Shkruan: Lekë Mrijaj
(Dëshmi origjinale historike sipas të gjeturave në gazetën “HYLLI I DRITËS” (dhjetor 1913) e cila shpalosët për lexuesit në 111 vjetorin e mbajtjes të Sesionit shkencor në Famullinë – Kishën Katolike “Shën Antoni” në Gllogjan të Pejës së Dukagjinit. Ndaj i ftoj lexuesit qe ta lexojnë deshminë në fjalë dhe arsyen rreth vrasjës për Fe e Atdhe të françiskanit At’ Luigj Palit OFM.)
KANIBALIZMI SLAV
(A SE)
DEKA E SHËMTUEME E P. LUIGJIT PALIQ O. F. M.
Ndersaa barbarsia e Slavve, t’etshem per gjak t’Shqyptarit, dihatte me e shfrye prejë s’lergut prejsè i pafuqishem- môi gjytet të Shkodres s’rrethueme, t’rrebten mniën e vet, tuej bâa qi, neper zjarm e t’shprazun t’gjyleve t’u shkmyete e t’u qitte faret rodi i gjytetasve t’sajë, m’nji ânë tjeter t’Shqypniës, t’cillen fuqia e ktyne barbarve t’Europës kishte mrrijtë me e pushtue, u pertriëshin mizoriët mâa t’dhûnshmet e do kohve t’vjetra, t’cillat, vetë historia kaa t’keq e turp me i permendë e me i rreshtue nder fletë t’veta. Atje fmia foshnje u ngarmote prejë gjiut t’nanës s’vet, e nder syy t’sajë u pershkote nen shpatë t’pergjakshme t’nji shkjaut të terbuem; e plaku i metun prejë vjetve, shi mîi voter shpiake do t’lête jeten i shporuem prejë heshtave t’trathtarve e i lamun m’gjak t’vet! Atje burrat, t’riët e graat, mâs dhûnimesh t’shnierzue- shme, rrshanash u ngrehshin nder burgje t’errshme, per m’n bâa saa mâa shpejt fliët, mîi t’cillt do të t’shkrepte mnia e do Slavve t’pashpiirt! Atje, me nji zêmer gurit u perbuzte pafajnia e u qestisshin t’lutunat e lott e nanave e t’vorfnit ju plaçkitshin e ju nepte zjarmi, paa fee mshriret, shpiave, landve e katundeve marë, veç per arrsye se banorët e atyne rretheve s’kishin lee Slav me koom, a shkjee me besim!…
Jo; gjaku i tetdrotë mii Shqyptarve t’pafaj, duket se s’mastoj me e ngii egersten e posh- terme t’Slavve t’Balkanit, t’cillt kishin vûu per fün programit t’vet: “Me e hupë prejë ftyrës s’botës komin e Shqyptarve!” Na, per nji herë, tuej pritë qi historia ta ompın giygjin vet e t’paânshem mîi kta mizorë t’shekullit t’XX, po dona m’u nate me folë vetun permîi dekë t’dhimshme fnji Maut tone, R. Puigi Lui Paliq, Françiskan Shqyptaar, ja flijoj mniës s’vet s’betueme. ‘cillato ndy e shkjeve P. Luigj Paliq leu n’Janjevë, ndjeqe 14 t’Priillit 1878. Tuej pasë qyshë i vogel dishiu f’nd zer m’u bâa frat, 11 vjeç u shdjerg prejë vendeve t’gjindies svate erdh n’Troshân të Zadrimës; u quete atbotë mâs do vjetsh gatimit kje nisë per Italië kû veshi shgûnin e Sh’Françeskut me 23 Shtatuer 1896. Ktu ndej nen sundim t’Parve per shtatë vjet tuej krye kndimet e Filozofiës e t’Teologiës bashkë me tjera kndime e ushtrime t’nevojshme per zyre t’hyjneshme të Meshtariës. Kndoj Meshen e parë t’20 ditë n’Priill t’vjetit 1903. Si kje gati, t’Parët e kthyene n’Shqypnië e pikë s’parit e quen n’Baz, n’nji famullie 10 orë larg prejë Lezhës; por s’e lane per shûm kohë, pse, tuej kênë ky prejë vendeve t’Kosovës menduen se kishte per t’vjeftë fort mâa teper me e çue si famullitaar nder ato vise t’Shqypniës.
