OBELISKU I QËNDRESËS PËR KUJTESËN E TË BURGOSURVE POLITIKË SHQIPTARË

Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha

Gjatë kohës së pushimeve, mes qetësisë së natyrës dhe largësisë nga ritmi i përditshëm, vendosa të marr me vete një libër që më nevojitej për disa verifikime të të dhënave — “Burg pas burgu”, i autorit dhe atdhetarit të shquar të çështjes kombëtare, Gani Sylaj, botuar në vitin 2019. Edhe pse këtë vepër e kisha lexuar më parë, ndjeva nevojën ta ktheja sërish në duar, jo thjesht për ta rilexuar si një kujtim letrar, por për ta rishqyrtuar me një vëmendje më të thelluar, me qëllim të nxjerrjes së disa sqarimeve që tashmë, në një stad tjetër të angazhimit tim intelektual dhe kërkimor, më duheshin domosdoshmërisht.

Kjo zgjedhje e qëllimshme për ta marrë librin me vete gjatë pushimeve e dëshmon qartë se disa vepra nuk i lexojmë vetëm për të kaluar kohën, por për të ndriçuar të kaluarën dhe për të kuptuar më mirë rrënjët e së tashmes. Në këtë kuptim, “Burg pas burgu” është shumë më tepër se një autobiografi burgosjeje — është kronikë e qëndresës shqiptare, testament i guximit dhe burim reflektimi për brezat që vijnë.

Libri “Burg pas burgu” e shumë të tjera si kjo janë më shumë sesa rrëfime me kujtime — janë udhëtime emocionale nëpër labirintet e përjetimeve njerëzore nën peshën e represionit politik, një vepër që nuk lexohet thjesht, por përjetohet me gjithë qenien. Rrëfimi i Gani Sylajt, i ndërtuar mbi përvojën personale të një atdhetari të palëkundur, rrjedh natyrshëm dhe me intensitet të tillë emocional saqë lexuesi e përthith me një frymë, pa ndalur për t’u shkëputur nga fjalët që ndërtojnë kapitujt e dhimbjes, krenarisë dhe shpresës.

Kjo vepër është në të njëjtën kohë e trishtë dhe e ngrohtë, një kthesë mes lotit dhe buzëqeshjes, që të trondit thellë me realitetin e pamëshirshëm të burgjeve politike, por që njëkohësisht të jep kurajë, duke shpalosur përpara syve të lexuesit forcën e njeriut përballë padrejtësisë. Janë ato çaste të dhimbshme kur shpirti ngushtohet nga mizoria e përditshme dhe nga humbja e lirisë, por janë edhe momente të papritura humori, solidariteti njerëzor apo ironie të hollë, që i japin jetës në burg një dinamikë tjetër, një dritë të brendshme që nuk shuhet as përballë mureve të betonit.

Libri të shtyn të derdhësh lot – jo vetëm për dhimbjen e autorit, por për breza të tërë që ka mbajtur mbi supe fatin e një populli të nëpërkëmbur. Dhe megjithatë, aty ku do të duhej të mbizotëronte pesimizmi, gjejmë jetë, humor dhe një lloj triumfi të shpirtit njerëzor ndaj mekanizmave shtypës. Ky kontrast mes trishtimit dhe gëzimit, mes lotit dhe buzëqeshjes, është ajo që e bën librin të paharrueshëm — një vepër që jo vetëm dokumenton historinë, por rikthen ndjenjën dhe dinjitetin e njeriut në qendër të saj.

Ky libër, i thurur me mjeshtëri dhe thellësi njerëzore, përbën një ndër ato rrëfime që nuk të lënë thjesht të informohesh, por të përjetosh, të zhytesh në realitetin e një kohe të errët e të ngarkuar me dhimbje kolektive. Ai është i mbështetur fuqishëm në argumente historike dhe përvoja personale, dhe mbi të gjitha, është i shkruar me një sinqeritet të rrallë, që të prek dhe të bind njëkohësisht.

Gjuha e përdorur është e qartë, e rrjedhshme dhe pa zbukurime artificiale. Pikërisht ky stil i natyrshëm, i çiltër dhe i përkorë, e bën librin të qasshëm për çdo lexues — për studiuesin që kërkon fakte, për qytetarin që kërkon të kuptojë, apo për të riun që përpiqet të lidhet me rrënjët e së kaluarës sonë të përbashkët. Ai u flet të gjithëve me një ton të ngrohtë, pa arrogancë dhe pa retorikë boshe, duke u shndërruar kështu në një mjet të fuqishëm të ndërgjegjësimit historik dhe qytetar.

