UDHËTIMI PËR STUDIME NË BEOGRAD II

BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…

Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha & Prof. Dr. Tefik Basha

Pjesa e dytë

Koha për të sprovuar veten në provimet që më pritnin

Afati i provimeve u afrua si një stuhi e butë, e mbushur me tension dhe pritje. Çdo ditë përgatitesha me një ndjesi të dyfishtë: një kureshtje për të parë rezultatet e punës sime dhe një pasiguri për të kuptuar ku ndodhesha në këtë rrugëtim të ri. Ishte si një pasqyrë që do të reflektonte përpjekjet dhe vullnetin tim.

Për mësimin e gjuhës, duhet të them, kisha bërë përparime të mëdha. Fillova të kuptoj më shumë nga ligjëratat dhe materialet e studimit. Ishte një ndjesi çlirimi të ndjeja se pengesa gjuhësore, që dikur më dukej një mur i pakalueshëm, po bëhej një urë drejt dijes.

Por nuk mund të mos qesh me veten kur kujtoj ditët e para. Kur gjuha më dukej si një labirint i pakuptueshëm, kisha zgjedhur një metodë të pazakontë – mësoja përmendësh gjithçka, fjalë për fjalë, pa e kuptuar domethënien. Ishte një përpjekje e ngathët, por e sinqertë, një mënyrë për t’u kapur pas dijes kur mjetet e mia ishin të kufizuara. E mendoja gjithmonë se në një ditë më të mirë, kur gjuha të bëhej më e njohur për mua, do t’u kthehesha këtyre materialeve për të zbuluar kuptimin e vërtetë të asaj që kisha memorizuar.

Kjo përvojë më mësoi diçka të rëndësishme: mësimi nuk është gjithmonë një proces i drejtpërdrejtë. Ka rrugë të shtrembëruara, kthesa dhe ndalesa të papritura, por secila prej tyre mban brenda vetes një mësim të vlefshëm. Dhe ndërsa përgatitesha për provimet e para, ndjeva jo vetëm sfidën, por edhe gëzimin e rritjes – një hap më afër dijes, një hap më afër vetes sime.

Tefiku ishte pranë meje si një hije e përhershme, jo vetëm në prani fizike, por si një forcë shpirtërore që më shtynte përpara, duke më mbështetur në çdo hap të rrugëtimit tim. Në bibliotekat e heshtura, ku fjalët e shkruara të autorëve të mëdhenj ngriheshin mbi raftet e pafundme, ai qëndronte pranë meje, si një dritë që ndriçonte rrugën e dijes. Në mësime, ai ishte zëri i qetësisë që më kujtonte të mos dorëzohesha, edhe kur mendimet e dyshimit përpiqeshin të më pushtonin.

Ai nuk lodhej së më përkrahuri, duke më dhënë kurajo dhe shpresë. Me fjalë të ëmbla dhe një siguri të patundur, më bindte se pengesat nuk ishin gjë tjetër veçse shkallë që duhej t’i ngjisja për të arritur majat. “Do t’ia dalësh,” thoshte ai, me një ton që përshkonte çdo shqisë të shpirtit tim. “Suksesi është i yti – thjesht ndjek ritmin e kohës, dhe gjithçka do të ndodhë në çastin e duhur.”

Ai më siguronte se provimet, që ndonjëherë dukeshin si malet e pakalueshme, nuk ishin asgjë më shumë se porta drejt arritjeve të reja. “Do ta shohësh,” më thoshte ai, me një buzëqeshje të qetë. “Do të jenë më të lehta nga sa mendon, dhe nuk do të kesh asnjë pengesë për t’i kaluar.” Me këtë bindje të tij të palëkundur, ai ma mbushte zemrën me qetësi dhe kokën me vendosmëri.

Çdo fjalë e tij ishte një gur themeli në ndërtimin e besimit tim, një kujtesë se suksesi nuk ishte një qëllim i largët, por një rrugëtim që duhej bërë hap pas hapi. Ai ishte pranë meje, duke më udhëhequr jo vetëm me këshillat e tij, por edhe me dashurinë e tij të pakushtëzuar, duke më treguar se çdo gjë që i dorëzohesha kohës dhe përkushtimit do të vinte në përmbushje në çastin e saj të caktuar. Dhe kështu, me Tefikun si frymëzim dhe mbështetje, mësova të besoj në forcën time dhe të përqafoj çdo sfidë si një mundësi për rritje.

Ishte një ditë provimi, një çast që çdo student e pret me një përzierje shprese dhe ankthi. Kur tërhoqa pyetjet, zemra m’u mbush me lehtësim: të gjitha i dija. Ishte një moment gëzimi i brendshëm, një dëshmi që orët e gjata të studimit nuk kishin shkuar dëm. Kur profesori më ftoi të flisja, fillova me siguri të përmbajtur, por rrjedha e mendimeve të mia u ndërpre papritur kur dikush hyri në sallë dhe nisi të bisedonte me profesorin.

U ndala dhe qëndrova në pritje, duke ndjekur me sy bisedën që nuk kishte lidhje me atë çka ndodhte në provim. Ishte një pritje që më rriti ndjenjën e pasigurisë, por gjithashtu një provë për durimin tim. Kur biseda mbaroi, profesori më dha leje të vazhdoja. Por në vend që të rifilloja aty ku kisha mbetur, për habinë e tij, zgjodha të nisja nga fillimi.

Profesori më vështroi me një kureshtje të butë dhe tha: “Keçmezi, fillo aty ku mbete.” Me një zë të ulët dhe një farë frike në shpirt, ia ktheva: “Profesor, më vjen keq, por unë e kam mësuar përmendësh mësimin. Nuk mund të vazhdoj nga mesi, duhet të filloj nga fillimi, sepse ende nuk e flas mirë gjuhën për të folur lirshëm.”

Profesori, një malazez i urtë dhe i mençur, buzëqeshi me një mirëkuptim të ndritshëm. “Në rregull, nuk ka problem,” tha me një zë të ngrohtë, por më pas iu drejtua studentëve të tjerë në sallë: “E shihni? Kjo vajzë nuk e flet gjuhën tonë, por për hir të dëshirës për të mësuar, ka mësuar gjithçka përmendësh. Ndërsa ju, që jetoni këtu dhe mësoni në gjuhën tuaj, shpesh nuk mundeni, sepse nuk dëshironi të mësoni.”

Fjalët e tij ranë mbi sallë si një reflektim i rëndë dhe i mprehtë, një pasqyrë për ata që i dëgjonin. Për mua, ato ishin një moment krenarie të fshehtë – një pohim se përpjekja ime, megjithë vështirësitë, kishte lënë një gjurmë. Ishte një çast kur ndjeva jo vetëm se po mësoja një gjuhë dhe një lëndë, por se po sfidoja vetë veten, duke kapërcyer kufijtë e frikës dhe të pasigurisë.

Në atë ditë, nuk ishte vetëm provimi që u përmbush. Ishte një mësim më i madh për mua dhe për ata që dëgjuan: dëshira dhe përkushtimi mund të kapërcejnë çdo pengesë, dhe gjuha e dijes është universale, një urë që na lidh pavarësisht kufijve të fjalëve.

