Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Trakti i 100-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit
Në kontekstin e përpjekjeve të pandërprera për të ruajtur dhe forcuar vetëdijen kombëtare të shqiptarëve në Kosovë gjatë sundimit jugosllav, një nga aktet më domethënëse dhe simbolikisht të fuqishme ishte përgatitja dhe shpërndarja e traktit kushtuar 100-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit, ngjarjes që përfaqëson një nga kulmet e organizimit politik shqiptar në historinë moderne. Ky akt, i ndërmarrë në qershorin e vitit 1978, nuk ishte vetëm një homazh ndaj së kaluarës, por një formë e gjallë rezistence dhe ndërgjegjësimi politik, që lidhte trashëgiminë historike me nevojën për veprim të menjëhershëm në të tashmen.
Përgatitja e traktit erdhi si rezultat i iniciativës së Mehmet Hajrizit, një ndër figurat më të shquara të lëvizjes ilegale shqiptare në Kosovë, dhe u realizua me ndihmën vendimtare të Gani Sylës, një tjetër veprimtar i palodhur i çështjes kombëtare. Këta dy aktivistë u përkujdesën për hartimin dhe shumëzimin e materialit, i cili përmbante jo vetëm kujtesën e Lidhjes së Prizrenit, por edhe një thirrje të nënkuptuar për vazhdimësinë e misionit të saj – atë të bashkimit dhe vetëvendosjes së shqiptarëve.
Akti i shpërndarjes u zhvillua me kujdes dhe konspiracion të lartë gjatë natës së ndërmjet 12 dhe 13 qershorit 1978, duke u shndërruar në një operacion të organizuar ilegal, ku çdo detaj kishte rëndësi: nga zgjedhja e orarit, që shmangte patrullat e policisë, deri te përzgjedhja e pikave strategjike të qytetit. Ky aksion simbolik nuk synonte vetëm të shënonte një përvjetor, por të ripërtërinte ndjenjën e unitetit kombëtar në një kohë kur identiteti shqiptar në Kosovë po përballej me shtypje sistematike dhe përpjekje të vazhdueshme për asimilim.
Shpërndarja e traktit u përqendrua në tërë qytetin e Prishtinës, kryeqendrën politike dhe kulturore të shqiptarëve në Kosovë, duke i dhënë aksionit jehonë të gjerë dhe ndikim psikologjik në masat popullore. Ndër kontribuuesit më të spikatur të këtij aksioni ishte edhe Bejtullah Tahiri nga Malisheva e Gjilanit, një figurë e njohur dhe e respektuar brenda lëvizjes ilegale, i cili dha një kontribut të çmuar në shpërndarjen e traktit dhe në mbështetjen logjistike të aksionit.
Ky veprim përfaqëson një shembull të qartë të mënyrës se si kujtesa historike u përdor si instrument për mobilizim politik, për të rikujtuar popullin mbi rrënjët e veta kombëtare dhe për të shënuar se ideali i Lidhjes së Prizrenit nuk ishte zbehur, por jetonte në përpjekjet e bijve të saj të kohës. Në një realitet të rrethuar nga frika dhe heshtja e imponuar, ky trakt u bë zë i përmendur i ndërgjegjes së mohuar, një fjalë që sfidonte shtetin nga terreni, nga nata e rrugës, nga zëri i atyre që zgjodhën të veprojnë në emër të historisë dhe të ardhmes së popullit të tyre.
Trakti si dëshmi e gjallë e historisë së ilegales
Në dallim nga shumë trakte të tjera të ruajtura në arkivat publike apo të sigurisë shtetërore, ky dokument i rrallë dhe me vlerë të veçantë historike i përkiste fondit tim personal – një trashëgimi e heshtur që kishte mbijetuar dekada të tëra në skutat e kujtesës familjare. Trakti në fjalë nuk u zbulua përmes hulumtimeve akademike apo kërkimeve në dosje zyrtare, por përmes një rasti të pazakontë, të thjeshtë në dukje, por thellësisht të ngarkuar me domethënie historike dhe emocionale.