Përmes rrëfimeve të tij, lexuesi hyn në botën e errët të burgjeve të ish-Jugosllavisë — ato kazamate famëkeqe ku ideali shqiptar ndëshkohej me hekur dhe harresë. Por më shumë sesa një kronikë e thjeshtë vuajtjesh, libri është dëshmi e qëndresës njerëzore, një rrëfim i heshtur por i fuqishëm mbi dinjitetin që nuk thyhet as nga tortura, as nga izolimi.

Ndërsa e lexoja, më dukej se koha përreth ishte ndalur. Çdo faqe më tërhiqte thellë në një përjetim tjetër, më largonte nga përditshmëria dhe më kthente prapa – jo vetëm në kohë, por në ndërgjegje. Ishte si të ecje nëpër një korridor të gjatë, ku secili kujtim, secila fjalë e autorit shërbente si një dritare e hapur drejt një epoke të errët por vendimtare për formësimin e vetëdijes kombëtare shqiptare. Në njëfarë mënyre, gjysmë shekulli i historisë sonë të shtypur më dilte përpara syve me një qartësi rrëqethëse, dhe nuk mund të mos ndalesha për të reflektuar mbi sakrificat e panjohura të atyre që kishin guxuar të ëndërronin lirinë.

Teksa e lexoja këtë libër – një rrëfim i gjallë i qëndresës dhe përballjes me sistemin represiv – mendja më rrëshqiti natyrshëm drejt një reflektimi të thellë: po sikur çdo i dyti ish i burgosur politik shqiptar nga koha e Jugosllavisë të shkruante kujtimet e veta, vetëm ato që i ka përjetuar vetë, vetëm ato që kanë ndodhur pas mureve të atyre burgjeve famëkeqe – sa libra do të ishin? A do të na mjaftonte një jetë për t’i lexuar të gjitha? A do të na mjaftonte një gjuhë për t’i përkthyer në ndjesi të plotë ato që nuk mund të përshkruhen veçse me zemër?

Ky mendim nuk është thjesht hipotetik. Ai përmban në vetvete një të vërtetë të madhe dhe të dhimbshme, se historia jonë kolektive është përplot me zëra të heshtur, me përvoja të pathëna, me jetë të kaluara në errësirën e harresës për shkak të mungesës së guximit për të rrëfyer apo mungesës së hapësirës për t’u dëgjuar. Çdo i burgosur politik ishte një histori më vete, një libër i palexuar, një fletë e pambushur e arkivit të dhembjes kombëtare. Po të shkruheshin të gjitha ato rrëfime, do të kishim para vetes jo vetëm një koleksion librash, por një bibliotekë të ndërgjegjes sonë historike, një testament kolektiv që do të na detyronte të rimendojmë konceptet e lirisë, të së drejtës, dhe të qëndresës.

Ky reflektim, pra, nuk është vetëm një dëshirë për më shumë libra, është një thirrje për dokumentim, për kujtesë dhe për drejtësi historike. Sepse në rrëfimin e një individi fshihet edhe fati i shumë të tjerëve. Dhe vetëm përmes këtyre rrëfimeve të shumta, të sinqerta e të guximshme, mund të rindërtojmë mozaikun e së kaluarës sonë me të gjitha nuancat e saj – me dritëhijet, me plagët, me shpresën dhe me qëndresën që e ka mbajtur gjallë një popull nën trysninë e mohimit.

Prandaj, ndërsa e lexoja këtë libër, më dukej jo vetëm si një përvojë e veçantë, por si një zë që fton edhe të tjerët të flasin, si një dritë që ndriçon rrugën për ata që ende mbajnë brenda vetes kujtime të pathëna. Dhe ky mendim mbetet, sikur të shkruhej secili rrëfim, do të kishim një pasuri të pallogaritshme kolektive, një arkiv jo vetëm të të kaluarës, por edhe të dinjitetit të paepur njerëzor.

Sot, më shumë se kurrë, kemi nevojë për këto kujtime – për këto rrëfime të sinqerta, të drejtpërdrejta e të dhimbshme, që marrin formën e librave dhe i japin zë historisë së shtypur. Ato nuk janë thjesht dëshmi personale të mbijetesës, janë arkiva të ndërgjegjes kombëtare, burime të pazëvendësueshme për të kuptuar jo vetëm çfarë ka ndodhur, por pse dhe si ndodhi. Sepse historia që nuk dokumentohet, është histori që rrezikon të harrohet, dhe harresa është shpesh aleati më i mirë i padrejtësisë.