Kur dola nga provimi, ndjenja e lumturisë më përshkoi si një valë e papërmbajtshme.
Nota që mora ishte e shkëlqyer, një shpërblim i drejtë për përpjekjet dhe netët e kaluara mbi libra. Duke kaluar pragun e sallës, ndjeva se dyert e mundësive ishin hapur plotësisht përpara meje. Ishte si të shihja dritën pas një udhëtimi të gjatë në errësirë.

Ajo ditë nuk ishte thjesht një fitore akademike; ishte triumfi im i parë mbi frikën dhe pasigurinë. Kisha kaluar barrierën e parë, atë që më dukej dikur e pakapërcyeshme. Me këtë sukses, një dritë e re u ndez brenda meje – besimi në vetvete. Ishte një ndjesi e fuqishme, një energji që më thoshte se tani asgjë nuk mund të më ndalte.

Me çdo hap që bëja, ndieja se rruga ime ishte më e qartë, më e ndritshme. Nuk kishte më forcë që të mund të më pengonte në udhëtimin që kisha nisur. Vendosmëria ime ishte si një zjarr i brendshëm që nuk shuhej, duke më shtyrë përpara me bindjen se çdo sfidë ishte vetëm një hap më afër qëllimeve të mia. Dhe tani, me këtë fitore në zemër, ndihesha gati të përballoja gjithçka që më priste përpara.

Kalemegdani – Poeti i Historisë dhe Heshtjes

Gjatë viteve të studimeve në Beograd, përtej rreshtave të librave dhe dritave të bibliotekave, shpesh gjenim kohë me Tefikun të shëtisnim mes relikteve të së shkuarës, muzeve të heshtur dhe monumenteve që rrëfenin historinë e një qyteti dhe të një kombi. Por në këtë mozaik të përjetimeve, një vend mbetej i veçantë, një strehë ku e kaluara dhe e tashmja përqafoheshin nën qiellin e hapur – Kalemegdani.

Kalemegdani, si një shtrirje e pafund parqesh dhe muresh që ruajnë kujtime të lashta, është simboli i Beogradit, një urë mes historisë dhe kohës së sotme. I vendosur mbi një kodër ku lumenjtë Sava dhe Danubi bashkojnë rrjedhat e tyre, ky vend është si një zemër që rreh në ritmin e qytetit, duke thithur përjetimet e çdo vizitori. Parku Kalemegdan, i shtrirë mbi muret e lashta të kalasë, është si një libër i hapur ku çdo pemë, çdo lule dhe çdo shteg rrëfen histori të pashkruara. Një vend për relaks dhe soditje, ku fryma e qytetit ndjehet në fëshfërimën e erës dhe ku heshtja është e ngjyrosur me tingujt e natyrës.

Pasi kishim vizituar Kalemegdanin, një ditë tjetër pamë Kalanë e Beogradit, e cila ishte e ndarë në qytetin e sipërm dhe të poshtëm, Tefiku më shpjegonte se kalaja ishte një monument madhështor që ka parë kalimin e perandorive, përplasjen e betejave dhe rilindjen e shpresës. Nga muret e saj, një sy mund të shohë horizontin ku ujërat e dy lumenjve përqafohen, ndërsa një shpirt mund të ndjejë peshën e kohës që kalon. Në Kalemegdan, ne nuk njihnim vetëm Beogradin dhe Serbinë, por edhe vetveten.

Në qetësinë e asaj hapësire, mes tingujve të largët të qytetit dhe heshtjes së rrënjëve historike, ndjenim se ishim pjesë e një historie më të madhe, një rrjedhë që lidhte njerëz, kultura dhe kohë. Kalemegdani ishte më shumë se një park apo një kala; ishte një vend i shenjtë për mendimin dhe reflektimin, një portë drejt së kaluarës dhe një ftesë për të kuptuar të tashmen.

Për herë të parë që e vizituam këtë kompleks na la pa fjalë. Si labirinte të gdhendura në gur, portat dhe kullat e shumta na çuan në një udhëtim përmes shtresave të historisë. Porta Zindan, si një hyrje drejt të fshehtave të së shkuarës; Kulla e Sahatit, që rrihte ritmin e kohës për qytetin; Kulla e Despotit, një fortesë krenarie – të gjitha bashkë krijonin një simfoni arkitektonike që fliste me zërat e shekujve. Çdo gur, çdo hark, çdo kullë e kompleksit ishte një monument që i përkiste një historie më të madhe.

Tefik Basha & Sabile Keçmezi, prapa nesh Beogradi i Ri, 1977

Befasi shumë e këndshme ishte kur Tefiku më tregoi për Pusin (bunarin) Romak që ishte një udhëtimi i mistikës dhe legjendave. Jo larg përmendores së heronjve, qëndronte pusi misterioz që Beogradi e quan “Pusi Romak”. Por as romak, as pus nuk është ky vend i thellë 60 metra; ai është një sternë enigmatike, e gërmuar në shekullin e 18-të, një monument që mban brenda vetes jo vetëm ujë, por mistere dhe legjenda të pashlyeshme.

Emri i tij, një krijim i imagjinatës së qytetarëve, mbart një romantizëm që kalon kufijtë e kohës dhe hapësirës. Me shkallët e dyfishta spirale, që zhyten në errësirën e thellë, pusi të fton të udhëtosh jo vetëm fizikisht, por edhe mendërisht, drejt botëve të fshehta që imagjinata njerëzore ka krijuar rreth tij. Çdo hap është një kalim përmes misterit, ku drita dhe hija luajnë një vals të përjetshëm.

Rreth Pusit Romak endeshin histori që ngjallnin etjen për më shumë. Thuhet se Orfeu, muzikanti mitologjik, ka zbritur në mbretërinë e Hadit përmes këtij vendi. Se legjionet romake e ndërtuan, duke lënë një kalim sekret drejt lumit Sava. Edhe pse këto mbeten vetëm përralla, dy metra nga një tunel i tillë u zbuluan, duke ndezur një fije shprese për ata që duan të besojnë në të pamundurën. Pusi nuk është vetëm një thesar për të zakonshmit, por edhe për artistët. Ai kishte qenë skenë për filmat e Dushan Makavejev dhe Miroslav Lekiqit, ndërsa legjendat që rrethojnë historinë e tij kanë nxitur imagjinatën e shumë krijuesve. Edhe Alfred Hitchcock, mjeshtri i misterit, ishte magjeps nga kjo sternë kur kishte vizitua Beogradin në vitin 1964, duke parë tek ajo një vend ku koha dhe vendndodhja humbasin kuptimin.

Faik Basha & Sabile Keçmezi, Tefik Basha dhe Shpresa e vogël,
në ditën që magjistroi Tefiku, Beograd, 1974

Pas një kohe kemi vizituar edhe Muzeun Nikola Tesla – i cili ishte një përjetim krejt tjetër. Aty, mes relikteve dhe shpikjeve të një prej mendjeve më të mëdha të njerëzimit, ndjemë një frymëzim të thellë. Historia e muzeut, e krijuar falë përpjekjeve të Sava Kosanoviqit, trashëgimtarit të Teslës, ishte një tregim i kujdesit dhe respektit për një gjenialitet që tejkaloi kufijtë dhe kohërat. Me reliktet e transferuara nga Amerika në Beograd në vitin 1951, dhe muzeun e themeluar një vit më pas, ky vend u bë një faltore për shpikjet dhe vizionet e Teslës. Aty, ndryshe nga muzetë e tjera, çdo objekt nuk flet vetëm për të shkuarën, por për një të ardhme që ende mund të ndërtohet. Shpirtin e Teslës e ndjemë si një frymëzim të pastër, duke na lidhur me idenë se shkenca dhe dija kanë fuqinë për të kapërcyer çdo gjë.

