi atdheun e saj Shqipërinë në luftë civile. Sot ajo ka një ide se si mund të shpëtohet demokracia perëndimore.

Nga Caterina Lobenstein
Nga ZEIT Nr 53/2024 – 11 Dhjetor 2024 – Përktheu Arben Çokaj*)

Lea Ypi: Pyetjet që Lea Ypi eksploron si filozofe në një nivel abstrakt: Çfarë është liria? Si shpërdorohet ideja e lirisë nga ideologët?

Në pranverën e vitit 2020, Lea Ypi ishte ulur në një apartament në Berlin-Wilmersdorf dhe po shkruante një libër, që do ta bënte të famshme menjëherë më pas. Ajo nuk është ulur në një tavolinë, ajo është ulur në një dollap, një gardërobë e fortë, që mund të mbyllet nga brenda.

Është viti i parë i pandemisë së koronës dhe Ypi, e cila në fakt jeton në Londër, sapo është zhvendosur në Berlin për një qëndrim kërkimor me familjen e saj. Virusi po përhapet jashtë, bibliotekat, shkollat ​​dhe kopshtet po mbyllen. Brenda në banesë vrapojnë fëmijët e Ypit: një vajzë dhe dy djem, në atë kohë dy, katër dhe nëntë vjeç. Ypi thotë sot se dollapi ishte i vetmi vend ku mund të shkruante pa u shqetësuar. Një strehë e errët aq e ngushtë sa mezi lëvizte. “Kështu duhet të jenë ndjerë pak a shumë njerëzit në shpellën e Platonit,” thotë ajo dhe qesh.

---

DOSSIER

ÇFARË ËSHTË LIRIA?

Për filozofen Lea Ypi, bota u shemb dy herë. Së pari ajo pa se komunizmi dështoi, më pas kapitalizmi e çoi atdheun e saj Shqipërinë në luftë civile. Sot ajo ka një ide se si mund të shpëtohet demokracia perëndimore.

nga CATERINA LOBENSTEIN

Në pranverën e vitit 2020, Lea Ypi ishte ulur në një apartament në Berlin-Wilmersdorf dhe po shkruante një libër, që do ta bënte të famshme menjëherë më pas. Ajo nuk është ulur në një tavolinë, ajo është ulur në një dollap, një gardërobë e fortë, që mund të mbyllet nga brenda.

Është viti i parë i pandemisë së koronës dhe Ypi, e cila në fakt jeton në Londër, sapo është zhvendosur në Berlin për një qëndrim kërkimor me familjen e saj. Virusi po përhapet jashtë, bibliotekat, shkollat ​​dhe kopshtet po mbyllen. Brenda në banesë vrapojnë fëmijët e Ypit: një vajzë dhe dy djem, në atë kohë dy, katër dhe nëntë vjeç. Ypi thotë sot se dollapi ishte i vetmi vend ku mund të shkruante pa u shqetësuar. Një strehë e errët, aq e ngushtë, sa ajo mezi lëvizte. “Kjo është pothuajse ajo që njerëzit në shpellën e Platonit duhet të kenë ndjerë: një vajze shumë inteligjente dhe të uritur për lexim iu dha një vëllim nga babai i saj: vepra e përmbledhur e Platonit. Kështu ajo u njoh me Politeia, veprën e parë kyçe të teorisë politike, gati dymijë e pesëqind vjet e vjetër. Bëhet fjalë për kërkimin e drejtësisë dhe për njerëzit e dënuar të jetojnë në një shpellë.

Banorët e shpellës janë të lidhur dhe të ngulur në mur, të paaftë për t’u kthyer. Ata nuk dinë gjë tjetër veç shpellës. Dielli po shkëlqen jashtë, njerëzit po ecin përreth. Brenda, hijet e tyre duken në murin e shpellës. Banorët e shpellës ngatërrojnë hijet me realitetin. Ata nuk e dinë se ka njerëz të tjerë të lirë.

Po sikur një nga njerëzit e shpellave të arrinte të thyente lidhjet e tij dhe të dilte jashtë? Në fillim do të verbohej nga drita, por shpejt do ta kuptonte, që guxoi […]
për të raportuar gjetjet? Ai do të përqeshej si gënjeshtar. Ata do të qeshnin me të. Alegoria e famshme e shpellës i shërbeu Platonit si një simbol për dallimin midis pamjes dhe realitetit, midis ideologjisë dhe së vërtetës, midis opinionit të thjeshtë dhe njohurive të vendosura. Lea Ypi nuk e la atë kurrë më.

Ypi ka lindur në vitin 1979 në Shqipërinë staliniste, një nga diktaturat më brutale në botë. Ajo vjen nga një familje e shquar që, në sytë e komunistëve, përbëhej nga armiq të klasës. Stërgjyshi i Ypit ishte dikur kryeministër i Shqipërisë: ai u përfshi me fashistët italianë kur Benito Musolini pushtoi vendin në fund të viteve 1930. Gjyshi i Ypit, një socialist i bindur, por jo besnik, më vonë u burgos për vite të tëra në kohën e diktaturës komuniste. Shumë të afërm të tjerë iu vranë nga komunistët […]
që Mësuesi përçonte. Ajo vuri shallin e pionierëve. Ajo e adhuronte xhaxhin Enver, kështu e quanin nxënësit e shkollës diktatorin shqiptar Enver Hoxha prej shumë kohësh. Ajo besonte te komunizmi, i cili premtonte një jetë të lirë. Për të folur me Platonin, ajo ishte mbërthyer në një shpellë të errët.