Këto libra, të shkruar nga ata që e përjetuan burgun jo si dënim penal, por si ndëshkim ideologjik për shkak të përkatësisë kombëtare, janë dëshmi të pakontestueshme që hedhin dritë mbi natyrën shtypëse të një sistemi që kishte për synim nënshtrimin, fshirjen dhe dehumanizimin e shqiptarëve në Kosovë. Në to nuk flitet vetëm për prangat dhe qelitë, por për politikën sistematike të mohimit të të drejtave, për metodat e organizuara të asimilimit, frikësimit dhe shkatërrimit të identitetit shqiptar, për burgosjen e mendimit, të fjalës, dhe të vetë ekzistencës kombëtare.

Prandaj, këto vepra nuk duhet të lexohen vetëm si përkujtime personale, por si dokumente akuzuese, si akte të gjalla të historisë që kërkojnë drejtësi. Ato janë argumente të gjalla për të ekspozuar fytyrën e vërtetë të një regjimi që nuk kurseu asgjë për të shuar çdo formë të rezistencës shqiptare, qoftë përmes dhunës fizike, qoftë përmes luftës psikologjike dhe shkatërrimit të shpresës.

Në këtë kuptim, kujtimet e të burgosurve politikë nuk janë thjesht pjesë e së kaluarës. Ato janë mjet i fuqishëm për ndërtimin e së ardhmes, për edukimin e brezave që nuk e kanë përjetuar atë periudhë, dhe për të vendosur një themel të drejtë mbi të cilin mund të ngrihet paqja e vërtetë – jo ajo e simuluar nga regjime represive, por ajo që mbështetet në njohjen, pranimin dhe denoncimin e së vërtetës historike.

Dhe mbi të gjitha, ato janë homazh për qëndresën, dinjitetin dhe sakrificën, që nuk duhet të mbeten vetëm në kujtesën e atyre që i përjetuan, por të bëhen pjesë e vetëdijes sonë kolektive, e shkruar me guxim dhe ruajtur me përgjegjësi.

Këto libra nuk janë të domosdoshëm vetëm për të ndërtuar akuza të drejta dhe të argumentuara ndaj një regjimi shtypës e kolonizues, por kanë një funksion edhe më të thellë e afatgjatë: ato janë urë ndërmjet brezave, janë dritare përmes së cilave gjeneratat e reja mund të shohin të vërtetën e sakrificës mbi të cilën është ndërtuar liria që sot gëzojmë.

Sepse liria jonë nuk është as e rastësishme, as e garantuar – dhe sigurisht, as e dhuruar. Ajo është një realitet i fituar me mund, me gjak dhe me mijëra vite të jetës së humbur nëpër qelitë e errëta të Jugosllavisë së dikurshme. Në ato biruca, ku ajri ishte i rëndë dhe drita e munguar, shqiptari nuk vuante vetëm si individ, por si përfaqësues i një populli të tërë që kërkonte dinjitet, gjuhë, flamur dhe të drejtën për të qenë zot në tokën e vet.

Prandaj, këto vepra nuk duhen lexuar vetëm si kronika të errëta të së kaluarës, por si fenerë kujtese që ndriçojnë të tashmen dhe e parandalojnë amnezinë kolektive. Ato i kujtojnë brezave të rinj se liria që sot mund të merret si e natyrshme, ka pasur një çmim – dhe ky çmim është paguar me burg, me heshtje të imponuar, me vuajtje të pashpjegueshme, dhe me qëndresë të pathyeshme.

Këto libra janë dëshmi të skalitura në ndërgjegjen e historisë, që na kujtojnë se një popull që harron vuajtjen dhe sakrificën, rrezikon të mos e kuptojë vlerën e lirisë. Dhe në këtë kuptim, ata nuk janë vetëm mjete akuze ndaj padrejtësisë së djeshme, por edhe mësues të heshtur të dinjitetit dhe të përgjegjësisë historike. Ato janë kujtesë kolektive që e ruan të shenjtë trashëgiminë e qëndresës shqiptare dhe na fton të jemi më të vetëdijshëm, më të përulur dhe më të përkushtuar për ta mbrojtur atë që u fitua me aq shumë dhimbje- lirinë.