N’kohë qi ndolli kjo historië e pervajshme qi kemi nisë me kalxue, P. Luigji kishte ndëjen e vet n’Giloqan, katund nder rrethe t’Pejës, kû u sherbete t’Krishtênve t’atyshem nder nevojë t’shpirtit, tuej afritë m’nji gurt, gelqeren e lånden per ndertesë t’nji kishës e qelës s’ree. Kahë marimi i Frorit xûnë fiill kundërshtimet e Malazezve mii Shqyptarët e shkretë, tuej qitë per shkajk, kerkesen e armve, Katolikët e Giloqanit, t’cillt, neper dorë t’Paliqit, ja kishin pasë dhânë krejt armët e veta qeveriës, tuej paa qi me gjith kta ishin t’tunduem prejë shkjeve, shkuen ke famullitari i vet e e luten qi ta bâte dishmië perpara gjygjit t’vendit, se ata s’kishin mâa armë tjera me dhanë, e qi t’u hîte njëherit ndermjetës per ta, mund t’i bâte me prâa trazimet e nisne per ket shkak. Paa vanesë P. Luigji u çue e shkoj n’nji katund t’afershem, t’thirrun Abllanica, per m’u marrë vesht me Kapidanin e atyne rretheve; por masi s’e gjet atê vetë aty, ja zbloj luten e vajin do zyrtarve tjerë, mkâmsve t’tii e u nis me kthye kahë shpia.
Rrugës i båne me dijtë disaa t’Krishtênë, se kater Malazez ishin gjithnji tuej e kerkue; prandej tuej drashtë qi ata t’patenzonë mos t’kishin ndoj mende t’keqe kundra si, (perse n’ato do dit gjithsejcilli ushtaar, paa i hîi ferrë n’kâmë, mûjte me plaçkitë e me mytë kedo) mendoj me vedi se per t’kênë mâa urtië me ja majtë kahë Peja ků ishin kishchE kryetari qeveries, se me kthye dogri e n’shpië. Si e dau me vedi jash tû ja bâni: bûejti at natë te Fretent e Pejës e ne e nore, si kaluen pak ato dyshime, u drodh kahë famullia vet n’ Gllogjan. Me 3 ‘Marcit, me disaa orë natë i kalxuen s ishte fj kerkue nji polic e prandej, per arrsye t’kohye e kshilluene me hikë. Por aj, tuej e dijtë edin toataj, shejti turbundeme18) kamen prejë shpiet; ndėj e e priti policin aty, ehe e nesre nade bashkë me të u nis per Pejë. Tuej kung se P. Luigil ishte kaluer, mrrîjti mâa perpara n’gjytet e shkoj deite në kuvend t’Fretenve; si erdh edhe polici e muer prejë andej e çoj n’zyre të qeveriës kû kje ndrye at natë n’burg e majtë mrëndë deri ne e nesre.
Si zbardhi drita e nisen per Gjakove e ktû edhe e burgosen per dyy dit tjera, tuej e trazue me nji gjyygj t’pvetunash të trillueshme e t’paa kurrfarë randsiet n’vedi, e mâa teper shum heresh kje rrahun n’ket rasë shputash e shkopijsh. Mas ktyne dyy ditve prap i dhane rrugat tuej e que rishtas n’Pejë, bashkë me 52 t’burgosun tjerë, t’lidhun krah per krah me nji Mysliman. N’Gjakovë i kishin pasë hjekë tabaren e çismet, kshtů qi t’tânë ket rrugtë ju desht me e bâa zbathun. Disaa qi e kan paa tuej shkue diftojnë se hecte vetun rrshanash e se ushtarët prandej shkoshin tuej e ngacmue e tuej e shtye per dhuni me tundë t’ peticave. A pse diků kta t’patenzonë kishin pasë urdhnin me e mytë rrugës, a pse, i kputun e i fikun prejë t’ lodhunit, üjet e mû- ndimeve t’ bartme, s’kishte mâa fuqië me e vijue udhen, a prejë arrsyenave tjera, t’ cillat deri m’ sot nenè s’keem mûejtë me i gjykue mas nji ligjës kritike, pûna veç si thohet ndolli kshtû qi, n’ Janosh, katund, dyy orë larg Gjakovet mas t’ rrahu- nash t’ padhimshme, e myten: e, masi ja zhdeshen shgûnin e lane trupin e tii n’ mjedis t’ llomit.