Në vitin 1990, diktatura në Shqipëri ra. U bënë zgjedhje të lira, në shtëpinë e Ypit shalli i pionierit u shndërrua në një leckë pluhuri dhe Lea Ypi, atëherë njëmbëdhjetë vjeç, filloi të kuptonte se asgjë nuk ishte ashtu siç kishte besuar gjatë gjithë këtyre viteve. Pak nga pak, ajo mësoi historinë e familjes së saj – dhe filloi të kuptonte premtimet e rreme të komunizmit. Ajo që dikur konsiderohej e vërtetë dje, tani ishte ekspozuar si propagandë. Ajo që ju ishte shitur si liri, u zbulua se ishte e kundërta. Prangat u liruan. Ypi doli nga shpella.

Përkthyer në shumë gjuhë dhe festuar nëpër vende dhe revista. New York Times e vlerësoi Ypin si një autore “vërtet të thellë”. Tabloidi britanik i krahut të djathtë, populist, Daily Mail, e vlerësoi librin e saj, ashtu si e vlerësoi edhe gazeta liberale e tregut Financial Times dhe revista socialiste amerikane Jacobin.

Kancelari gjerman Olaf Scholz e ka përmendur publikisht librin Të lirë. Friedrich Merz thotë se “e lexoi librin me gëzim” – Kryeministri i Shqipërisë Edi Rama po ua dhuron atë të ftuarve të tij shtetërorë. Dhe në dyqanin e suvenireve në aeroportin e kryeqytetit shqiptar, Tiranë, është ekspozuar në pirgje të larta, pranë kupave dekorativë dhe çakmakëve me shqiponjën dykrenare shqiptare.

Të lirë është libri i parë, që Lea Ypi nuk e ka shkruar për një audiencë të specializuar. Një rrëfim autobiografik, që sillet rreth të gjitha pyetjeve, që Ypi hulumton si filozofe në një nivel abstrakt: Çfarë është liria? Si shpërdorohet ideja e lirisë nga ideologët?

Shkalla e lirisë ose mungesa e lirisë, që njerëzit lejohen të gëzojnë ose duhet të durojnë është kategoria qendrore me të cilën Ypi analizon të tashmen. Zgjedhja e armiqve të demokracisë si Donald Trump, erozioni i shumicës qeveritare në shtete si Republika Federale – Ypi ia atribuon të gjitha këto një premtimi të thyer për liri, një krize të thellë të demokracisë liberale. Dhe pamundësia e partive të majta për të formuluar një premtim të ri. Pra, çfarë mund të mësojmë nga Lea Ypi për të ardhmen e demokracisë? Dhe për shëndetin e së majtës politike, e cila e mban Ypin si bartëse të shpresës – dhe që nga ana e saj e konsideron Ypi si një dështim të pashpresë?

Lea Ypi po viziton Tiranën në një fundjavë të shtatorit. Ajozbret nga një shkallë dhe hyn në një dhomë bodrumi të ndriçuar mirë. Dyshemeja eshte e shtruar me pllaka dhe e gjithe dhoma eshte e veshur me rafte. Ka erë si letra të vjetra. “Mirë se erdhe te Sigurimi”, thotë Ypi.

Ajo drejton një grup të vogël. Artistë dhe shkencëtarë nga Britania e Madhe. Ypi i ftoi në një konferencë në Shqipëri. Sot në mëngjes ajo përfiton nga rasti për t’u treguar atyre arkivat e Sigurimit, policisë së fshehtë famëkeqe shqiptare që spiunoi, torturoi dhe vrau mijëra njerëz. Arkivi ndodhet në ambjentet e Ministrisë së Mbrojtjes së Shqipërisë. Këtu ruhen miliona faqe skedarësh. Protokollet e marrjes në pyetje dhe vëzhgimit, letra nga të burgosurit dhe të afërmit e tyre.

Një arkivist me një pallto të bardhë tregon disa dosje. Ajo shpalos një fletë të hollë letre pergamene, planin e një kampi torture, të vizatuar me lapsa me ngjyra. Ajo tregon një foto të një shkalle që një familje u përpoq të përdorte për t’u ngjitur mbi gardhin elektrik të kufirit. Sigurimi mbante 26 degë në Shqipëri, një shtet i Brandenburgut të Madh me më pak se tre milionë banorë. Në atë kohë quhej “Koreja e Veriut e Evropës”.

Pak kohë më parë, Lea Ypi kërkoi akses në dosje për një projekt të ri libri, për të cilin po punon aktualisht. Ajo dëshiron t’i drejtohet sërish një auditori të madh. Këtë herë ajo dëshiron të tregojë historinë e gjyshes së saj. Gjyshja vinte nga familja e një pashai, ajo lindi në fillim të shekullit të 20-të në Perandorinë Osmane, në të cilën Shqipëria ishte për një kohë të gjatë. Ajo përjetoi nacionalizmin, fashizmin, komunizmin dhe më në fund ardhjen e demokracisë. Bashkëshorti i saj, gjyshi i Lea Ypit, u burgos nga komunistët për 15 vjet. Libri i Ypit ka të bëjë me pyetjen se çfarë është dinjiteti – dhe si ta ruajmë atë në sistemet që ndryshojnë. “Gjyshes time ia hoqën të gjitha, – thotë Ypi, – por askush nuk mund t’i hiqte dinjitetin.”