Më befasuan artefaktet e ekspozuara, ku aty pamë kostumin e tij elegant, kapelën e thjeshtë dhe orën e xhepit që ndoshta numëronte kohën ndërsa ai mendonte për botën përtej kohës. Librat e tij, dokumentet autentike dhe modelet e shpikjeve të cilat flisnin për një mendje që nuk njihte kufij, një vizion që përshkonte errësirën me dritë.

Por Beogradi kishte edhe thesare tjera për adhuruesit e historisë dhe artit. Muzeu i Qytetit të Beogradit, një kompleks që përfshinte disa muze tematikë, që hapte një dritare drejt jetës dhe veprës së artistëve, shkencëtarëve dhe figurave historike. Ky ishte një vend ku tradita dhe e kaluara pasqyroheshin në sytë e të tashmes, një udhëtim përmes historisë së një qyteti dhe populli.

Sabile Kçmezi-Basha & Tefik Basha, Beograd, në ditën e doktorimit, 1983

Në zemrën e Beogradit, në sheshin e famshëm Terazije, ku kalonim shumë shpesh me Tefikun, pamë Pallatin e Vjetër dhe Pallatin e Ri, si dy roje të heshtura të historisë dhe qendrës së pushtetit. Këto ndërtesa monumentale, të skalitura me hijeshi dhe madhështi, ishin më shumë se gurë dhe tulla; ato ishin dëshmi e kalimit të epokave dhe qendrat e një qyteti që gjithmonë ka qenë në zemër të Ballkanit.

Sot, në Pallatin e Vjetër është i vendosur Kuvendi i Qytetit të Beogradit, ndërsa në Pallatin e Ri është selia e Presidentit të Serbisë. Por këto mure mbartin më shumë se zyra; ato mbajnë kujtimet e një kohe kur Beogradi ishte kryqëzimi i ëndrrave dhe këtu, historia dhe politika ndihen si pulsi i një qyteti që nuk ndalet kurrë.

Ndërsa sheshi Terazije – është sheshi ku bashkohen rrugët dhe nga çdo drejtim i qytetit, rrugët duket sikur të çojnë gjithmonë në Terazije, sheshi që rri si një zemër që pompon gjallëri në Beograd. Aty, nën hijen e Pallatit të Shqipërisë, rrokaqielli i parë i qytetit, dhe afër Pallatit të Athinës e Pallatit Rossie (sot hoteli Moska), ne ndjenim ritmin e historisë e një qyteti që gjithmonë ishte në lëvizje.

Pallatet e Terazijes nuk ishin thjesht ndërtesa; ato ishin faqe të gjalla të historisë që tregonin përpjekjet dhe ambiciet e një qyteti që ishte qendra e kulturës, politikës dhe artit. Arkitektura e tyre e zbukuruar, hijeshia që ato rrezatonin, dhe historitë që mbartin brenda mureve të tyre ishin një ftesë për çdo kalimtar që të ndalet dhe të reflektojë mbi kohët që kanë kaluar dhe ato që do të vijnë. Nga fakultetet, bibliotekat dhe kinematë, gjithçka në Beograd dukej sikur të çonte në këtë shesh qendror.

Terazije nuk ishte thjesht një pikë gjeografike; ishte një simbol, një vend ku bashkoheshin rrugët dhe jetët, ku e kaluara takohej me të tashmen, dhe ku historia jetonte në çdo hap. Pallati i Vjetër, Pallati i Ri dhe sheshi Terazije ishin vende të një kujtesë të vazhdueshme e kalimit të kohës dhe e qëndrueshmërisë së shpirtit njerëzor. Në hijen e këtyre monumenteve, ne bëheshim pjesë e një historie që vazhdonte të frymonte në zemrën e Beogradit.

Po ashtu në zemrën e Beogradit, në rrugën ku gjallëria e qytetit përqafonte kujtimet e së shkuarës, ndodhej edhe Shatërvani i Terazisë. Ky monument i ndërtuar në vitin 1860 përballë Hotel Moskës, bartte brenda vetes historinë e një kohe kur uji ishte burimi i jetës dhe turqit ngritin kulla për të shpërndarë ujin në shatërvanët e qytetit. Pikërisht këto kulla, të quajtura “terrazias,” i dhanë emrin këtij sheshi, duke e shndërruar atë në një pikë takimi mes traditës dhe modernes. Shatërvani, si një kujtesë e një epoke të largët, rrinte në heshtje, duke dëshmuar ndryshimet që kishin prekur sheshin dhe qytetin përreth tij.

Përballë tij, Hotel Moska, që dikur u zhvendos në Topçider dhe më vonë u kthye në vendin e tij origjinal, plotësonte peizazhin e një rrëfimi që përçon ndjesinë e vazhdimësisë.
Ne, shpesh me Tefikun dilnim në Sheshin e Republikës, i cili edhe ishte sheshi kryesor i qytetit, i cili vazhdimisht përpiqej të gjente identitetin e tij mes rinovimeve të shtrenjta dhe rezultateve të diskutueshme. Për shumëkënd, ai duket si një hapësirë e shëmtuar dhe e zbehtë, një vend që nuk ngjallte dëshirën për të ndaluar dhe për të soditur kalimtarët. Por pavarësisht pamjes së tij, Sheshi mbetet pika ku fillon çdo udhëtim për kalimtarët e rastit.

Për ne, studentët që sapo po njihnim qytetin, njeriu me kalë ishte një pikë orientimi dhe një vend takimi që lidhte të panjohurat me të njohurat. Në hijen e tij, ne nisnim aventurat tona, duke u endur nëpër rrugët e Beogradit dhe duke përjetuar jetën e një qyteti që gjithmonë dukej se lëvizte.

Terazije dhe Sheshi i Republikës ishin dy fytyrat e Beogradit, një përzierje e hijeshisë historike dhe sfidave të së tashmes. Shatërvani i Terazisë, me historinë e tij të gdhendur në gur dhe ujin që rrjedh si kujtim i të kaluarës, sillte një ndjenjë përjetësie. Ndërsa Sheshi i Republikës, me kaosin dhe pamjen e tij të papërfunduar, pasqyronte një qytet që ende përpiqej që të gjente ekuilibrin mes traditës dhe ndryshimeve moderne. Këto vende janë më shumë se thjesht sheshe dhe monumente; ato janë pasqyrime të shpirtit të Beogradit, një qytet ku historia dhe bashkëkohësia qëndrojnë krah për krah, duke formuar një mozaik të gjallë që fton çdo vizitor të bëhet pjesë e tij.

Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, në brigjet e lumit Danub, Beograd, 1983

Në zemër të Beogradit, në Sheshin kryesor, vizituam Muzeun Kombëtar, i cili ishte një tempull i dijes dhe artit, një pasqyrë e shpirtit të një kombi dhe historisë së tij. I themeluar në vitin e largët 1844, ky muze është i pari dhe më i vjetri në Serbi, një dëshmitar i rrjedhës së kohëve dhe ndryshimeve që kanë formësuar këtë tokë. Që nga viti 1952, ai qëndron në ndërtesën aktuale, një strehë për mijëra tregime të së shkuarës. Për ata që vizitojnë Beogradin, Muzeu Kombëtar është një destinacion i pashmangshëm, një vend ku koha duket se ndalon dhe ku mund të prekësh të kaluarën, të ndjesh peshën e saj dhe të marrësh njohuri për të tashmen dhe të ardhmen. Në këtë ndërtesë të hijshme në zemër të qytetit, historia, arti dhe kultura bashkohen për të krijuar një përvojë që mbetet përgjithmonë tek vizitoret.

Kur mendonim për shoping në Beograd, e që ishin raste të rralla, gjithmonë ne drejtoheshim në rrugën: Knez Mihailova. Një arterie e gjallë që gjendej në zemër të qytetit, kjo rrugë ishte më shumë se një destinacion; ishte një përvojë, një botë e vogël ku gjithçka bashkohej në harmoni – historia, kultura, arti dhe moderniteti. Knez Mihailova, një rrugë, që përshkonte vetëm 790 metra, por në vete përmbante një univers të tërë. Ndërtesat e saja historike, si kujtime të një epoke të kaluar, ndërthureshin me dyqane të markave të ndryshme jugosllave. Dhe nëse dëshiron një pushim nga blerjet, restorantet dhe kafenetë ofronin një strehë të ngrohtë, ndërsa tezgat me suvenire të bënin të ndjesh ritmin e qytetit në çdo hap.

Rruga “Knez Mihajlova” ishte një skenë e përhershme për muzikantët e rrugës, tingujt e të cilëve përhapin gëzim dhe emocion. Nga mëngjesi deri në mbrëmje, këtu mund të ndjeje pulsimin e jetës – një kombinim i zërave, aromave dhe dritave që krijojnë një atmosferë magjike. Është për t’u habitur sesi një rrugë kaq e shkurtër mund të mbajë kaq shumë gjallëri brenda vetes. Në këtë rrugë mund të gjesh gjithçka që kërkon – nga arkitektura, te arti që ndjehet në çdo cep, ushqimi që të ngroh shpirtin, dhe blerjet që sjellin gëzim të menjëhershëm. Është një udhëtim i përhershëm ku mund të përjetosh gjithçka në një vend të vetëm.

Sa herë më është dashur të shkoj në Sheshin Studentor të Beogradit, një destinacion që pulsonte me jetë, dije dhe kujtime. Ishte vendtakimi ku takohesh me Tefikun, dhe nga aty niseshim udhëve drejt bibliotekave të pasura me libra.

Sheshi Studentor, ndodhej aty i rrethuar nga Fakultetet e Filozofisë, Filologjisë, Gjeografisë dhe Shkencë-Matematikës, është si një amfiteatër i hapur ku zëri i të mësuarit dhe bisedat tona përhapeshin si jehonë. Një qendër e vjetër dhe historike, ku çdo gur dhe çdo rrugicë flet për brezat që kanë kaluar aty, duke kërkuar dije dhe duke ndërtuar të ardhmen. Në qendër të këtij sheshi, si një strehë e gjelbër mes gjallërisë, ndodhej edhe Parku Studentor. Ku nën hijen e pemëve dhe mes rrugicave të qeta, shpesh gjenim pak paqe e çlodhje mes librave dhe mësimeve. Ky park nuk ishte thjesht një hapësirë e gjelbër, ishte një frymëmarrje për mendjet e stërngarkuara dhe një vend ku ëndrrat duket se formoheshin më qartë.

Po aty ndodhej edhe Muzeu Etnografik, një thesar i rrallë ku e kaluara e Serbisë vjen në jetë përmes objekteve dhe koleksioneve të tij. Çdo eksponat është një tregim për mënyrën se si kanë jetuar njerëzit, duke lidhur brezat e kaluar me të tashmen dhe duke ofruar një kuptim më të thellë të rrënjëve të këtij vendi.

Por ajo për të cilën dua të ndalem pak më shumë është rruga e Bohemëve, apo një lloj Kuarti Latin i Parizit, mu në zemër të Beogradit. Nuk më kujtohet se kemi qenë më tepër se dy apo tri herë në atë rrugë. Dhe mu në zemrën e Beogradit pulsonte ky vend që e quanin Skadarlija- një rrugë që nuk është thjesht kalim, por një udhëtim përmes kohës dhe artit. E njohur si lagjja boheme e qytetit, ajo ishte shndërrua në një magnet për artistët dhe aktorët në fund të shekullit të 19-të dhe fillimin e shekullit të 20-të, duke mbetur edhe sot një thesar i gjallë i shpirtit krijues.

Në Skadarlija, çdo hap ndjehet si një poezi e shkruar në gur. Aty takoheshin, jetonin dhe krijonin figura të ndritura si shkrimtari dhe piktori Momo Kapor dhe poetja e piktorja Đura Jakshiq, shtëpia e së cilës, ishte në numrin 34, e cila më vonë ishte shndërrua në një qendër kulture dhe arti, një vend ku zëri i së kaluarës takohej me ngazëllimin e së tashmes. Emra të mëdhenj si Tin Ujeviqi Bora Stankoviqi, Branislav Nushiqi, dhe Laza Kostiqi e kishin bë shtëpi të tyre këtë rrugë qendër të frymëzimit dhe krijimit.

Por Skadarlija nuk ishte vetëm art; ajo ishte një shije e traditës së Beogradit. Me tavernat e saj të famshme, si Tri Kapelet, e hapur në vitin 1864 në vendin e një punishteje kapelash, dhe Dy Kaprollët, që datonin që nga viti 1832, ku rruga kishte ruajtur aromën dhe shijen e epokave të shkuara. Aty, muzika dhe aroma e gatimeve tradicionale të ftonin në një përvojë që të lidh me shpirtin e vërtetë të qytetit. Edhe më vonë, Skadarlija mbeti një nga destinacionet më të dashura për të huajt, një hapësirë ku historia, arti dhe jeta bashkëkohore krijojnë një peizazh të pasur dhe të paharrueshëm. Me kalldrëmin e saj, dritat e ngrohta të tavernave dhe atmosferën që të mbush shpirtin, ajo mbetet një vendi i gjallë i Beogradit.

Sa herë kaloja nëpër ato rrugë të Beogradit si studente, një ndjenjë misteri më mbështillte shpirtin. Me sytë që kërkonin diçka në horizont, gjithmonë përfundoja duke ndjekur hijen e një minareje të vetmuar. Më vonë mësova se ajo ishte Xhamia Bajrakli, një dëshmitare e heshtur e një epoke kur panorama e Beogradit dominohej nga minaret e qindra xhamive.

Sot, është e vështirë të imagjinohet se ky qytet dikur ruante më shumë se 250 xhami, nga të cilat vetëm Bajraklia qëndron, si një kujtesë e fortë e kohërave të shkuara. E ndërtuar në shekullin e 17-të mbi themelet e një vendi edhe më të vjetër të adhurimit islam, Bajraklia mbart brenda vetes shekuj të tërë historie dhe ndjesish. Flamuri që valëvitej nga minarja e saj, duke shënuar orët e lutjes, i dha emrin që ende mban sot. Por kjo xhami, më shumë se një vend lutjeje, ka qenë një dëshmitare e qëndrueshmërisë dhe ndryshimeve të papara.