Është domosdoshmëri kulturore, politike dhe njerëzore që historia jonë të shkruhet, të studiohet dhe të kuptohet, sepse ajo nuk është një rrëfim i largët i së shkuarës, por një pjesë e gjallë dhe e pashkëputshme e vetëdijes sonë kombëtare. Historia jonë nuk qëndron thjesht në librat e pluhurosur apo në arkivat e mbyllura – ajo është e skalitur thellë në memorien kolektive të popullit tonë, e pranishme në mënyrën se si kujtojmë, se si rrëfejmë, se si ecim përpara.

Kjo histori është e ngarkuar me sakrifica, me qëndresë, me dhimbje e krenari, dhe si e tillë nuk mund të trajtohet me sipërfaqësi, as të lihet nën mëshirën e harresës apo të interpretimeve të njëanshme. Ajo kërkon vëmendje të thelluar, trajtim të kujdesshëm dhe analizë të ndershme, që të mos shndërrohet në mit, as në propagandë, por të mbetet burim i dijes dhe i vetëdijes sonë historike.

Pikërisht për këtë arsye, historia jonë nuk është vetëm lëndë studimi për akademikët, por thirrje për çdo qytetar që e ndien veten pjesë të një identiteti të përbashkët. Të shkruash për të, do të thotë të mbrosh të vërtetën; të analizosh, do të thotë të ndriçosh rrënjët e së tashmes sonë; të studiosh, do të thotë të ndërtohesh si komb me vetëdije dhe përgjegjësi.

Vetëm përmes këtij përkushtimi ndaj kujtesës historike mund të ndërtojmë një të ardhme që mbështetet mbi dinjitetin e të kaluarës, një të ardhme ku e kaluara nuk rishkruhet për interesa, por respektohet për të vërtetën që mban në vetvete. Në fund të fundit, një komb që e njeh me maturi dhe ndershmëri historinë e vet, është një komb që di të mbrojë lirinë dhe dinjitetin e tij në çdo kohë.

Ka disa gjëra thelbësore në historinë e një kombi që as guxojnë të harrohen, e as duhet të lihen pa u shkruar. Ato nuk janë thjesht episode të së kaluarës, por shtylla mbi të cilat ngrihet kujtesa jonë kolektive, pjesë të pandara të identitetit tonë historik dhe moral. Harresa ndaj tyre nuk është thjesht mungesë vëmendjeje – është një mungesë e dhimbshme e përgjegjësisë, një boshllëk që e zbeh ndjeshmërinë tonë ndaj asaj që jemi dhe çfarë kemi përjetuar si popull.

Prandaj, këto përvoja – qofshin ato vuajtje të heshtura, momente të qëndresës, ditë të burgut apo çaste të triumfit moral mbi padrejtësinë – duhet të mbeten të shkruara. Jo vetëm në kujtesën gojore që tretet me kohën, por në formën e librave, kujtimeve, ditarëve, dëshmive të gjalla, që ruajnë në vetvete jo vetëm faktet, por emocionin dhe të vërtetën njerëzore që vetëm fjala e përjetuar mund ta bartë.

Sepse askush nuk mund t’i shkruajë këto rrëfime më saktë, më thellë dhe më sinqerisht, sesa ata që e kanë përjetuar mbi supe peshën e dhimbjes, që e kanë shijuar heshtjen e burgjeve dhe që e kanë ndier mbi vete dhunën e mohimit. Janë ata – jo interpretuesit e mëvonshëm – që e mbajnë të gjallë lidhjen ndërmjet historisë dhe ndjenjës, ndërmjet të vërtetës dhe kujtesës. Fjalët e tyre nuk janë vetëm fjalë – ato janë gjurmë, plagë dhe forcë, që duhet të ruhen jo si relikte të së shkuarës, por si dritë e domosdoshme për brezat që vijnë.

Të shkruash këto rrëfime është një akt i kujdesit ndaj vetes, ndaj shoqërisë, dhe ndaj së ardhmes. Sepse, në fund të fundit, një e vërtetë e shkruar me dorën e atij që e ka jetuar, është më shumë sesa një dëshmi – është një ndërgjegje e bërë tekst. Dhe vetëm përmes kësaj ndërgjegjeje të shkruar, mund të sigurohemi që historia jonë të mos shtrembërohet, të mos fshihet, dhe mbi të gjitha, të mos harrohet kurrë.

Është detyrë e secilit prej nesh që t’i ruajmë dhe t’i dokumentojmë përvojat e së kaluarës, jo vetëm për hir të së vërtetës historike, por edhe për një qëllim më të lartë moral dhe qytetar, që një ditë, ata që do të vijnë pas nesh — bijtë dhe bijat tona, brezat që do të trashëgojnë lirinë dhe identitetin tonë — ta kuptojnë rrugën që është përshkuar, ta ndiejnë në thellësi të vetes peshën e asaj historie që nuk ishte as e lehtë, as e shtruar me lule.