Mendimi i Ypit nuk mund të kuptohet pa padrejtësinë, që i ndodhën familjes së saj gjatë diktaturës. Megjithatë, periudha që pasoi diktaturën ishte të paktën po aq formuese.
Kur turneu i arkivit përfundoi, Ypi porositi një taksi për në qendër të Tiranës. Ajo ka një takim me botuesen e saj shqiptar, i cili drejton një librari atje.

“Kafe?” pyet botuesja dhe i jep Ypit një kapuçino. EQuhet Arlinda Dudaj, sapo ka hapur shtëpinë botuese. Ka një bar kafe në katin e parë dhe stola të mbushura për lexime në katin e sipërm. “Ëndërr e përjetshme”, thotë Dudaj. Arlinda Dudaj ka më shumë se njëzet vjet që merret me librin dhe nuk duket si një femër që impresionohet lehtë. Por kur u takua me Lea Ypin dhe mbajti dorëshkrimin e Të lirë në duar, ishte diçka si një zbulim: “Lea jo vetëm që tregoi historinë e saj, ajo tregoi edhe historinë time, historinë e transformimit, që ne në Lindje e dimë të gjithë dhe për të cilën flitet shumë pak në Perëndim.”

Aty, në perëndim. Periudha pas rënies së Perdes së Hekurt shpesh përshkruhet si një histori suksesi: socializmi shtetëror u shemb. Shtetet shtypëse u bënë demokraci dhe ekonomitë e pazhvilluara të planifikuara u bënë ekonomi tregu të rrjetëzuara globalisht. Shkalla e varfërisë ra dhe prodhimi i brendshëm bruto u rrit. Jo gjithçka shkoi mirë, por në fund kapitalizmi u dha njerëzve lirinë.

Puna e Lea Ypit mund të përshkruhet si një përpjekje e vazhdueshme për të kundërshtuar këtë tregim. Te Të lirë (foto e librit në gjermanisht), ajo shkruan për babain e saj, një pylltar, i cili humbi punën pas përfundimit të diktaturës. Pas disa vitesh, ai gjeti një punë si drejtor i portit të Durrësit, vendlindja e Ypit. Për shkak se porti nuk ishte fitimprurës, babai u urdhërua të pushonte nga puna shumicën e punëtorëve. Ypi përshkruan se sa e vështirë ishte për të; Një ditë ata rrethuan oborrin e përparmë të Ypit. Ata iu lutën babait të tyre, që të mos i pushonte nga puna. Babai, një burrë i rrënuar nga vështirësitë në frymëmarrje dhe sulmet e panikut, i kishte mbijetuar vështirësive të komunizmit. Ai dukej se po thyhej nën ashpërsinë e kapitalizmit. Ai vdiq disa vjet më vonë nga një atak astme.

Shumë shqiptarë që nuk përfituan nga sistemi i ri u larguan nga vendi i tyre në vitet 1990. Mes tyre është edhe një shoqe shkolle e Lea Ypit, një vajzë që në librin e saj e quan “Elona”. Elonës i kishte vdekur nëna, i ati pinte shumë dhe dikush i kishte thënë se mund të fitonte para në perëndim si kameriere në një lokal. Ajo ishte një nga shumë shqiptarët që u detyruan të merreshin me prostitucion në atë kohë.

Lea Ypi qëndroi. Ajo shkoi në shkollë dhe doli vullnetare për Kryqin e Kuq, në një shtëpi që kujdesej për fëmijët, nënat e të cilëve fitonin jetesën e tyre në rrethet e dritave të kuqe të Evropës Perëndimore. Nëna, siç e përshkruan Ypi, u dërgonte fëmijëve lodra përkëdhelëse nga larg, së bashku me letra, në të cilat premtonin se do të ktheheshin sa më shpejt. Ypit iu besua një djali dyvjeçar. Ajo i lexonte libra dhe luante me të në plazh. Në një moment, thotë Ypi, djali e quajti “mami”.

Vështirësia e atyre që u larguan nga Shqipëria ndonjëherë shfrytëzohej pa turp në Evropën Perëndimore. Gjendja e atyre që mbetën në Shqipëri u shpreh në trazira urie dhe luftime në rrugë. Kjo arriti kulmin në vitin 1997. Në atë kohë, një sërë kompanish investimi mashtruese, që kishin mashtruar klientët e tyre me fitime të tepruara, falimentuan. Shqiptarët, të cilët e kuptonin pak kapitalizmin, por ishin gjithnjë e më të prirur ndaj premtimeve të tij, e kishin lejuar veten të verboheshin nga premtimet e fitimit. Qindra mijëra kishin investuar në kompanitë e dyshimta. Kur u zbulua mashtrimi, atyre iu grabitën paratë. Lea Ypi thotë se prindërit e saj kishin humbur pothuajse të gjithë pasurinë e tyre në atë kohë.

Në mashtrim u përfshinë edhe politikanët. Zemërimi i qytetarëve që i zgjodhën përfundoi me sherr në rrugë. Të shtëna në rrugë ka pasur edhe në qytetin e lindjes së Ypit, Durrës, dhe rreth 2000 persona kanë humbur jetën në të gjithë vendin. U vendos shtetrrethimi dhe qytetarët perëndimorë u evakuuan nga zona e krizës nga forcat speciale. Në Nju Jork, në selinë e Kombeve të Bashkuara, Këshilli i Sigurimit diskutoi dërgimin e një force reagimi. Në Durrës, Lea Ypi u ul në dhomën e fëmijërisë dhe u varros në librat e saj.