Sabile Keçmezi- Basha & Tefik Basha, kalaja e Beogradit, 1983

Gjatë rrjedhës së kohës, xhamia përjetoi kthesa dramatike. Në një periudhë të errët kur shumica e xhamive u shkatërruan, ajo shërbeu si kishë katolike, një strehë e përkohshme për një besim tjetër. Në shekullin e 19-të, ajo rifitoi rolin e saj si xhamia kryesore e Beogradit, duke u bërë një simbol i qëndrueshmërisë dhe identitetit islamik në qytet. Në shekullin e 20-të, ajo u shpall monument kulture me rëndësi të madhe, një nderim për historinë e saj të pasur dhe të ndërlikuar. Xhamia Bajrakli qëndron si një kujtesë e heshtur e kohërave kur qyteti ishte një mozaik kulturash dhe besimesh. Në hijen e saj, ndjehet fryma e bashkëjetesës dhe forca e besimit, që kapërcen ndasitë dhe mbijeton përmes shekujve. Ajo është një monument që jo vetëm ruan historinë, por edhe flet për fuqinë e paqes dhe respektit të ndërsjellë.

Udhëtimi nëpër Vite – Nga Sfida në Triumf

Katër vite në Beograd, si një lumë i gjatë emocionesh, sfidash dhe suksesesh, më mësuan më shumë se çdo udhëtim tjetër. Çdo ditë, çdo hap, mbante brenda vetes një luftë për të përparuar dhe një fitore që vinte pas saj. Por gjithçka dukej më e lehtë, si një shteg i shtruar, kur Tefiku ishte pranë meje. Prania e tij ishte drita që ndriçonte rrugën time, mbështetja që më bënte të ndihem e fuqishme për të kapërcyer çdo pengesë.

Dita kur diplomova e që ishte provimi i fundit edhe diploma e këtij fakulteti, ishte si një agim i artë, një moment që e mbaj mend me të gjitha nuancat e saja. Ishte dita kur ndjeva se çdo sakrificë, çdo natë e pagjumë dhe çdo sfidë e kaluar kishte marrë kuptimin e saj.

Për mua, ajo ditë nuk ishte thjesht një triumf personal; ajo ishte një homazh për babain tim, një burrë që gjithmonë më kishte frymëzuar me fjalët dhe shembullin e tij. E ndjeva praninë e tij në çdo hap të rrugës sime, edhe pse fizikisht nuk ishte aty. Zëri i tij i heshtur më thoshte: “Mos u ndal, ec përpara, sepse vetëm ai që nuk ndalet arrin në cak.” Dhe unë ecja, e udhëhequr nga ai zë, si një shteg që të çon drejt majës. Atë ditë, kur kurorëzova përpjekjet e mia, ndjeva se ajo arritje ishte e të dyve, e imja dhe e tij, një lidhje që nuk do të shuhej kurrë.

Beogradi nuk ishte vetëm një qytet për mua; ishte një arenë ku luftova, mësova dhe u rrita. Katër vite qëndruan si një libër i hapur, i mbushur me sfida dhe momente të gëzimit. Por më shumë se gjithçka, ato vite më mësuan forcën e përkrahjes dhe rëndësinë e një ëndrre që ndiqet me zemër të hapur. Në fund, Beogradi nuk ishte vetëm një vend ku diplomova; ishte një vend ku mësova vlerën e qëndrueshmërisë, dashurisë dhe mbështetjes, duke e bërë atë një kapitull të paharrueshëm të jetës sime.

Tefik Basha & Dushan Breznik (mentori i Tefikut për doktoratë),
Sabile Keçmezi-Basha, Mira Breznik, në darkë, Beograd 1983

Në atë ditë kur prova e përfundimit të ëndrrës më qëndronte në duar, me letrën që fliste për vitet e përpjekjeve, hapat më çuan në qetësinë e amfiteatrit të fakultetit. Aty, mes heshtjes që mbështillte korridoret dhe kujtimeve që pëshpëritnin në çdo cep, u ula, dhe me një zë që ishte më shumë frymëmarrje se fjalë, thashë:
“Babë, ia dolëm bashkë. Unë, bija jote, e plotësova ëndrrën që ishte e jotja dhe e imja. Fakulteti që ti ëndërroje, tani është një realitet që e mbaj në zemër. Lus Zotin që të jesh krenar, kudo që je, sepse ndoshta, deri diku, arrita t’i jap jetë ëndrrave të tua.”

Dy lot, të mëdhenj si kokrra rrushi, rrëshqitën ngadalë në faqet e mia. Ishin lot gëzimi dhe çlirimi, një përshëndetje për vitet e sfidave, një lamtumirë për peshën që e mbaja në zemër prej katër vitesh. Në atë moment, ndjeva sikur gjithë barrën që kishte rënduar mbi shpirtin tim u zhduk, dhe një ndjesi lehtësie dhe paqeje përfshiu zemrën time.

Aty, në atë amfiteatër të heshtur, ndjeva se isha në një dialog të heshtur me ty, baba. Çdo fjalë e thënë dukej se mbërrinte tek ti, si një dëshmi e dashurisë dhe përkushtimit tim. Dhe ndërsa lotët rridhnin, e ndjeva se një pjesë e barrës sime të gjatë katërvjeçare ishte bërë tashmë krenaria jote. Në atë moment, në atë hapësirë të mbushur me heshtje dhe kujtime, kuptova se rrugëtimi im nuk ishte vetëm i imi. Ishte i yti, i yni, një testament i dashurisë, sakrificës dhe besimit të përbashkët në një ëndërr. Dhe ndërsa u ngrita nga ai vend, e ndjeva se zemra ime ishte më e lehtë, dhe shpirti im ishte më i qetë, i mbushur me një ndjenjë të përhershme falënderimi.

E humbur në rrugëtimin tim, mes mendimeve dhe përpjekjeve që shpesh ndiheshin të pafundme, një dorë e lehtë, si fllad pranvere, preku flokët e mi. Ishte një ndjesi e butë, e ngrohtë, që më thirri nga brenda. Kur ngrita kokën, sytë e mi u ndeshën me Tefikun, i cili qëndronte aty, i entuziazmuar, me një buqetë lulesh që dukej sikur mbante aromën e të gjitha shpresave dhe mundimeve të mia.

Pa menduar dy herë, u ngrita me një vrull dhe iu hodha në krahë. Ishte një çast i përjetshëm, një moment ku fjalët nuk ishin të mjaftueshme për të shprehur atë që ndieja. Ai më shtrëngoi fort, sikur dëshironte të më mbante të lidhur me këtë çast triumfi. “Të thashë se do t’ia dalësh,” tha ai me një zë që përmbante gjithë dashurinë dhe krenarinë e tij. “Tani, ëndrrat u bënë realitet. Bota është e jotja.”

Fjalët e tij ishin si një poezi që rezononte me çdo pjesë të qenies sime. Më kujtoi se çdo hap i vështirë, çdo natë e gjatë pa gjumë, çdo çast dyshimi kishte pasur një qëllim. Ai më kujtoi se puna dhe përkushtimi nuk janë thjesht mjete për të arritur suksesin – ato janë vetë esenca e suksesit, shpirti që e bën triumfin të vlefshëm.