Me 20 t’ Marcit 1913 “Neue Freie Pressen, fletore, nonsè masone e fryti i Ebrejve t’ Austriës, ja kalxote botës marë ket lajm t’ pervajshem me kto fjalë: “N’ t’ shtaten ditë t’ Marcit shum vetë, burra, graa e fmîë nder t’cillt françiskani P. Luigi Paliq, kjenë lidhë me litare tuej u thânë se shpejt kishin per t’i gjykue me dekë per n’mos u perkulshin ligjës qi me kalue n’ besim t’rējshem t’shkjeniës.” “Nji pop tuej u paraqitë ktyne nji çetë ushtarësh t’ gatuem me u ishue m’ ta, bertiti: A vûut dorë me t’shpejtë, qi doni me ndjekë besimin t’onë i cilli asht i vetmi e i vertel a kta ushtarë, luftarët e Tenzot, jau flakruene me ças shpinnat t’ uej per jetë t’jetës n’ fund t’ferrit.” “Ata t’ shkretë t’ lidhun atbotë, t’ ngushtuem rej nënshkruene nji leter m’t’ cillen ishte i besimit t’ Focit.” friget, e i RoET ishmimi “Ne e mram i erdh rendi edhe P. ndrue trimnisht, s’ ju shtrue kurrsesi e s’ vûni dorë.
Me burrnië r t’ ndershme t’ randë, se s’e kishte kerkund t’ shējtnueshmen.» kp qi- chunshem zotnive feen e vet Ranë “Nji vajë i dhîmshem ja ishin tuej e paa fillim e marim porsaa frati e muhoj doren me hue at duke ever: efajr prejë atyne qi pergjakshme Parë, kjo, qi qi ndolli s’ ishte mendue kurr se kish muejtë m’ u pertrien Europë n’ shekull t’ XX.» Per nji qi popi i dha shêjin, ushtarët u ishuene si t’terbuem mii franciskanin e shkretë, ja hoqen me turr shgûnin shējt e fi- Iluen me e rrahë paa fee dhimet me tünda t’armve.» “P. Luigji, i thyem briësh e irnue prejë varrësh u rrxue per tokë. Popat e shkjeve at herë u urdhnuene ushtarve qi ta lêshin nji grimë, ju afruen fratite e pveten me qestië: Po tash, mos tjeter, a thue kee me ndigjue?…” “Por aj, qi me zi merrte frymë, tuej e luejtë leetas kryet e pergjakun u pergjegji qetish: Jo, un nuk e låa Feen t’ême, s’i dhûnoj kushtet e mîa!” “Ushtarët atbotë, u Ishuene edhe nji herë m’ tê e e rrahen, deri qi nji nder ta ja pershkoj gjoksin me bajonetë t’ peticës, e kshtû dha shpiirt e maroj ky martir i lumnushem.» Mas dyy ditsh, per urdhen t’ qeveriës malazeze, prejë do t’ krishtênve kje shtii n’ dhee shi n’ njat vend, kü e kishin lanë dekun.
Kelmendi Miraj, famullitari i Pejës, si e ndieu deken e mnershme e vilaut t’vet, ü que e shkoj n’ Jakovë, per me e marrë vesht shkakun e t’ mytunit t’ tii e me e xjerrë s’ bashkut lêjen qi t’a lëshin nemosè me e que trupin e tii nder vorre r’ bekueme.
Kryetari i qeveriës, Z. Plamenatz, i pergjegji se frati ishte kênë mytë paa kurrfarë fajit, e mandej per pûnë t’ lêjes me e bartë trupin e tii, ja dha, po, me gojë, por s’ desht kurrsesi me ja dhanë me të shkrueme, e per ket arrsye P. Kelmendi, tuej drashtë prap ndoj trathtië tjeter, s’u zotnue me i hîi t’ bartunit t’ trupit.
Me 29 t’ Marcit ne ket vjetë erdh nji komision i perbâam prejë Austriet, i cilli do t’i lypte Malitzië arrsye e gjyygi per ket mrapshtië t’ bâme. Porse, qyshë perpara se me ja behë komision, qeveria e Malitzië kish pasë kohë mjaft saa mee nji gjyygi trillimesh, me dishmitarë t’ pabesë, t’ cilit shin me e diftue n’rrênë, se Frati kish kshillue katundarere atyne rretheve mos me i Ishue armët, e mandej me bâa dishmi me bee se prandej e kishin mytë ushtarët, pse rrugës k kishte dashte do BLIKE dash me hikë. Dishmitarët e drejtë, qi mûejshin me e shte ndollë, s’ guxoshin me dalë n’ sheshe me e diftue AR 2018) ( tverteten, perse, tuej u gjetë kta n’tokë t’pushtueme prejë Malazezve, ishin pasë kenë turitun me kerenime ndeshkimesh prejë tyne. E praa, kundra rrênave t’atyne dishn tarve antarë, qi gu- xuene me ju shgarkue me nji prunjim aq f’posatem, P. Luigjit, na dijmë prejë krojesh krejt t’ drejta, t’paanshme e qi s’mund t’ vêhen n’ dyshim, se padia e tyne asht e themelueme nder t’shpifuna; qi dishmitarët e rrejshem t’qitun në gjyygį prejë Malazezve, ás s’e kishin paa ndopak Fratin at ditë e qi P. Luigji, jo veç se s’ asht mâtë me hikë kuer e çoshin t’lidhun n’ Pejë, por edhe me pasë dashtë, s’kishte mûejtë kurrsesi, njekaq ishte i lodhun e i fikun prejë trazimeve t’ udhës.