Rreth dyzeteshtatë vjet më parë, burri im, Prof. Dr. Tefik Basha, një studiues i përkushtuar dhe njohës i thellë i realitetit demografik në Kosovë, e kishte gjetur këtë trakt gjatë një mëngjesi të hershëm, ndërsa po shoqëronte punëtorët që do të punonin në ndërtimin e shtëpisë sonë të sapofilluar. Ngjarja kishte ndodhur në lagjen e atëhershme të Prishtinës “Dragodan” – e cila sot njihet me emrin “Arbëria” – një zonë që në atë periudhë kishte filluar të zhvillohej si hapësirë urbane e re, por që përbrenda vetes ruante ende shumë gjurmë të një kohe të trazuar.
Në mënyrë krejt të papritur, ndërsa toka përgatitej për themelet e shtëpisë, zëri i historisë u dëgjua përmes një flete të ndalur nga koha – trakti i një organizate ilegale, i shkruar me guxim dhe i ruajtur, pa dashje, nga dheu. Ky dokument, për dekada të tëra, kishte qenë dëshmitar i heshtur i një kohe kur fjala ishte rrezik, dhe çdo mendim ndryshe bartte peshën e përndjekjes. Gjetja e tij në atë kontekst, në një lagje në ndërtim, ngjante me shfaqjen e një pushimi të gjallë, e cila ndonëse e thjeshtë në paraqitje, mbante brenda një ngarkesë të madhe politike dhe njerëzore.
Ruajta e këtij dokumenti në arkivin tim personal nuk ishte një akt rastësor, por një vendim i ndërgjegjshëm për të konservuar një pjesë të atij kujtimi të gjallë, që për shumëkënd tjetër mund të ishte fshirë, harruar apo shkatërruar. Trakti i gjetur në Dragodan nuk ishte më vetëm një fletë informuese; ai ishte dëshmi fizike e përpjekjeve të fshehta, e zërave që nuk guxonin të flisnin në publik, por që kërkonin të mbijetonin përmes letërsisë së nëndheshme.
Në këtë mënyrë, historia e këtij trakti nuk është vetëm histori e përmbajtjes së tij, por edhe histori e gjetjes, ruajtjes dhe rizbulimit të tij – një rrugëtim që përfshin fatin individual dhe kolektiv, kujtesën familjare dhe rezistencën e heshtur, që në fund bashkohen për të ndërtuar një tablo të gjallë të asaj që e quajmë histori e padukshme e popullit shqiptar në Kosovë.
Për shumë vite me radhë, të mbështjellë me ndjeshmëri dhe përgjegjësi, kemi ruajtur këtë dokument të çmuar – traktin e shumëpërfolur të lëvizjes ilegale shqiptare – si një pjesë të paprekshme të kujtesës sonë kolektive dhe familjare. Nuk ishte thjesht një akt ruajtjeje fizike, por një përpjekje e vetëdijshme për t’i bërë ballë stuhive të kohës, për ta mbrojtur këtë dëshmi të rrallë nga harresa, manipulimi apo shkatërrimi që i kanosej gjithçkaje që nuk përputhej me narrativen zyrtare të kohës.
Trakti u mbajt larg syve të publikut, por kurrë larg zemrës së kujtesës. Ai ishte më shumë sesa një fletë e shtypur – përfaqësonte një kohë të caktuar, një frymë rezistence, një guxim të pathyeshëm që duhej ruajtur me respekt dhe dashuri. Dhe pikërisht për këtë arsye, kujdesi që i kushtuam ruajtjes së tij ishte i ngjashëm me atë që i kushtohet një relikte të shenjtë, një pasurie që nuk matet me vlerë materiale, por me domethënie historike e emocionale.
Sot, pas gjithë këtyre viteve heshtjeje dhe pritjeje, ndjej kënaqësi të veçantë dhe emocion të thellë që më është dhënë mundësia jo vetëm ta shkruaj historinë e këtij dokumenti, por edhe t’i jap zë publik një dëshmie që për një kohë të gjatë kishte qëndruar në errësirë. Shfaqja e tij në dritë nuk është vetëm një akt arkivor apo akademik, por një akt drejtësie simbolike ndaj gjithë atyre që, në rrethana të pamundura, guxuan të flasin, të shkruajnë dhe të veprojnë për lirinë dhe të drejtën e popullit të tyre.
Ky moment, kur një trakt i heshtur shndërrohet në dëshmi të dokumentuar e të ndarë me të tjerët, përfaqëson edhe një fitore të kujtesës mbi harresën, të qëndresës mbi konformizmin, dhe të historisë autentike mbi interpretimet e njëanshme. Ai është një përkujtim se edhe gjërat më të vogla – një fletë e ruajtur me kujdes – mund të mbajnë peshën e një epoke dhe të rikthejnë në vëmendje zërin e atyre që zgjodhën të mos heshtin.