Botuesja Arlinda Dudaj balancon disa pirgje librash në tavolinën e kafes së Ypit. Në botimet e Të lirë, Ypi firmos librat, ndërsa Dudajt i tregon një udhëtim në Azi. Ypi, e cili jep mësim si lektore e ftuar në vende të ndryshme, ishte në Vietnam për herë të parë këtë verë. Studentët atje ishin tepër kërkues: “Arlinda, më kujtuan ne kur ishim të vegjël.”

Gjatë viteve të trazirave politike, Dudaj dhe Ypi u strehuan në botën e letërsisë. Ato gllabëruan Platonin dhe Danten, Tolstoin, Dostojevskin, Tomas Manin. Lexonin shumë në gjuhë të huaja, sepse mungonin botimet shqip. Dudaj më vonë punoi si përkthyese për disa vite. Lea Ypi flet rrjedhshëm gjashtë gjuhë: shqip, anglisht, italisht, spanjisht, frëngjisht, gjermanisht. – “Leximi na shpëtoi në vitet e errëta 1990”, thotë Dudaj.

Në vitin 1997, pasi betejat në rrugë arritën në qytetin e Durrësit, familja e Lea Ypit u copëtua. Nëna ishte jashtë me vëllain e vogël të Ypit pranë portit atë ditë. Kur zjarri i automatikut u bë më i fortë, ajo dhe djali u arratisën në një anije refugjatësh të mbipopulluar. I solli të dy në Itali. Ata u dërguan në një kamp pritjeje dhe më pas morën rrugën për në Romë. E ëma e Ypit, e cila kishte studiuar për mësuese matematike, gjeti një punë atje si shtëpiake. Për një pagë të vogël, ajo kujdesej për një grua të moshuar italiane, duke e ushqyer, gatuar dhe pastruar, 24 orë në ditë, shtatë ditë në javë, vetëm të dielave lejohej të merrte frymë për disa orë. Kështu tregon sot Lea Ypi.

Si fëmijë, Ypi e kuptoi se premtimi i komunizmit për liri ishte thjesht propagandë. Teksa u rrit, asaj i erdhi një tjetër kuptim. Njerëzit në varkat e refugjatëve, punonjësit e portit të pushuar nga puna, investitorët e mashtruar, burrat dhe gratë që shesin punën ose trupin e tyre në Perëndim, shoqja e shkollës së Ypit, Elona, ​​nëna, vëllai – të gjithë konsideroheshin të lirë pas përfundimit të diktaturës. Por a ishin ata? “Shumë prej nesh pyetën veten: Po sikur të kishim rënë sërish pré e propagandës”, thotë Ypi. “Si duhej ta dinim, se nuk u zgjuam thjesht në një shpellë të dytë, më të madhe?”

Nga ky zhgënjim i dyfishtë mund të nxirren përfundime të ndryshme. Dikush mund të konkludojë se liria është vetëm një premtim utopik. Se – pavarësisht se në cilin sistem jetoni – nuk është i aksesueshëm për shumicën dërrmuese, por vetëm për një rreth pak a shumë të vogël njerëzish të privilegjuar. Lea Ypi vjen në një përfundim tjetër: “Kam besimin e palëkundur se vërtet mund të ketë një gjë të tillë, si liria dhe drejtësia”.

Për ta, kapitalizmi, që pasoi socializmin, nuk është fundi i historisë. Më shumë një stacion rruge. Nëse ndiqni Lea Ypin, duhet të vazhdoni të kërkoni daljen e shpellës. Dhe për të ndjekur pyetjen që Platoni bëri gati dy mijë e pesëqind vjet më parë në Politeia-n e tij: Çfarë është një shoqëri e drejtë? Dhe cila është mënyra më e mirë për t’iu qasur asaj?

Një mëngjes vjeshte në Londër, në një rrugë të frekuentuar jo shumë larg butikave elegante të Covent Garden. Këtu ndodhet LSE, London School of Economics, një nga universitetet më të famshme në botë. Investitori George Soros studioi këtu. Filozofi Karl Popper dhe fituesi i çmimit Nobel, Paul Krugman […] në zyrën e saj. Raftet, pragu i dritares, dyshemeja – gjithçka në dhomën e vogël është e mbushur me libra. Niccoló Machiavelli, Jean Jacques Rousseau, Adam Smith, Immanuel Kant, Karl Marks, Antonio Gramsci, John Rawl, Axel Honneth, Rainer Forst. Edhe një karrocë e shtrirë në qoshe është e mbushur me libra, Ypi kërkon disa dokumente. Pastaj ajo vesh një xhaketë sportive të zezë, e fut tabletin nën krah dhe nxiton për në sallën e leksioneve.

Ora dhjetë. Hyrje në filozofinë e Immanuel Kant dhe Karl Marks. Ypi ngjitet në katedër, dy duzina studentë të vitit të parë ulen para saj. “Unë jam Lea Ypi,” thotë ajo. “Unë vij nga Shqipëria dhe nëse vini nga kjo pjesë e botës, atëherë në mënyrë të pashmangshme pyesni veten: Pse duhet të shqetësohemi për Marksin?” Në ish-Bllokun Lindor, ku miliona njerëz u nënshtruan në bazë të ideve marksiste, nuk ka asnjë interes për teorinë e tij. Në Perëndim është anasjelltas: ka studiues që e kanë studiuar Karl Marksin gjatë gjithë jetës së tyre – dhe që kujdesen pak për atë, që është kryer në emër të tij. “Ose njerëzve nuk u intereson teoria. Ose historia.” Lea Ypi përpiqet t’i marrë parasysh të dyja.