Ata duhet ta dinë se gjeneratë pas gjenerate, shqiptarët kanë kaluar përmes një kalvari të gjatë e të dhembshëm, të mbushur me sakrifica, dhimbje dhe qëndresë të heshtur, për të ardhur deri tek dita e sotme. Liria që ne sot e jetojmë, të drejtat që i konsiderojmë të mirëqena, paqja e brishtë që e quajmë normalitet — asnjëra prej tyre nuk erdhi si dhuratë. Ato janë produkt i një rruge të gjatë përplot përpjekje dhe gjak, ku shumë prej atyre që e ndërtuan këtë realitet nuk jetuan për ta parë frytin e sakrificës së tyre.

Pikërisht për këtë arsye, është thelbësore që këto përvoja të dokumentohen, të shkruhen, të ruhen — jo për të glorifikuar vuajtjen, por për ta bërë të kuptueshme dhe të prekshme. Sepse vetëm kur brezave të rinj u jepet e vërteta në dorë — jo e zbukuruar, por e vërtetë, e drejtpërdrejtë, dhe e ndjeshme — vetëdija historike mund të rrënjoset thellë. Dhe vetëm përmes kësaj vetëdijeje, mund të ndërtohet një shoqëri që e vlerëson lirinë, që e njeh sakrificën dhe që mbetet e përgjegjshme ndaj së kaluarës.

Në këtë mënyrë, ata që nuk e përjetuan atë kalvar të dhimbshëm, do të mund ta kuptojnë se rruga deri këtu nuk ishte rrugë e drejtë, as e lehtë — por një udhë e shtruar me durim, qëndresë dhe dinjitet, dhe se kujtimi i kësaj rruge nuk është luks, por nevojë jetike për ruajtjen e shpirtit kolektiv të një kombi.

Teksa zhytesha në shtresat e historisë sonë kolektive dhe përpiqesha ta përfytyroja kalvarin e gjatë të përpjekjeve shqiptare për liri, më lindi natyrshëm një pyetje që më ngacmoi ndërgjegjen dhe ndjenjën e drejtësisë historike: a ka, vallë, në këtë Evropë një popull tjetër që lirinë e vet e ka paguar me kaq shumë dhimbje, me kaq shumë humbje dhe sakrifica si ne, shqiptarët?

Nuk kam gjetur ende, në librat e historisë së Evropës moderne, një shembull tjetër që t’i afrohet peshës së sakrificës shqiptare — një popull që ka kaluar përmes valëve të një persekutimi të shumëfishtë, të shtrirë në kohë dhe hapësirë, që nga mohimi kulturor e gjuhësor, e deri tek internimi, burgosja dhe spastrimi etnik. Në rastin tonë, liria nuk ka qenë një rrjedhojë e natyrshme e përparimit demokratik apo e paktit politik — ajo ka qenë një sfidë e përhershme, një betejë për mbijetesë, një ideal që është mbajtur gjallë në rrethana të pamundura.

Çdo pëllëmbë e fituar e kësaj lirie është larë me mund, me lot, me jetën e njerëzve të zakonshëm që u shndërruan në heronj të padukshëm të historisë. Nuk ishin vetëm luftëtarët në male, por edhe studentët në rrugë, mësuesit në klasë, të burgosurit në qeli, nënat që pranonin të heshtnin, dhe fëmijët që rriteshin nën frikë — të gjithë kontribuan me nga një pjesë të shpirtit të tyre për të mbajtur ndezur zjarrin e lirisë.

Në këtë kontekst, historia jonë nuk është thjesht një kapitull i përgjakur në arkivat e Ballkanit — ajo është një dëshmi e jashtëzakonshme e qëndresës njerëzore, e gatishmërisë për të mos u dorëzuar përballë asnjë forme të padrejtësisë, dhe e aftësisë për të mbijetuar, për të rezistuar dhe për të ndërtuar shpresë mbi gërmadha.

Prandaj, kur e shikojmë vendin tonë sot, me të gjitha sfidat dhe arritjet, liria nuk mund të shihet si një realitet i vetëkuptueshëm, por si trashëgimia më e shenjtë e një rruge që asnjë popull nuk e ka përshkuar me po atë intensitet dhimbjeje dhe qëndrese si populli shqiptar. Dhe kjo është diçka që nuk duhet harruar kurrë.