Forma, përmbajtja dhe mbijetesa e një trakti të ilegales
Ashtu si shumica e trakteve që përfaqësonin zërin e rezistencës ilegale shqiptare në Kosovë, edhe ky dokument i veçantë nis me një thirrje të drejtpërdrejtë dhe mobilizuese, tashmë të njohur për gjuhën e saj të ngarkuar me përgjegjësi shoqërore: “Lexoje me shok dhe shpërndaje!”. Kjo formulë, lakonike dhe e fuqishme njëkohësisht, përbënte më shumë se një udhëzim – ishte një akt nxitjeje për veprim dhe për bashkëveprim, një porosi për mos qëndrim indiferent, për ta ndarë të vërtetën me të tjerët dhe për ta kthyer secilin lexues në hallkë të një zinxhiri rezistence kolektive.
Në ballinë, mbi gjithçka tjetër, me shkronja të mëdha të shtypit, dallohej fjala e vetme, por përmbajtësore: T R A K T. E shkruar me vendosmëri, pa dekor e pa zbukurime, ky titull sintetizonte misionin e dokumentit: të informonte, të vetëdijësonte dhe të sfidonte pushtetin. Ishte një fjalë që në rrethanat e kohës kishte forcën e një burimi të ndaluar, një gërshetim i ndjenjës, ideologjisë dhe guximit politik. Dokumenti në fjalë ishte i shtypur në një fletë formati A4, i shkruar me makinë shkrimi – një mjet që, në atë kohë, ishte simbol i prodhimit ilegal të fjalës së lirë. Rreshtat, të dendur dhe të ngjeshur, tregonin se çdo centimetër i faqes ishte shfrytëzuar me kujdes, për të dhënë sa më shumë përmbajtje në një hapësirë sa më të kufizuar – një teknikë e zakonshme e autorëve që punonin në fshehtësi, shpesh në kushte minimale.
Sot, kjo fletë përballet me gjurmët fizike të kohës: është e zverdhur, një shenjë e kalimit të dekadave dhe e përpjekjes së saj për të mbijetuar në heshtje, ndërsa përmbajtja i është nënshtruar dalëngadalë procesit të shuarjes së ngjyrës dhe fshirjes së gjurmës së dorës njerëzore. Prapa është e baltosur, një shenjë e qartë se ajo nuk ka kaluar jetën e vet në një arkiv të thatë apo raft muzeal, por ka udhëtuar nëpër duar të shumta, ndoshta është fshehur në tokë, mes lagështisë së natyrës dhe frikës së përndjekjes.
Megjithatë, ajo ka mbijetuar. Si një dëshmi e gjallë e një epoke të heshtur, ky trakt sfidon jo vetëm kohën, por edhe harresën. “Një Zot e di si ka mundur t’i rezistojë motit të ndryshuar,” – shpesh më thotë Tefiku, duke shprehur një përzierje habie dhe mirënjohjeje ndaj asaj force të pashpjegueshme që ruan kujtimet më të rëndësishme, edhe kur ato nuk janë më të lexueshme me lehtësi. Dhe pikërisht kjo mbijetesë, përtej përmbajtjes së vet tekstuale, i jep dokumentit një vlerë të dyfishtë: si burim historik dhe si simbol i rezistencës së pashuar për liri dhe identitet.
Një trakt në shërbim të kujtesës kombëtare
Bazuar në të dhënat që kam arritur të nxjerr nga dokumentacioni i ruajtur i organizatave ilegale, del qartë se traktit për të cilin bëhet fjalë i ishte caktuar një kohë shpërndarjeje me domethënie të veçantë – ai qarkulloi në mënyrë të organizuar në vigjilje të përvjetorit të 100-të të mbajtjes së Lidhjes së Prizrenit, ngjarjes historike që përbën një nga gurët themeltarë të ndërgjegjes politike e kombëtare të shqiptarëve.