Ajo u shpjegon studentëve të saj se çfarë e dallon mendimin e Kantit dhe Marksit, për shembull nga pikëpamja historike ose në marrëdhënie me fenë. “Qëllimi im për këtë semestër është, që të kundërtat të zbehen në plan të dytë”, thotë Ypi. Kanti, një pionier i konceptit modern të lirisë, dhe Marksi, babai i lëvizjes punëtore – Lea Ypi beson se të dy plotësojnë njëri-tjetrin në mënyrë të përsosur. Ajo huazon idealin universalist të lirisë nga Kanti: idenë se një botë që nuk është e lirë për të gjithë, nuk mund të jetë e lirë për askënd. Me ndihmën e Marksit, ajo përpiqet të kuptojë, se cilat kufizime materiale i pengojnë njerëzit të lëvizin drejt këtij ideali.

Ajo tani tregon për Epokën e Iluminizmit, e cila u ndikua kaq shumë nga Kanti. Për ngritjen e shkencave natyrore, triumfin e arsyes. “Për Kantin, iluminizmi nuk ishte një shtet,” thotë ajo. “Ishte një proces i mundimshëm po aq i mundimshëm sa edhe dalja nga shpella e Platonit.”

Ypi flet me shpejtësi marramendëse, në një stakato referencash për historinë e kulturës dhe ideve. Studentët mbajnë shënime dhe bëjnë pyetje. Asnjë i vetëm nuk duket se po largohet.

Lea Ypi nuk dëgjohet gjithmonë me kaq vëmendje. Në pranverë ajo foli në Universitetin e Kembrixhit për Immanuel Kantin dhe marrëdhënien e tij me revolucionin. Një gazetar i revistës Spectator u ul në audiencë. Më vonë ai shkroi një artikull për leksionin, megjithëse nuk ishte për Kantin, por më tepër për pamjen e Ypit: Ai ishte aq i hutuar nga “flokët e saj bjonde, që i rridhnin mbi supe” sa nuk mund të përqendrohej në fjalët e saj. Libidoja e tij e mposhti dhe meqë nuk mundi të takonte Ypin pas leksionit, ai shkoi në një bordello.

Artikulli ndezi një debat të moderuar seksizmi në Britani. Vetë Ypi e ka lënë me një koment të shkurtër në X. “Një këshillë e vogël për koleget e mia: Kur flisni për Kantin dhe kuptimin e tij të revolucionit, sigurohuni që të mos jeni bjonde dhe që flokët tuaj të jenë të lidhur me një gërshet të pastër.”

Ypi e mbyll leksionin e saj në sallën e leksioneve të LSE. Në dalje i afrohet një studente: Kohët e fundit ka lexuar Të lirë, thotë studentja, është një fanse e madhe. Ypi e falenderon aq ngrohtësisht, sikur të merrte lavdërime për herë të parë.

Nëse i pyet kolegët e saj se çfarë e dallon, ata flasin për syrin e saj kritik dhe skepticizmin e saj të bazuar në biografi ndaj ideologjive të të gjitha llojeve. Natyra jo modeste e Ypit.

Së fundmi Ypi ishte e ftuar në një premierë teatri në Bremen. Të lirë doli në skenë atje. Më pas pati një festë dhe dikush derdhi birrë. Ndërsa frekuentuesit e teatrit të emocionuar i thërrisnin banakieres, Ypi, e veshur me një kostum prej një pëlhure të hollë tyli, u gjunjëzua në dysheme dhe fshiu pellgun e birrës. Më vonë, kur ajo pati uri, bërtiti: “Në fillim vjen ushqimi, pastaj vjen morali!” Pastaj ajo dhe disa të ftuar shkuan në qebaptoren më të afërt.

Në Londër, Ypi tani shkon në kafenenë e LSE. Në drekë ajo pyet për zgjedhjet në Gjermaninë Lindore. AfD sapo ka shënuar fitore rekord në Tyringen, Saksoni dhe Brandenburg […]

[…] kishin fituar. “Kudo në shoqëritë perëndimore, njerëzit kërkojnë një alternativë ndaj sistemit ekzistues,” thotë Ypi. “Dhe ku e gjejnë? Te të djathtit.”

Suksesi i partive të djathta shpesh shpjegohet me zemërimin dhe zhgënjimin e votuesve të tyre. Në fakt, nuk ushqehet vetëm nga emocionet, por edhe nga teoritë. Republikanët në SHBA, AfD, FPÖ – të gjithë bazohen në punë të reja nga intelektualë, që kanë zhvilluar kritikën e tyre sociale në vitet e fundit. Një kritikë që trajton të njëjtin koncept rreth të cilit sillet mendimi i Lea Ypit: liria. Demokracia liberale është në qendër të kësaj. Mendimtarët në të djathtë e shohin atë si një model i vjetëruar.

Liberalizmi në dekadat e para nënkuptonte më shumë liri për grupet e pafavorizuara, për shembull gratë ose njerëzit ndryshe. Por mbi të gjitha: më shumë liri për ekonominë, për shembull nëpërmjet uljes së tarifave të ulëta ose globalizimit të zinxhirëve të vlerës. E gjithë kjo ka nxjerrë shumë fitues. Por edhe shumë humbës të vërtetë dhe të perceptuar. Pikërisht për këtë po fokusohen partitë e djathta. Në SHBA fillimisht ishin punëtorët e bardhë në brezin e ndryshkut, tani janë edhe latinët në fushat e perimeve dhe zezakët në industrinë e shërbimeve.