Nuk do të ishte shumë – madje do të ishte minimale – që në zemrën e Prishtinës, aty ku rrah pulsi i jetës politike, shoqërore dhe kulturore të vendit, të ngrihej një obelisk në nder të të burgosurve politikë shqiptarë, atyre që sakrifikuan rininë, shëndetin, lirinë dhe jetën e tyre për idealin më të lartë: çlirimin dhe dinjitetin kombëtar.

Një obelisk nuk do të ishte thjesht një objekt dekorativ në hapësirën urbane, por një monument i ndërgjegjes kolektive, një simbol që do t’i kujtonte përjetësisht shoqërisë shqiptare se çdo hap i bërë drejt lirisë është mbështetur mbi sakrifica të mëdha dhe të panjohura. Ai do të ishte një gur kujtese, i vendosur jo vetëm në një shesh publik, por në trurin dhe zemrën e një kombi që nuk guxon të harrojë rrënjët e lirisë së vet.

Në një kohë kur historia rrezikon të zëvendësohet me harresë, dhe kur brezave të rinj u serviren realitete të zbrazëta nga përmbajtja morale, krijimi i një obelisku për të burgosurit politikë do të ishte një akt thellësisht edukativ dhe etik. Do të ishte një mesazh i qartë se Kosova nuk ndërtohet vetëm me ndërtesa moderne, por edhe me kujtesë, me nderim dhe me përulësi ndaj atyre që i qëndruan kohës me dinjitet.

Ky obelisk do të shërbente si pikë ndalimi dhe reflektimi për çdo qytetar e vizitor, për çdo nxënës që kalon pranë, për çdo brez që do të rritet duke parë jo vetëm të tashmen, por duke mësuar përmes gurit të gdhendur rrugën e vështirë që solli këtë të tashme. Do të ishte një vend ku dhimbja do të merrte formë, ku heshtja e burgjeve të dikurshme do të shndërrohej në fjalë të gdhendura në mermer, dhe ku sakrifica do të merrte trajtë të përjetshme.

Në fund të fundit, çfarë është një shtet pa kujtesën e atyre që u flijuan për të? Dhe çfarë është një shoqëri që nuk respekton ata që, në kushte çnjerëzore, zgjodhën të mos nënshtrohen, për të mos e turpëruar emrin shqiptar? Prandaj, ngritja e një obelisku për të burgosurit politikë në qendër të Prishtinës nuk është luks, por detyrë qytetare, morale dhe historike. Një borxh që duhet kthyer, që historia jonë të qëndrojë jo vetëm e dokumentuar, por edhe e skalitur në hapësirën tonë publike — aty ku përkujtohet e vërteta, dhe ripërtërihet ndërgjegjja.

E di mirë se një monument, sado madhështor të jetë, nuk mund ta shlyejë dhimbjen, humbjen dhe padrejtësinë që u është bërë të burgosurve politikë shqiptarë. Asnjë gur, asnjë fjalë e gdhendur, nuk mund ta rikthejë kohën e humbur në qelitë e ftohta të burgjeve jugosllave, nuk mund të rikuperojë jetët e ndara nga familjet, apo vitet e rinisë që u tretën në vetmi, në heshtje dhe në përbuzje. Megjithatë, ngritja e një simboli publik në nder të tyre – qoftë obelisk, pllakë përkujtimore, apo memorial – do të përbënte një lloj satisfaksioni, një gjest të vonuar, por të domosdoshëm, të njohjes dhe nderimit.

Ky akt nuk do të ishte as hakmarrje, as kompensim i barabartë, por shprehje e një vullneti qytetar dhe institucional për të thënë: “Nuk ju kemi harruar”. Në thelb, ai do të shërbente si dëshmi se shoqëria shqiptare e sotme e njeh dhe e pranon të vërtetën e hidhur të së kaluarës, dhe se është e gatshme të ndërtojë kujtesën kolektive jo mbi harresë apo mohime, por mbi mirënjohje dhe përulësi ndaj atyre që sakrifikuan më shumë nga të gjithë.

Ky satisfaksion nuk qëndron në madhësinë e monumentit, por në peshën simbolike të gjestit, në faktin se më në fund zëri i atyre që dikur ishin të heshtur nga dhuna e shtetit, sot gdhendet në gurin e përjetësisë. Është një mënyrë për të thënë se shoqëria jonë është pjekur sa për të pranuar se liria nuk është e rastësishme dhe se nuk mund të ketë të ardhme të ndritshme pa një të kaluar të pranuar me dinjitet.