Ky moment nuk ishte zgjedhur rastësisht. Për lëvizjen ilegale shqiptare në Kosovë, Lidhja e Prizrenit përfaqësonte një pikë referimi të lavdishme të rezistencës dhe bashkimit kombëtar, e cila duhej përkujtuar jo vetëm si simbol i historisë, por si një thirrje për veprim në të tashmen. Prandaj, vendosja e shpërndarjes së traktit në prag të këtij jubileu historik kishte një dimension të shumëfishtë: ai shërbente si homazh për të kaluarën, si akt ndërgjegjësimi për të tashmen, dhe si orientim për të ardhmen.
Kjo datë përkujtimore u shfrytëzua me mjeshtëri nga organizata, jo vetëm për të rikujtuar Lidhjen si ngjarje madhore në historinë e kombit shqiptar, por për të krijuar një urë ndërmjet kujtesës historike dhe rezistencës bashkëkohore, përmes gjuhës së thjeshtë, të qartë dhe të ngarkuar emocionalisht që vetëm një trakt mund ta përçonte me aq forcë në kushtet e asaj kohe. Në këtë mënyrë, akti i shpërndarjes së traktit në atë datë të përzgjedhur nuk ishte thjesht një gjest politik, por një strategji simbolike për të ringjallur frymën e një ideali shekullor që nuk ishte shuar kurrë – bashkimin dhe lirinë e shqiptarëve në një shtet të vetëm.
Ashtu si shumë nga dokumentet e shpërndara nga lëvizjet ilegale shqiptare në Kosovë, edhe ky trakt ndjek një strukturë të njohur dhe qëllimshëm të përsëritur në mënyrën se si i drejtohet lexuesit: “Vëllezër e motra” – një thirrje që nuk është thjesht një hyrje formale, por një shprehje e drejtpërdrejtë e afërsisë shpirtërore, përbashkësisë kombëtare dhe besimit të ndërsjellë midis atyre që shkruajnë dhe atyre që lexojnë. Kjo fjalë-hyrje, e ngarkuar emocionalisht dhe qëllimisht gjithëpërfshirëse, përfaqëson një përpjekje për të krijuar një lidhje të menjëhershme dhe të thellë me secilin individ që ndodhet përballë fletës së rrezikshme, por frymëzuese. Ky adresim miqësor dhe përqafues, në kontekstin e një realiteti të ngarkuar me frikë, persekutim dhe izolim, krijonte një hapësirë të përbashkët ku fjala nuk ishte më vetëm mjet komunikimi, por akt solidariteti. Ishte një mënyrë për të thënë: nuk jeni vetëm në këtë betejë – jemi bashkë, të gjithë të lidhur me fatin e njëjtë dhe me një qëllim të përbashkët.
Përtej mënyrës se si fillon, gjuha e vetë tekstit është veçanërisht e dallueshme për rrjedhshmërinë dhe qartësinë e saj. Ndryshe nga dokumentet burokratike apo diskurset e rënduara ideologjikisht, ky trakt është i shkruar në një stil të thjeshtë, me fjali të shkurtra dhe të kuptueshme, të cilat shërbejnë për t’i bërë mesazhet e tij të arritshme për çdo shtresë të shoqërisë – nga punëtori i zakonshëm deri te studenti apo intelektuali i angazhuar.
Ky stil gjuhësor nuk ishte rastësor, por pjesë e një strategjie komunikimi të menduar me kujdes: të arrihet masa, të përcillet mesazhi pa mjegullime, dhe të ngjallet reagim emocional e racional njëkohësisht. Thjeshtësia e gjuhës, në këtë rast, është një virtyt politik dhe moral – është rruga më e sigurt për të depërtuar në ndërgjegjen kolektive, në kohë kur gjithçka e ndaluar kishte rrezik dhe peshë.
Në këtë mënyrë, ky trakt shfaqet jo vetëm si dokument i një kohe të caktuar, por edhe si shembull i gjuhës së rezistencës, që refuzon zbukurimet e tepërta dhe i qëndron besnik sinqeritetit të një zëri që flet për popullin dhe nga populli. Ai është, njëkohësisht, një tekst dhe një thirrje – një fletë e shkruar që kërkon veprim, reflektim dhe, mbi të gjitha, besim te forca e bashkimit dhe e fjalës së thjeshtë, por të drejtë.