Mendimtarët e rinj të së djathtës theksojnë humbjet që lidhen me liberalizimin. Jo vetërealizimi i individit, por dobësimi i ndjenjës së bashkësisë, i lidhjeve familjare e fetare. Jo maksimizimi i fitimeve të korporatave, por rënia e një fuqie punëtore dikur krenare. Ata kundërshtojnë kapitalizmin e pakufizuar me një model social të rrënjëve kombëtare. Më shumë tarifa, më shumë gardhe kufitare, më shumë vlera tradicionale. Nën hijen e miliarderëve si Donald Trump apo ish-bankierëve si Alice Weidel, e djathta ka rrëmbyer një temë, që më parë i përkiste të majtës: kritikën ndaj kapitalizmit.

Në sytë e së djathtës së re, nga liria e premtuar nga liberalizmi përfiton vetëm një elitë e vogël. Tani bëhet fjalë për rifitimin e lirisë për masat. Marc Jongen, një filozof dhe zëdhënës kryesor i AfD, i cili tani është pjesë e partisë në Parlamentin Evropian, tha në vitin 2014: “Të jesh vërtet liberal sot do të thotë të jesh konservator. Ndonjëherë edhe reaksionare.” FPÖ, Partia e Lirisë së Austrisë, e përvetëson konceptin e lirisë në emër të saj. Dhe J. D. Vance, zëvendëspresidenti i ri i SHBA. e quan veten “post-liberal”.

Sipas Ypit, kjo është edhe arsyeja pse ky botëkuptim bie në sy të shumë votuesve, se partitë e majta nuk angazhohen më në kritika themelore të kushteve ekzistuese: “E majta ka harruar se si t’i bëjë pyetje sistemit, në vend të kësaj, ata mbrojtën status quo-në në emër të demokracisë. Ashtu si në zgjedhjet shtetërore në Gjermaninë Lindore. Premtimi më i madh me të cilin ata joshën votuesit ishte refuzimi i AfD-së. Ose në fushatën zgjedhore në SHBA. Argumenti qendror i Kamala Harris ishte: Unë nuk jam Donald Trump. “Nëse e majta politike dëshiron të ketë një shans kundër së djathtës, ajo duhet të ketë sërish guximin për të dhënë planin e saj të madh social,” thotë Ypi. Kushdo që mbron një sistem, që i bën kaq shumë njerëz humbës, nuk mund të shpresojë ta fitojë shumicën.

Ju mund ta përjetoni atë, që ajo do të thotë në një skenë në Berlin këtë verë. Një institut social demokratik e ftoi Lea Ypin të diskutonte mbi politikat progresive me kancelarin Olaf Scholz. Ypi bëri fushatë për një alternativë ndaj kritikës së kapitalizmit nga e djathta, për një vizion të guximshëm të krahut të majtë, që merret me dobësitë e modelit liberal. Scholz, nga ana tjetër, na kujtoi shtrirjen e ngushtë të asaj që është e mundur. Ai foli për politikën e tij të pensioneve dhe rritjen e pagës minimale.

Një koncept i ri i krahut të majtë për shoqërinë – kur flet me Lea Ypin, se çfarë do të thotë në të vërtetë, ajo mbetet e paqartë. Ajo nuk mbron heqjen e pronave. Por ajo beson se shumë pasuri e dëmtojnë ADN-në e demokracisë: imperativi që çdo votë të llogaritet në mënyrë të barabartë. Ypi nuk e mohon se ekonomia e tregut ndihmoi shumë njerëz të dalin nga varfëria. Por ajo dyshon se tregu mund të zgjidhë problemet sociale, mungesa […] që supozohet se duken. “Unë nuk mund të shkruaj një libër për lirinë dhe pastaj t’u them njerëzve se çfarë duhet të bëjnë për të qenë vërtet të lirë.” Ypi e sheh detyrën e saj si t’ju bëjë pyetje thelbësore: A e mban kapitalizmi në fakt atë që premton? A ofron në të vërtetë lirinë më të madhe të mundshme për të gjithë?

Ypi beson se teza e përhapur se demokracia mund të ekzistojë vetëm së bashku me një ekonominë e tregut është thelbësisht e gabuar: “Kjo është propagandë”. Një nga hijet e shumta që njerëzit shikojnë në shpellë.

Në kafenenë e LSE, Lea Ypi shikon nga pjata e saj. Pak tavolina më tutje, një burrë është duke drekuar me një koleg. Ypi i bën me kokë, ai i kthen buzëqeshjen. Është bashkëshorti i saj, një politolog britanik i quajtur Jonathan White, i cili është gjithashtu profesor në LSE. Të dy janë çift për më shumë se njëzet vjet. Pak kohë më parë ata shkruan një libër së bashku, për pyetjen se si ndodh ndryshimi politik dhe çfarë roli luajnë partitë në të. Ata ia kushtuan librin fëmijëve të tyre.

Ypi jeton me familjen e saj në një shtëpi me tulla në Acton, një lagje e qetë në perëndim të Londrës. Vizatimet e fëmijëve varen në kuzhinë, dhe pranë tryezës ka një foto dasme: Ypi dhe White me kostume tradicionale shqiptare, me rroba të zbukuruara me ar. Ypi thotë se është martuar në Shqipëri për arsye pragmatike. Një pjesë e madhe e familjes së saj nuk ka marrë vizë për në Britaninë e Madhe.