Dy asish qi kjenë t’ lidhun n’at çetë bashkë me Fratin kan dishmue se aj s’ mûejte me luejtë gjurmë, e se per ket arrsye ushtarët e pa- tenzonë paa daa shkoshin tuej e rrahë rrugës e maa teper mysli- mani i lidhun krah per krah me Fratin kje shum heresh i shtyem prejë rojsave per shkak ttii. Dihet mandej me t’ vertetë se P. Luigji porsaa mrrijni n’ vend ku do ta mytshin, u rrxue e raa m’ dy giûjt, i lamun n’ djersë e se porsaa e zgidhen prejë sho- kut t’vet e u kje dhanë urdhni ushtarve me u Ishue m’ tê, P, Luigji, shi n’ at ças, tuej i dhanë vedit hov, u cue m’kâmë e nisi me i bâa dyy gjørmë, porse mas nji grimet u rrxue rishtas, e veç at herë e çuen n’ vênd ushtarët urdhnin mizuer. Nji tjeter burrë, me t’ vertetë i urtë e qi mund t’i xêhet besë, kalxon, se tuej e pasë qitë rasa me kalue n’ at ças per nget vendit ku ishin tuej e mytë e pau Fratin t’shtrim per tokë e ushtarët kahë e shdeshshin perpara se me e mytë. Ndoshta mâa vonë kaa me ardhë ajo ditë n’t’ cillen e verte- ta kaa me dalë n’ shesh; veç sot per sot askush s’ guxon me thânë nji fjalë t’ vetme per pafajnië e n’t’ dalun zot t’ Fratit. Kto kjenë, ça duket, edhe arrsyet per t’cillat Emz. Lazer Mjedja Kryeipeshkvi i Shkupit, edhe pse i lutun shûm heresh, s’ndigioj me marrë pjesë n’ komision t’çilun, per mos me dashtë me vûe dorë m’ nji gjyygį, t’cillin e dijte mirfillit t’ themeluem mîi trêna e trillime.
Veç qeveria e ‘Austrië Ungeriës, porsi mprojsia katolikve t’ Shqypniës, u diftue me t’vert të n’ ket rasë kujdestare e qiëshme tuej i shterngue Malazezt qi ta t’ perjashtshme para popullit fajin e bâam narit. fu- shishin me shėje n’t mytun nji Misionar. Pikë s’ parit u daa qi trupi i tii tu barteagadhnueshem në famullië t’ Zymbit; mandej qi ndertote sit n’ send ku n’end e shin mytë nji kryq i hijshem n’nomendim t’ ksaje tragjedië ki- e t’u ngrehte n’ famullië t’ Gllogionit ni kishë per me e perligjë me ket shej m’ ndoj farë mouvret, dhunuent e gjakut t’nji meshtarit t’ pafai; u lypte ne e miam llit shart t’ vendosun, tu gięte aty të kryem t’gjithsetci- merrte pjesë zyrtarisht nji i parë i njoftun t’ qeveriës s’ Cetinës.
Per t’bartun t’ trupit u shenjue dita e 16 e Korrikut. Me 15 ktii mojit Êmzot Lazer Mjedja u nis prejë Prezrêndit bashkë me Z. Viçe-korcullen e Austrië-Ungeriës e t’ Italiës per Jakovë e shi n’at ditë mrrijni prejë Cetinet Sekretari i Legation t’Au- striës Konti Kolovrak.