Në përmbajtjen e traktit, autorët – përfaqësues të organizatave ilegale shqiptare – shfaqin një kritikë të mprehtë dhe të drejtpërdrejtë ndaj mënyrës se si pushteti i kohës përpiqej të manipulonte realitetin politik dhe shoqëror në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare nën ish-Jugosllavi. Sipas këtij vizioni kritik, aparati shtetëror ishte i angazhuar jo vetëm në shtypjen e çdo forme të kundërshtimit, por edhe në një strategji të qëllimshme të falsifikimit të së vërtetës, përmes krijimit të një fasade mashtruese që synonte të paraqiste situatën si normale dhe të qetë.
Në tekstin e traktit theksohet se pushtetarët jugosllavë përpiqeshin ta fshihnin realitetin e hidhur me çdo kusht. Ata dëshironin të mbulonin padrejtësitë strukturore, diskriminimin e institucionalizuar dhe shtypjen kombëtare që shqiptarët përjetonin çdo ditë, duke ndërtuar një narrativë të rreme të kënaqësisë kolektive, një iluzion të “stabilitetit” dhe “harmonisë ndëretnike”. Ishte kjo një përpjekje për të zhvendosur vëmendjen nga vuajtjet reale të popullit shqiptar dhe për ta paraqitur regjimin si garantues të barazisë dhe mirëqenies për të gjithë qytetarët e federatës jugosllave. Në këtë kuptim, trakti denoncon gënjeshtrën e organizuar shtetërore, sipas së cilës në Kosovë mbretëronin “qetësia” dhe “rehatia”, dy koncepte që, në gjuhën zyrtare, përfaqësonin mungesën e trazirave politike, por që në realitet nënkuptonin shtypjen e heshtur të çdo zëri ndryshe, kontrollin ideologjik dhe përjashtimin sistematik të shqiptarëve nga proceset vendimmarrëse.
Ilegalistët që e kishin hartuar traktin, me guximin e tyre për ta artikuluar të vërtetën e mohuar, vendoseshin në ballë të përpjekjes për të thyer këtë heshtje të simuluar, për të denoncuar gënjeshtrën dhe për të rikthyer në vëmendje faktin se populli nuk ishte i kënaqur – përkundrazi, ai ishte i nënshtruar, i zemëruar dhe i privuar nga të drejtat më elementare politike, kulturore e njerëzore. Prandaj, ky trakt nuk ishte thjesht një tekst propagandistik, por një akt demaskimi i realitetit të manipuluar, një ndërhyrje e vetëdijshme në një diskurs publik të dominuar nga mashtrimi institucional. Ai shërbente si zë i së vërtetës që regjimi përpiqej ta fshihte, dhe si dëshmi se, përtej aparencës së “rehatisë”, në zemrën e popullit shqiptar jetonte një pakënaqësi e thellë dhe një etje për ndryshim – një etje që askush nuk mund ta shuante me heshtje të fabrikuar.
Traktet si pasqyrim i pakënaqësisë kolektive
Në realitetin politik të Kosovës nën sundimin e ashpër të pushtetit serb, kur liria e shprehjes ishte e ndaluar dhe çdo formë proteste rrezikonte ndëshkime të rënda, populli shqiptar gjeti mënyra të tjera, të heshtura por të fuqishme, për ta artikuluar mllefin, pakënaqësinë dhe revoltën e vet. Kjo pakënaqësi, e cila nuk mund të dilte në sheshe apo të merrte formën e lirë të veprimit demokratik, u përkthye në një rezistencë të shpërndarë e të organizuar përmes fjalës së shtypur fshehurazi – traktit ilegal.
Ashtu si një lumë i nëndheshëm që gërryen vazhdimisht tokën nga poshtë, pa u ndalur, edhe rezistenca e popullit shqiptar nuk rreshti së lëvizuri përmes gjurmëve të padukshme të komunikimit ilegal, të cilat mbushnin shtëpitë, rrugët, shkollat e qyteteve e fshatrave shqiptare. Shpërndarja e traktit, në këtë kontekst, nuk ishte thjesht një veprim simbolik apo një akt i veçantë i aktivistëve të guximshëm; ajo ishte shprehje autentike e shpirtit kolektiv të një populli të shtypur, që kërkonte t’i thoshte botës dhe vetes së vet se nuk po heshtte, se nuk e pranonte padrejtësinë dhe se ndjente në palcë robërinë.