Ajo tani ka edhe shtetësinë britanike. Kur ishte shtatzënë me djalin e dytë, ajo i kërkoi nënës së saj të udhëtonte nga Shqipëria në Londër për ta ndihmuar në ditët pas lindjes. Nëna nuk u lejua të hynte në vend, thotë Ypi. Autoritetet britanike ia mohuan asaj dokumentet e nevojshme.

Në sytë e Lea Ypit, kuptimi perëndimor i lirisë bazohet në standarde të dyfishta. Krijon shumë skllavëri në emër të lirisë. “Shikoni të drejtën e fjalës së lirë,” thotë Ypi. “Çfarë mbetet nëse platformat më të mëdha për formimin e opinionit politik kontrollohen nga disa miliarderë të teknologjisë?” Por kontradiktat janë më të dukshme aty ku modeli social liberal është aktualisht nën presionin më të madh: kur bëhet fjalë për migrimin.

Ypi flet për nënën e saj, e cila erdhi ilegalisht në Itali me anije, për shkak të trazirave të vitit 1997 – sepse nuk kishte rrugë ligjore për të. Në kohën e komunizmit, shqiptarët që arrinin të largoheshin nga vendi i tyre konsideroheshin refugjatë. Si viktimë e një regjimi, që përdori forcën e armatosur për të penguar qytetarët e tij të udhëtonin jashtë vendit. Kur u rrëzua muri dhe shqiptarët donin të shfrytëzonin lirinë e sapogjetur për të udhëtuar, u quajtën kriminelë ose emigrantë të paligjshëm ekonomikë. Nga një ditë në tjetrën, ata ishin shndërruar nga heronj të pafajshëm në mysafirë të padëshiruar.

“Sa vlen liria, nëse më në fund mund të largohesh nga vendi, por nuk të lejohet të hysh askund,” pyet Ypi. Çfarë ndryshimi ka nëse ju qëllojnë rojet kufitare apo mbyteni në Mesdhe? Dhe cilës logjikë i bindet një sistem, shoqëria e të cilit përpiqet t’i mbajë refugjatët larg – dhe ekonomia e të cilit në të njëjtën kohë i abuzon ata për punë të lirë?

Ypi ndan pikëpamjen kritike të populistëve të krahut të djathtë për sistemin liberal. Por nga kjo ajo nxjerr përfundime të ndryshme. Ajo paralajmëron partitë e majta, që të mos ndjekin të djathtën për çështje të ndjeshme siç është politika e migracionit. Në vend të kësaj, ajo sugjeron gërmimin e një virtyti të pluhurosur të lëvizjes dikur të suksesshme të punës: solidaritetin ndërkombëtar. A beson ajo seriozisht se mund ta përdorë këtë për të mobilizuar votuesit sot? Ypi pyet përsëri: “A është vërtet kaq utopike të imagjinosh, që një punëtor i bardhë nuk do ta deklaronte migrantin si kundërshtarin e tij, por më tepër atë që e shfrytëzon emigrantin për punë të lirë?”

Shumë kohë përpara se tema të dilte në titujt kryesorë, Ypi po shkruante artikuj të specializuar rreth migrimit. Për ikjen e trurit për shembull, eksodin masiv të punëtorëve, që në vende si Shqipëria jo vetëm shkenca […] duhet t’i paguajë vendit të origjinës nëpërmjet një pagese kompensimi. “Unë ndoshta i kam shkruar këto ese nga një ndërgjegje fajtore,” thotë ajo.

Lea Ypi u largua nga Shqipëria në vitin 1997, në të njëjtin vit me nënën dhe vëllain e saj, por ligjërisht. Në atë kohë ajo mori një plan studimi në Universitetin e La Sapiensa në Romë, në filozofi dhe histori letrare. Ypi thotë se babait të saj iu desh të merrte para hua për të paguar për lëvizjen e saj. Më pas ajo mori një bursë nga shteti italian. Ishte e mjaftueshme për të jetuar, por jo për të shkuar në kinema apo bar. Kjo është arsyeja pse ajo lexonte kryesisht në atë kohë. Dhe jetonte me pako supe.

Semestrin e kaluar, një profesor e këshilloi atë të merrte doktoraturën. Ypi tundi dorën dhe i skadoi leja e bursës dhe e qëndrimit. Profesori nuk u dorëzua. Me ndihmën e gruas, ai i organizoi Ypit një punë ditore si përkthyese. Ajo u lejua të qëndronte në Itali dhe përfundimisht fitoi doktoraturën në Institutin Universitar Evropian në Firence, një nga shkollat ​​diplomuese më të njohura në Evropë. Aty takoi burrin e saj. Më vonë ajo u transferua në Britaninë e Madhe dhe kreu kërkime në Oksford dhe Londër. Në vitin 2016 ajo u bë profesore në LSE.

Kritikët e Ypit pëlqejnë ta përdorin historinë e jetës së saj si provë të epërsisë së sistemit perëndimor: vajzës pa para nga Shqipëria, që tani jep mësim në një nga universitetet më të mira në botë. “CV-ja ime është një histori e mrekullueshme e Hollivudit,” thotë ajo vetë, “Ekziston edhe historia e jetës së Elonës”. studente e zgjuar dhe punëtore. Njëra u bë profesore, tjetra prostitutë. “Unë isha me fat.” thotë Ypi.

Ajo së fundmi botoi një libër shumë të vlerësuar për Immanuel Kant. Ajo ia kushtoi librin profesorit nga Roma dhe gruas së tij. Në parathënie, ajo i falënderon të dy që “siguruan që unë të kisha mjetet materiale, për të vazhduar të banoja në botën e ideve”.