Në atë moment, e mbajta mendimin se kjo nuk ishte vetëm një fitore. Ishte një mësim i jetës, një kujtesë e fuqisë që buron nga angazhimi dhe përkushtimi. Dhe në sytë e Tefikut, që shkëlqenin me krenari dhe dashuri, pashë reflektimin e të gjitha sakrificave dhe ëndrrave të mia që kishin marrë jetë. Bota tani dukej ndryshe, më e ndritshme, më e afërt – një botë që priste të përqafohej, një botë që tashmë ishte imja.

Në atë çast të rëndësishëm, ku çdo arritje dukej si një kulmim i përpjekjeve të gjata, një gjë ishte e qartë në mendjen dhe zemrën time: pa përkrahjen e tij, unë nuk do të isha aty. Çdo hap që kisha bërë, çdo sfidë që kisha tejkaluar, çdo sukses që kisha arritur, ishte ngjyrosur nga prania dhe mbështetja e tij e palodhur. Ai kishte qenë themeli mbi të cilin kisha ndërtuar këtë triumf, dhe lumturia që ndieja atë ditë ishte një pasqyrim i dashurisë dhe përkushtimit të tij.

Me një përulje të thellë, si një akt mirënjohjeje që buronte nga thellësia e shpirtit tim, u ndala për ta falënderuar. Nuk ishte thjesht një falënderim për fjalët inkurajuese apo mbështetjen praktike, por për çdo sakrificë që ai kishte bërë, për çdo orë durimi dhe çdo mund që kishte investuar në mua dhe për mua. Ishte një falënderim për besimin e tij të patundur në potencialin tim, edhe kur unë vetë dyshoja në të.

Ajo përulje nuk ishte vetëm një akt formal; ishte një gjest që përfaqësonte gjithë mirënjohjen time për një zemër të madhe, për një shpirt që kishte zgjedhur të qëndronte pranë meje, duke më ndihmuar të ecja përpara edhe në ditët më të vështira. Në atë moment, e kuptova se sukseset nuk janë vetëm fryti i përpjekjeve personale, por edhe i dashurisë dhe përkushtimit të atyre që besojnë në ty kur bota duket e errët. Dhe ai, me durimin dhe sakrificën e tij, kishte qenë drita ime drejt këtij momenti të shndritshëm.

“Jam mirënjohëse për jetë”, i thashë, me zërin që dridhej nga emocionet, ndërsa sytë e mi shpërthyen në lot, si një burim i papritur gëzimi e dhimbjeje të ëmbël. “Jam falënderuese për çdo çast që më ke dhuruar, për këtë ndjesi që më mbush shpirtin dhe më jep kuptimin e plotë të asaj çfarë është lumturia. Me ty, kam mësuar se çfarë do të thotë gëzimi – një gëzim që buron nga thellësitë e shpirtit dhe përqafon çdo grimë të qenies sime.”

Fjalët, megjithëse të thjeshta, bartnin një peshë të madhe, një peshë që vetëm dashuria mund ta mbajë. Dhe ndërsa flisja, lotët rridhnin si pika shiu në një ditë të ndritshme pranvere, duke sjellë me vete një lehtësim të veçantë. Ishte një dhimbje e ëmbël, një përzierje e mirënjohjes dhe gëzimit që nuk mund të përshkruhej plotësisht me fjalë.

Që nga viti 1976, rrugët e mia me Beogradin ishin ndarë, dhe me kalimin e viteve, një perde harrese kishte rënë mes nesh. Nuk u ktheva më, si një shtegtar që largohet nga një tokë ku kujtimet përzihen me dhembje dhe sfida. Por jeta, si një lumë që kërkon rrjedhën e tij, më riktheu përsëri në atë qytet. Ishte viti 1983, kur Tefiku duhej të mbronte temën e doktoratës, dhe unë, në heshtjen e mendimeve të mia, ndjeva se ai kthim nuk ishte thjesht një udhëtim fizik, por një rikthim në një pjesë të së shkuarës që ende më fliste.

Por koha ndërkohë kishte ndryshuar. Ne vetë kishim ndryshuar. Ishim pjekur, jo vetëm në vite, por edhe në qëndrime dhe mendime. Realiteti i Kosovës na kishte mësuar një gjuhë të re – një gjuhë të dhembjes, vendosmërisë dhe angazhimit. Ne e dinim se atdheut tonë i përgatitej një lak i rëndë, një lak që përpiqej ta mbytë lirinë, ëndrrat dhe shpresat e popullit tonë. Dhe në këtë vetëdije të hidhur, ndjenim se detyra jonë nuk ishte thjesht të jetonim, por të vepronim, të luftonim për një të ardhme që nuk do t’i nënshtrohej padrejtësisë.

Në kthimin ton në Beograd, rrugët që dikur na dukeshin të njohura tani ishin të ftohta dhe të largëta. Nuk ishin më vendet e rinisë sonë, por hije të një kohe që na kishte formësuar dhe sfiduar. Por në atë kthim, më shumë se kurrë, kuptuam se ajo që kishim fituar ishte një forcë e brendshme, një pjekuri që na udhëhiqte në rrugën tonë. Dhe ndërsa ecnim nëpër ato rrugë, mendova se ndoshta koha, me gjithë ndërlikimet e saj, na kishte përgatitur për atë që do të vinte – një betejë për të ruajtur atë që ishte më e shenjtë: lirinë, dinjitetin dhe identitetin tonë.

Profesori Breznik, me një korrektësi të përsosur, karakteristike për një slloven të përkushtuar ndaj detyrës, kishte caktuar ditën e madhe të mbrojtjes. Ky vendim shënoi fillimin e një udhëtimi të ngarkuar me pritshmëri dhe emocione. Me entuziazëm dhe një përzierje kujtimesh dhe shpresash, morëm rrugën drejt Beogradit – Beogradit të ditëve studentore, ku ëndrrat tona kishin marrë formë dikur dhe ku tani një tjetër kapitull po pritej të shkruhej.

Qyteti, që dikur ishte streha e rinisë sonë, tani na dukej ndryshe, më i largët, i veshur me një atmosferë që mbartte pasigurinë e kohëve. Megjithatë, gjithçka brenda mureve të universitetit ishte përgatitur me solemnitet për momentin e madh. Në këtë sfond zyrtar dhe solemn, nga Kosova kishin ardhur dy kolegë të Tefikut (Pro. Dr. Musa gashi dhe Prof.dr. Enver Dukagjini) për të qenë pjesë e komisionit mbrojtës – një akt që bartte jo vetëm përkrahje profesionale, por edhe një solidaritet të heshtur, një lidhje që e kapërcente vetëm detyrën.

Paneli u mblodh me rregullsi dhe seriozitet. Profesorët zunë vendet e tyre, ndërsa edhe ne, të ftuarit, u ulëm në heshtje respekti. Por kjo heshtje nuk ishte e zakonshme. Brenda mureve, gjithçka dukej e qetë, një botë e ndarë nga realiteti përtej tyre. Ndërsa qëndronim në atë sallë, një ndjesi e dyfishtë na përshkoi – krenaria për momentin që po jetonim dhe ndërgjegjësimi për tensionet që ziente jashtë këtyre mureve, në rrugët e Beogradit dhe përtej, në Kosovën që tashmë ndiente peshën e padrejtësive.