Ne nesre, me 16 u nisen por saa zbardhi drita tre meshtarë tu vorri per me e xjerrë trupin prejë atië vënd t’padėjë ku e ki- shin pasë shtîi n’ dhee. e me e myllë n’ dyy arkë: nji cinkjet e tjetra drasash por e stolisne me shûm zbukurime. E tuej kënë se zâni i ksajë pûnë u perhap me vetimë neper rrethe t’atyne ka- tundeve, Ishoj at ditë nji popull i pafarë per me shkue e me marrë pjesë n’ket zyre t’pershpirtshme. N’kohë t’shenjueme katolikët e gjytetit bashkë me fmië t’shkollës, t’primun prejë Krygjes Shejte e flamorve, u nisen me i dalë para meshtarve qi do t’bishin tru- pin e bekuem e P. Luigjit, tuej i pritë jashta gjytetit, e mas tyne Ipeshkvi, me zyrtarin e qeveriës malazeze t’Pejës e t’Jakovës Z. Spasojeviç, e me tjerë Viçekorreoj e Kont, t’cillt ishin t’ ve- shun me petka zyrtare. Si mrrijti trupi n’ vend kû ishin tuej e pritë, popull e meshtarë, fmiët e shkollës e t’mdhajt, t’ gjith kaa dy, kaa dy u vûne n’ rresht e u suellen per t’giatë t’gjytetit tuej kndue Psalme e kânge feetare me zâa t’ naltë: e njekaq kje e madhe at ditë lum- nia e popullit e e pûnës n’ vedveti, saa deri myslimant u gzoshin tuej u gjetë n’ nji diftesë fejet e cilla s’ ishte kênë paa kurr per- parandej n’ Jakovë.
Rreshti u drejtue kahë Kisha e Shnda Ndout (e permendun nder ato ana per mrekullië) e aty per shkak t’shu- micës s’ popullit qi s’mund ta xête kisha, kje ulë trupi e thânë uratët e salikimit n’ mjedis t’ oborrit, e masandej kje qitë n’kishë mrëndë e lânë aty deri ne e nesre. Porsaa duel drita t’ tânë aj popull e zyrtarë u nisen me lumnië t’perparshme per me percjellë trupin e Fratit deri n’Zomb e si mrrijten, Emz. Kryeipeshkvi tha nji Meshë Pontifikale Re- quim, mas teilles, si perpara, vijuen udhen deri qi e cuen tru pin e bekuem n’ kishë t’ Bityçit kû kje shtii n’ dhee ET. Per t’vûemt e gurit t’parë t’ kishës qi dita do t’u perehtë e Sh Françeskut, 4 Tetuer, e kje lånë per te e mi i Krygjës pomendore n’Janosh, d. m. neste e kishin mytë P. Luigjin. Per shkak t’ motit t’ lig ju desht nji dite pânen e t’ vûemit t’ gurit t’ parë e kshtu me stretorit Eiz. Lazer Mjedja, me Z. Sanzin, sekretarin e Korculis taustriës e me Z. Schneller Majori i Legationit t’ Cetinës i shenjuem prejë Au- striës me marrë pjesë n’ ket zyre, erdhen Giloqjan.
Popull i madh kish Ishue edhè ksajë herë veç zyrja s’ mûejt m’ u krye per shkak t’ mungesës t’ Z. Spasojevicit i cilli do tfaqte Malin e zië. Ky, per nji gabim t’vullndetshem e shtyni pûnen edhe dyy dit tjera, herë tuaj qitë shkajkun e gabimit t’rrugës, herë tuej que n’kâmë t’vet nji Zyrtaar ushtriet e veç e si me i pshtue ktië tfaqun; por tek e mramja, si e paa se Ipeshkvi e Korrculla e dote domosdo qi t’ merrte pjesë aj vetë e jo tjeter kush, ju desht me u ardhë n’ Glloqjan i rrethuem prejë shûm ushtarve, t’ma- rrun per roje t’ vet me 7 t’ Tetorit. At ditë nade, praa, shkuene n’ vend ku kishin qitë ceken me e ngrehë kishen, e, ndersaa gjithnji kriste topi i Malazezve ku- ndra komitave t’ Shqypnies, Emz. Mjedja e vûni gurin e parë t’ themelit mas mndyrës e uratve t’ shenjueme prejë kishës per ket rasë.
Ne e nesre n’ 8 sah. u nisen njashtu si kjenë, vojten Janosh, e, permii vorr t’ perparshem Emz. Kryeipeshkvi nguli nji kryq të madh e t’ hijeshem, para syve t’mkamsit t’ Malitzië, t’ tre Zyrtarve ushtriet Serbe e shum xhedarësh: u tha Mesha e ne mram Émz. Mjedja bâni nji preik t’ shkurtë, por t’ bukur permië dekë t’ ndershme t’ P. Luigj Paliqit. ( f. 79-85).