Prandaj, po, e di se kjo nuk do të mjaftojë – por do të jetë një fillim i rëndësishëm i drejtësisë morale, një akt simbolik që do të pasurojë kujtesën tonë kolektive dhe që do t’u japë të burgosurve politikë, në heshtje dhe me respekt, atë që shteti dhe historia për shumë vite ua mohuan: njohjen, respektin dhe vendin e tyre të merituar në ndërgjegjen kombëtare.

Sado simbolike të jetë, një akt i tillë do të përbënte një formë të thellë mirënjohjeje dhe falënderimi, për të gjithë ata burra e gra që viteve më të bukura të jetës ua kthyen kurrizin, duke zgjedhur me vetëdije rrugën e vështirë të burgut, të sakrificës dhe të vuajtjes — jo për lavdi personale, por për një kauzë shumë më të madhe se vetja: lirinë dhe pavarësinë e Kosovës.

Në një botë ku liria shpeshherë merret si e mirëqenë dhe ku përditshmëria jonë e lirë na bën të harrojmë çmimin e saj të vërtetë, çdo përpjekje për të nderuar të burgosurit politikë është një rikthim tek themeli i ndërgjegjes kombëtare. Ata nuk u burgosën sepse kishin kryer krime, por sepse besuan në të drejtën për të qenë të lirë në gjuhën, kulturën, identitetin dhe trojet e tyre. Sakrifica e tyre, për këtë arsye, është ndër më të pastërtat dhe më të ndritshmet që njeh historia moderne shqiptare.

Një shenjë publike nderimi – qofte edhe një gur me fjalë të gdhendura – nuk do të mund të barazonte atë që ata kanë dhënë, por do të shërbente si akt simbolik i një falënderimi të vonuar, por të ndershëm. Një falënderim që nuk flet me fjalë pompoze, por me gjuhën e respektit të heshtur, që pranon me përulësi se liria që gëzojmë sot nuk do të ishte e mundur pa ata që dikur sakrifikuan gjithçka për të.

Në fund të fundit, çdo popull që e respekton lirinë e tij, duhet të dijë të nderojë ata që e ndërtuan atë me dhimbje dhe gjak. Prandaj, sado modeste të jetë, një shenjë publike mirënjohjeje është një akt domethënës i drejtësisë morale, një dëshmi se Kosova nuk e harron të kaluarën e saj të dhembshme, dhe se e ndërton të ardhmen mbi kujtesën e gjallë të sakrificës. Ky është minimumi i dinjitetit kombëtar që u detyrohemi atyre që ecën para nesh me kurajë, ndërsa ne ecim sot falë tyre, me liri.

Unë besoj fort – dhe e ndjej thellë – se edhe ju mendoni njësoj. E dij se populli im nuk është i amnezuar; përkundrazi, është një popull me ndjeshmëri të thellë dhe mirënjohje të sinqertë për të gjitha ato që kanë bërë gjeneratat e sakrificës, ata që në vend të një jete të qetë zgjodhën rrugën e vështirë të lirisë, shpeshherë duke kaluar përmes dhimbjes, izolimit dhe harresës së qëllimshme.

Koha po ecën me një ritëm të pamëshirshëm, dhe me të, rrezikojmë të na rrëshqasë nga duart edhe e vërteta historike, nëse nuk përkujdesim dhe nuk e dokumentojmë. Prandaj, është më se e domosdoshme që të fillojmë tani, pa e shtyrë për nesër atë që kërkon urgjencën e sotme. Çdo ditë që e lëmë të kalojë pa bërë asgjë për të dëshmuar vuajtjet, padrejtësitë dhe qëndresën e popullit tonë, është një ditë e humbur në përballje me harresën.

Le të jetë ky moment fillimi – qoftë i vogël – për të ngritur një kujtesë të qëndrueshme, një dëshmi publike, që jo vetëm i bën nder të kaluarës, por i jep formë të ardhmes. Sepse çdo dëshmi që ngrihet sot, është një pengesë për shtrembërimin e historisë nesër.

Nuk ka nevojë të presim kushte ideale – siç thonë japonezët me një urti që kapërcen kulturat: “Fillimi i çdo pune është gjysma e saj.” Mjafton të vendosim të fillojmë, dhe me këtë akt vullneti të sinqertë, kemi kaluar pengesën më të madhe. Le të jetë ky fillim akt përkushtimi ndaj së vërtetës, një akt që e nderon vuajtjen jo me lot, por me vepër, jo me heshtje, por me zë, dhe që e shndërron mirënjohjen në kujtesë të gjallë e të skalitur në ndërgjegjen e një kombi që nuk pranon të harrojë.