Ajo tani jep mësim në një universitet, tarifat e shkollimit të të cilit janë më shumë se 30,000 euro në vit. Por ajo ruan pamjen e një të huaje. Kjo është gjithashtu pjesë e kuptimit të tyre për lirinë.

Kur Lea Ypi udhëtoi për në Shqipëri në shtator dhe u tregoi të ftuarve arkivin e Sigurimit, ajo u kthye për një ditë në qytetin e fëmijërisë së saj, Durrës. Një të shtunë në mëngjes, ajo u ngjit në skenën e qendrës kulturore lokale “Herën e fundit që isha në skenë këtu, isha tetë vjeç dhe e veshur si lepur,” thotë Ypi. Në atë kohë ajo mori pjesë në një shfaqje të pionierëve.

Në këtë ditë Ypi hap konferencën në të cilën ka ftuar të ftuarit e saj nga Anglia. Ata duhet të flasin për punën e tyre: një avokat për të drejtat e njeriut, një gazetar, një shkrimtar. Dhe një historian i Oksfordit, një ekspert i historisë së Shqipërisë, i cili është gjithashtu një nga zërat më të rëndësishëm konservatorë në Britaninë e Madhe dhe një mbështetës i Brexit. Politikisht, ai dhe Ypi janë botë të ndryshme. Si shkencëtarë, ata e vlerësojnë njëri-tjetrin.

Ypi shikon audiencën. Ka ardhur Arlinda Dudaj, botuesja e saj. Disa miq të vjetër, madje një ish mësues. Në publik është edhe nëna e Ypit, një zonjë e veshur elegante dhe me grim të përsosur. Prej kohësh ajo jeton sërish në Shqipëri. Gruaja e moshuar, për të cilën ajo ishte përkujdesur në Romë vdiq pas disa muajsh. Menjëherë pas kësaj, nëna u kthye në shtëpi me vëllain e Lea Ypit. Trazirat që kishin tronditur Shqipërinë ishin qetësuar.

Pasdite, të ftuarit e Ypit ecnin në shëtitoren e plazhit të Durrësit. Ajo ka rezervuar katin e parë të një restoranti atje. Vetë Ypi vidhet për pak kohë. Ajo shkon në qytet, në një kodër të ndërtuar dendur, derisa arrin në një pronë të tejmbushur me një ndërtesë të rrënuar: shtëpinë e prindërve të saj. Ypi është ende e veshur me veshjen e saj të skenës dhe ajo shëtit nëpër portën e kopshtit me pompa. Pastaj nëna del nga shkurret, po mbledh shegë nga një pemë. Shtëpia e prindërve ka qenë prej kohësh e pabanuar, nëna tani jeton në një apartament poshtë plazhit. Të dy duan ta inspektojnë sot pasdite.

Ypi hyn në derën e përparme. Tavanet janë të njollosura me myk, xhamat e dritareve janë të thyera, xhama të thyer nën thembra. “Duhet ta kishim shitur pronën”, thotë nëna. “I thashë Leas: Mund të fitonim kaq shumë para me këtë! Por ajo nuk donte të më dëgjonte.” Nëna tregon pronat fqinje, ato janë të ndërtuara me ndërtesa të larta banimi.

Ka vite që në Shqipëri ka një bum të pasurive të paluajtshme. Në Tiranë, rrokaqiejt gjysmë të përfunduar ngrihen në qiell në bregun e Adriatikut, dhëndri i Donald Trump dëshiron të investojë në dy resorte të mëdha luksoze. Çmimet po rriten edhe në Durrës – “Ka dalë jashtë kontrollit”, thotë Ypi. “Investitorët dhe pastruesit e parave po blejnë shumë prona, dhe çmimet e banesave po rriten e po rriten.” Ajo nuk dëshiron të përfitojë nga kjo. Ajo iu lut nënës së saj, që ta mbante pronën.

Kur bëhet fjalë për politikën, Ypi dhe nëna e saj kanë një mospëlqim të ngrohtë për njëra-tjetr]en. Nëna, e cila adhuronte Margaret Thatcher gjatë komunizmit dhe shikonte fshehurazi serialin televiziv amerikan Denver-Clan, më vonë u bë një nga bashkëtheme-lueset e një partie të orientuar drejt biznesit. Te Të lirë, nëna luan një rol kyç: ajo shfaqet si personifikimi i liberalizmit ekonomik, ideja se nuk mund të ketë njerëz të lirë, pa tregje të lira. “Nuk ka alternativë” ishte ajo që tha Margaret Thatcher në lidhje me kapitalizmin. Lea Ypi nuk është aq e sigurt për këtë.

Ajo dëshiron ta kthejë shtëpinë e prindërve të saj në një muze, që do të kujtojë kohën e diktaturës, me hapësirë ​​për diskutime dhe lexime. Ajo dëshiron të ruajë vendin, ku u varros në librat e saj si adoleshente. Kjo e bëri atë të kuptonte diçka që i jep formë edhe sot: se të menduarit nuk është qëllim në vetvete, jo një kalim kohe intelektuale. Por një betejë për çlirim.

• Shënim: Gjatë tekstit origjinal në gjermanisht, janë prerë disa fjali në fund të faqeve të skanuara dhe të publikuara nga Lea Ypi, dhe nëse shikoni në disa raste fjali […] të papërfunduara, ky mund të jetë shkaku i mungesës së fjalëve. /Përkthyesi.