Çdo gjest, çdo fjalë e profesorëve dhe të ftuarve, çdo hap i Tefikut drejt foltores ku do të mbante fjalën e tij, përshkohej nga një solemnitet që dukej si një sfidë ndaj kohës dhe rrethanave. Ishte si një deklaratë e heshtur që, pavarësisht stuhive të jashtme, brenda atyre mureve triumfonte dija, përkushtimi dhe aspirata për të ardhmen. Dhe ne, edhe pse të vetëdijshëm për trysninë e botës përjashta, qëndronim aty, duke ndjerë që ky moment ishte më shumë sesa një mbrojtje akademike – ishte një akt që mishëronte kurajon, përkushtimin dhe shpresën për një të ardhme më të mirë.

Me një rregullsi të përkryer dhe një solemnitet që mbushte hapësirën, mbrojtja nisi. Çdo gjest, çdo fjalë, ishte një akt serioziteti dhe përkushtimi. Tefiku, i përgatitur deri në detajet më të imta, qëndronte përpara komisionit si një lis i fortë, i bindur në forcën e rrënjëve të tij. Pyetjet, të cilat rrodhën si një lumë sfidash nga profesorët, gjetën përgjigjet më të mira në gojën e tij – të sakta, të qarta dhe të thelluara, pasqyrime të mendjes dhe përpjekjeve të tij të palodhura.

Në fund të këtij rrugëtimi akademik, heshtja solemne u ndërpre nga një moment që do të mbetej i paharrueshëm. Kryetari i komisionit, një figurë autoritare dhe e respektuar, u ngrit në këmbë. Me një qëndrim që përcillte peshën e fjalëve të tij, ai tha: “Më vjen mirë që e udhëhoqa këtë mbrojtje si kryetar i komisionit. Dhe mund të them me siguri se, në këto dhjetë vitet e fundit, nuk kam parë një mbrojtje më të shkëlqyer se kjo e z. Bashës.”
Këto fjalë, të mbushura me lavdi dhe respekt, ishin një kulmim që përshkoi zemrat e të gjithë të pranishmëve. Apllauzet shpërthyen si një valë e fuqishme, duke thyer heshtjen dhe solemnitetin e sallës. Çdo duartrokitje ishte një dëshmi e admirimit dhe krenarisë, një jehonë që mbante brenda vlerësimin për punën dhe përkushtimin e Tefikut.

Të gjithë, me fytyra të qeshura dhe zemra të ngrohta, iu drejtuan atij për ta uruar. Ishte një çast triumfi dhe mirënjohjeje, ku çdo buzëqeshje dhe shtrëngim dore shprehte atë që fjalët nuk mund ta përshkruanin plotësisht. Në atë ditë, Tefiku nuk fitoi vetëm një titull akademik; ai fitoi një vend të veçantë në kujtesën dhe respektin e të gjithë atyre që ishin dëshmitarë të këtij momenti madhështor.

Por koha përsëri erdhi kur detyrimet profesionale më thirrën sërish në Beograd. Në vitin 1984, tashmë e punësuar në Institutin e Historisë në Prishtinë dhe e angazhuar në përgatitjen e temës së doktoratës, u nisa drejt Beogradit për të hulumtuar në Arkivin e Komitetit Qendror të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë. Ishte një kthim ndryshe nga çdo vizitë e mëparshme, një kohë e rënduar nga pasojat e demonstratave studentore në Kosovë. Marrëdhëniet mes Prishtinës dhe Beogradit kishin arritur pikën e vlimit, dhe tensionet ndiheshin në çdo hap, si një hije që ndjek pa pushim.

Për shqiptarët nga Kosova, Beogradi nuk ishte më një hapësirë e hapur. Ishte një qytet që i priste me dyshime dhe mosmiratim, një vend ku shikimet dhe heshtjet flisnin për një ndarje që dukej gjithnjë e më e thellë. Çdo hap, çdo rrugë dhe çdo ndërtesë dukej sikur mbante brenda vetes barrën e një tensioni të pathënë, një heshtje që peshonte rëndë mbi shpirtin.

Në ato arkiva, mes dokumenteve dhe kujtimeve të një epoke që po shkonte drejt ndryshimeve të mëdha, ndjeja një ndarje që nuk ishte vetëm politike, por edhe shpirtërore. Beogradi i dikurshëm, ai që kishte qenë sfidë dhe mundësi gjatë viteve të studimeve, tani ishte bërë një arenë ku tensionet dhe ndasitë kishin marrë përmasa të thella.

Ajo vizitë, megjithëse e domosdoshme, nuk ishte thjesht një hulumtim akademik; ishte një përballje me ndryshimin, një dëshmi e kohëve që kishin transformuar marrëdhëniet mes njerëzve dhe qyteteve. Beogradi nuk ishte më i njëjti për mua, as për shqiptarët e Kosovës. Ishte bërë një hapësirë që pasqyronte ndarjen e një historie të përbashkët, tani të mbështjellë në hijet e ndasive.

Tefik Basha, në ditën e promovimit të doktorit të ri të shkencave, Beograd, 1983

Në atë vit të largët, ndërsa largohesha nga qyteti, ndjeva se Beogradi dhe unë kishim marrë rrugë të ndryshme, secili duke mbajtur brenda vetes kujtime dhe plagë që vetëm koha mund t’i qetësonte. Në sallën e arkivit, ku rreshtat e dokumenteve flisnin për kohë të largëta, ndodhi një përballje që më la shijen e hidhur të një mohimi. Kërkova të zhbiriloj të vërtetat e fshira, të prek me duar të dhëna për shpërnguljen e shqiptarëve drejt Turqisë dhe për vitin 1945 – vitin kur në Kuvendin e Prizrenit më 1945, Kosova u zyrtarizua si e okupuar. Punëtorja e arkivit, me një ton që mbronte kufijtë e së shkuarës si një fortesë e mbyllur, gati sa nuk më përzuri. “Ne nuk i kemi këto dokumente,” tha ajo, duke mbyllur derën drejt kujtesës dhe historisë. “Të kanë drejtuar gabim këtu,” shtoi, sikur vetë kërkesat e mia ishin një ofendim për hapësirën ku heshtja ruante të pathënat.

Pesë ditë qëndrova në atë hapësirë ku historia dhe mohimi u ndeshën. Pesë ditë duke shpresuar të zbuloja diçka që do të ndriçonte të vërtetën. Por kur u ktheva në Prishtinë, bagazhi im ishte i mbushur vetëm me një grusht dokumentesh që s’kishin asnjë vlerë për punën time, një dëshmi e hidhur e ndarjeve që shtriheshin edhe në vetë arkivat e dijes. Ky episod nuk ishte thjesht një zhgënjim; ishte një përballje me murin e ngritur për të mbrojtur një histori të njëanshme. E kuptova se udhëtimi drejt së vërtetës nuk ishte vetëm një sfidë akademike, por edhe një betejë me heshtjet dhe mohimin që rëndojnë mbi kujtesën kolektive.

Edhe pse kthimi im ishte i zbrazët nga dokumentet që kërkova, zemra ime ishte e mbushur me një vendosmëri të re. Çdo pengesë, çdo mohim, vetëm sa më forconte bindjen për të vazhduar kërkimin tim. Në atë sallë të heshtur, më shumë se arkiva, kuptova forcën e një historie që ende kërkon të dalë në dritë.