Traktet nuk ishin vetëm fjalë të shkruara me makinë shkrimi apo dorëshkrime të shpërndara natën – ato ishin rrëfime të pakënaqësisë së grumbulluar, të revoltës së shtypur ndër breza, të dëshirës për liri që nuk shuhej, por ndizej edhe më fort sa herë që dhuna zyrtare përpiqej ta fshihte ose ta mohonte. Prandaj, përhapja e tyre nuk ishte as e rastësishme dhe as e kufizuar në ndonjë qendër të vetme. Përkundrazi, traktet shkonin atje ku jetonte shqiptari – në çdo skaj të Kosovës, në çdo zonë të banuar me shqiptarë në ish-Jugosllavi, duke krijuar një rrjet të padukshëm, por të gjallë, të ndërgjegjes dhe veprimit.
Kështu, përmes shpërndarjes së trakteve, populli shqiptar jo vetëm e denonconte pushtimin serb, por artikulonte një rezistencë kolektive që nuk mund të fshihej më nga asnjë propagandë, as të mbulohej me frazat boshe të “qetësisë” dhe “harmonisë ndëretnike”. Traktet ishin manifestimi i revoltës – zëri i nëndheshëm i një shoqërie që nuk mund të thoshte gjithçka me zë të lartë, por që e shkruante me vendosmëri të pathyeshme. Dhe në këtë mënyrë, ato mbetën një nga format më të fuqishme dhe më të qëndrueshme të dëshmisë dhe veprimit politik në kohë shtypjeje.
Sistemi represiv që sundonte shqiptarët në Jugosllavi operonte me bindjen se, përmes një politike të strukturuar frike, dhune dhe represioni të gjithanshëm, do të mund të nënshtronte kolektivisht një popull të tërë. Arkitektët e kësaj strategjie kishin ndërtuar një logjikë të mbështetur mbi dhunën sistematike – burgosje, tortura, përndjekje, ndalim të fjalës dhe mohim të identitetit kombëtar – me shpresën se, në fund të fundit, shqiptarët do të dorëzoheshin, do të shpërbëheshin si trup politik dhe do të hiqnin dorë nga kërkesat e tyre historike dhe legjitime.
Ata mendonin se terrori shtetëror dhe zullumi i pandalur do të ishin të mjaftueshme për ta gjunjëzuar shpirtin e qëndresës, për ta mpakur ndërgjegjen kombëtare dhe për ta fshirë nga horizonti i aspiratave idenë e bashkimit kombëtar. Por ajo që nuk e kuptonin – ose ndoshta e nënvlerësonin qëllimisht – ishte fakti se përballë gjithë kësaj dhune të institucionalizuar, populli shqiptar nuk kërkonte as utopi, as dominim, por drejtësi historike: një të drejtë që buronte nga e kaluara, që jetonte në të tashmen dhe që kërkonte realizim në të ardhmen.
Qëllimi i tyre nuk ishte as një Shqipëri e zgjeruar artificialisht në kurriz të të tjerëve, dhe as një Shqipëri e cunguar dhe e heshtur brenda kufijve të imponuar. Ajo që kërkohej ishte një Shqipëri e Vërtetë – e bashkuar brenda kufijve të saj natyrorë dhe etnikë, një projekt historik i mbështetur në të drejtën për vetëvendosje dhe në aspiratën shekullore të shqiptarëve për të qenë të lirë në tokën e tyre. Ishte një kërkesë që vinte jo nga ambicia e dhunshme, por nga nevoja për të jetuar me dinjitet, në harmoni me historinë, gjuhën, kulturën dhe identitetin e vet.
Prandaj, mjeti i dhunës, përkundër egërsisë dhe përmasave që mori, dështoi të ndalë hovin e një populli që nuk i nënshtrohej dot logjikës së nënshtrimit, sepse forca e ideve dhe rrënjët e kujtesës kolektive ishin më të thella se çdo aparat shtypës. Ata që menduan se do të fshinin ëndrrën kombëtare përmes frikës, nuk kuptuan se aspiratat nuk burgosen – përkohësisht ndalohen, por përherë rizgjohen. Dhe kështu ndodhi edhe me popullin shqiptar në Kosovë e më gjerë: sa më shumë që dhuna shtohej, aq më shumë vetëdija kombëtare forcohej. Sepse përballë çdo përpjekjeje për nënshtrim, qëndronte një ideal që s’mund të asgjësohej – ideali për një bashkim gjithëkombëtar dhe për një Shqipëri të vërtetë, të drejtë dhe të lirë.
( vijon )