Por edhe vonesa nuk është zgjidhje. Përkundrazi, ajo është një heshtje që rëndon mbi ndërgjegjen kolektive, një zbrazëti që thellohet sa herë që ne shtyjmë të domosdoshmen për më vonë. Çdo ditë që kalon pa veprim, pa përpjekje për të nderuar ata që sakrifikuan gjithçka për ne, është një ditë që na largon nga përgjegjësia historike, një hap më tej drejt harresës që i fshin gjurmët e
qëndresës dhe dhimbjes.

Më së shumti, kjo vonesë ua vret shpresën atyre për të cilët kujtimi është më shumë se nderim – është drejtësi morale. Ata që vuajtën në qeli, që u persekutuan, që humbën vite të tëra të jetës në emër të lirisë e të idealit kombëtar, nuk kanë kohë të presin pafund. Dhe ne, që sot jetojmë në liri falë sakrificës së tyre, nuk kemi të drejtë të heshtim apo të zvarrisim nderimin që u takon.

Sepse në këtë rast, edhe heshtja është padrejtësi, edhe pritja është një formë e mohimit. Historia nuk pret pafundësisht për të marrë trajtën që meriton. Nëse nuk e ndërtojmë kujtesën sot, nesër do të jetë tepër vonë, jo vetëm për të lartësuar sakrificën, por edhe për të ruajtur dinjitetin e shoqërisë që pretendon të jetë mirënjohëse.

Prandaj, më mirë një fillim i vonuar sesa një heshtje e përhershme – por edhe kjo vonesë ka një kufi, dhe çdo ditë që e tejkalon atë kufi është një plagë që rihapet. Në fund, nuk është fjala për një ceremoni apo një monument, por për dinjitetin tonë kolektiv përballë një të kaluare që nuk kërkon mëshirë, por të vërtetë.

Ismail Kadareja, me finesën e tij të thellë letrare dhe filozofike, ka thënë me të drejtë se edhe gëzimi, kur vonohet, humb peshën e vet. Kjo thënie, në thelb, na fton të reflektojmë jo vetëm për natyrën e kohës, por edhe për vlerën që merr çdo ndjenjë, çdo nderim, çdo gjest – kur jepet në momentin e duhur. Sepse një gëzim që vjen tepër vonë, nuk është më i njëjti. Ai nuk ka më të njëjtën dritë në sy, të njëjtin emocion në shpirt, të njëjtën ngrohtësi në zemër.

Në kontekstin e nderimeve që i detyrohemi atyre që kanë sakrifikuar për lirinë dhe dinjitetin tonë kombëtar, kjo thënie merr një domethënie edhe më të thellë. Çfarë vlere ka mirënjohja kur ajo vjen pas humbjes, pas zhgënjimit, pas një jete të tërë të heshtur e të nëpërkëmbur? Çfarë kuptimi ka nderimi, nëse ai nuk mbërrin te ata që e meritojnë, kur ata janë ende gjallë për ta ndjerë, për ta përjetuar, për ta ndarë me të tjerët?

Gëzimi i vonuar, ashtu si drejtësia e vonuar, është një version i zbehur i asaj që duhej të ishte ndriçim dhe ngushëllim i shpirtit. Ai vjen kur koha ka rrëshqitur nga duart, kur fytyrat janë fishkur nga pritja dhe kur fjala “faleminderit” tingëllon më shumë si përmbushje protokolli, sesa si akt i thellë dhe i ndershëm mirënjohjeje.

Prandaj, kjo thënie e Kadaresë është një thirrje që të mos presim kohën e përshtatshme për të bërë gjënë e duhur, sepse koha më e mirë është tani. Gëzimi i menjëhershëm, mirënjohja e dhënë në kohë, nderimi i ofruar kur ende ka sy për ta parë dhe zemër për ta ndjerë – janë ato që i japin kuptim jetës, e që e bëjnë shoqërinë më njerëzore, më të drejtë, më të ndjeshme.

Në fund, mirënjohja e vonuar nuk e ndryshon historinë – ajo mund ta lehtësojë ndërgjegjen për një çast, por nuk e mbush zbrazëtinë që ka lënë harresa. Dhe siç na kujton Kadareja, edhe gëzimi, kur nuk mbërrin në kohën e vet, mbetet vetëm një hije e asaj çfarë mund të kishte qenë.

9 qershor, 2025
Prishtinë