Që nga ajo kohë, më shumë se dyzet vjet kanë rrjedhur si ujërat e një lumi të heshtur, dhe këmbët e mia nuk kanë prekur më rrugët e Beogradit. Tani, nga kjo distancë kohore dhe shpirtërore, mundem vetëm të rikrijoj në mendjen time atë Beograd të rinisë sime – një qytet që dikur ishte mozaiku i kujtimeve dhe ëndrrave të para, por që tani duket si një fantazmë e largët, e zhytur në hijet e së shkuarës.

Kujtoj me habi mendësinë e asaj kohe – një kohë që ngriti barriera të pakalueshme, duke ndarë zemrat dhe shpirtrat e popujve që ndanin të njëjtin qiell. Si ndodhi që ëndrra për bashkëjetesë dhe barazi u shemb nën peshën e urrejtjes dhe konfliktit? Si mundën urat që lidhën dikur njerëzit të shkatërroheshin aq lehtë, duke lënë pas një boshllëk që as vitet nuk kanë mundur ta mbushin?

Luftërat – çfarë të mire mund të sjellin luftërat? Çfarë mund të lindë nga flakët e shkatërrimit përveç dhembjes dhe hirit? Në çdo anë, në çdo rrugë, mbeten kujtimet e njerëzve të pafajshëm, jetët e të cilëve u thyen si qelq i brishtë nga fuqia e verbër e dhunës. Luftërat nuk janë kurrë ndërtuese; ato vetëm shkatërrojnë – shkatërrojnë shtëpi, qytete, dhe mbi të gjitha, shpresat dhe besimin tek njëri-tjetri. Por Liria është mbi të gjitha.

Nga thellësitë e shpirtit tim shpërthen mallkimi, si një erë e egër që nuk mund të ndalet, për ata që mbollën farën e luftës dhe ndezën zjarrin e saj me qëllimin e vetëm për të mbajtur një popull të robëruar, të nëpërkëmbur dhe të shtypur. Mallkimi im është një britmë e drejtësisë, një thirrje ndaj historisë që të mos harrojë ata që ndërtuan pushtetin mbi dhembjen e të pafajshmëve.

Qoftë i mallkuar ai popull që zgjodhi të ecë mbi varret e të tjerëve, duke shembur jetët dhe shpresat e tyre, vetëm për të mbetur okupues në tokat që nuk ishin të tijat. Ai që ndërtoi fatin e tij mbi tragjeditë e të tjerëve, që ushqeu ambicien e vet me gjakun e të pafajshmëve, nuk mund të gjejë paqe as në këtë botë, as në kujtimet e kohës.

Lufta, në thelb, është një akt i verbër, një tragjedi që nuk mbart fitues, por vetëm shkatërrimtarë. Çfarë fitoreje ka në mbytjen e lirisë? Çfarë krenarie mund të ketë në dominimin e dhunshëm të një kombi mbi tjetrin? Mallkimi im është për ata që e harruan humanitetin, që zgjodhën rrugën e errësirës për t’i dhënë formë një pushteti që nuk do të zgjasë, një trashëgimie që do të mbahet mend vetëm për vuajtjen që la pas.

Por ky mallkim nuk është thjesht një shpërthim zemërimi – është një apel për ndërgjegje. Është një thirrje që njerëzimi të ndalet dhe të pyesë veten: A jemi të dënuar të përsërisim të njëjtat gabime? A do të vazhdojmë të ndërtojmë botën tonë mbi shkatërrimin e të tjerëve? Mallkimi im është një kujtesë se okupimi dhe shtypja nuk janë kurrë rrugë drejt paqes, por veç një udhë drejt një errësire të pafund.

Shqiptarët nuk e kërkuan luftën, as nuk e dëshiruan atë. Ata nuk kërkuan shkatërrim, dhimbje apo humbje. Por lufta na u imponua, si një stuhi e egër që nuk pyet për dëshirat apo ëndrrat e një populli. Dhe kur ajo erdhi, si një hije e zezë që mbuloi gjithçka, ne nuk u dorëzuam. E mbrojtëm tokën tonë, nderin tonë, dhe të drejtën për të jetuar të lirë deri në pikën e fundit të gjakut tonë.

Ishte një mbrojtje e lindur jo nga dëshira për hakmarrje, por nga instinkti i jetës dhe nga dashuria për atë që ishte jona – për tokën që na ushqeu, për gjuhën që na bëri të tillë siç jemi, për fëmijët që meritonin një të ardhme më të mirë. Në atë luftë, çdo shqiptar u bë një pishtar i ndezur nga shpirti i lirisë, duke treguar se asnjë forcë nuk mund ta mposhtë një popull kur ai qëndron i bashkuar dhe i vendosur për të mbrojtur vetveten.

Lavdi popullit liridashës shqiptar, që nuk u përkul as përballë padrejtësisë më të madhe! Lavdi atyre që sakrifikuan gjithçka për të mbajtur të ndezur flakën e lirisë, për të treguar botës se shqiptari nuk do të robërohet kurrë. Në kujtimet e tyre qëndron jo vetëm dhimbja e një lufte të imponuar, por edhe krenaria e një populli që qëndroi në këmbë, i pamposhtur dhe i përjetshëm në dashurinë për lirinë dhe tokën e vet.

Nga Tmerri në Çlirim – Rilindja e Kosovës- Pas errësirës që mbuloi Kosovën, pas luftës dhe tmerrit që lanë plagë në zemrën e këtij vendi, erdhi dita e shumëpritur e çlirimit. Lufta për liri, e mbushur me dhimbje dhe sakrifica, përfundoi me kapitullimin e Armatës Popullore të Jugosllavisë. Marrëveshja Teknike i detyroi këto trupa dhe bandat serbe të tërhiqeshin, duke lënë pas territorin e Kosovës dhe duke qëndruar larg, përtej vijës së kufirit.

Kosova, më në fund, mori në dorë fatin e saj. Me plagët ende të hapura, por me shpirt të fortë, ajo ngriti kokën dhe filloi një udhëtim të ri drejt rilindjes. Një tokë e shkatërruar, një popull i lodhur, por një zemër e palëkundur, Kosova nisi të rindërtohej si feniksi që ngrihet nga hiri. Në çdo cep të saj, megjithë rrënojat dhe dhimbjet, Kosova tregoi një forcë të jashtëzakonshme. Me krenari mund të themi se, pavarësisht shkatërrimeve dhe viktimave të panumërta, ky vend arriti të ngrihej në mënyrën më të mirë të mundshme për një tokë të dalë nga lufta. Ishte si një poezi e fuqisë njerëzore, një dëshmi se asgjë nuk mund të mposhtë shpirtin e një populli që lufton për lirinë dhe dinjitetin.

Nga dhimbja lindi shpresa, dhe nga shkatërrimi u ndërtua një e ardhme. Kosova, me guximin dhe vendosmërinë e saj, u bë simbol i një rilindjeje të vërtetë, një dëshmi e gjallë se liria dhe dashuria për atdheun janë forca më të fuqishme se çdo armik apo fatkeqësi. Kjo tokë, e larë me gjakun e bijve dhe bijave të saja, tani frymon liri dhe krenari.