[ Libra NëLinjë ]
Prof. Dr. Haki Kasumi
(Sabile Keçmezi-Basha, “45 Letra për Martinën (Një biografi romanore për babanë tim), Botoi “Rozafa”, Prishtinë, 2025)
Ditë më parë, kolegia ime e nderuar ma dha një dhuratë që nuk ishte thjesht libër, por një frymëmarrje e re e kujtesës: romanin e saj më të fundit, “45 Letra për Martinën”, një biografi romanore kushtuar babait të saj. Botuar nga shtëpia botuese “Rozafa” dhe mbështetur nga MKRS-ja.
Me një padurim kureshtar prita çastin ta hapja librin. Dhe sapo faqet e para u ndanë para meje, pata ndjesinë sikur preka një urë të padukshme, të shtrirë mes dy botëve: asaj që e kam jetuar vetë, me dhembjet dhe dritën e saj, dhe asaj që po më rikthehej tashmë përmes fjalëve të autores. Secila faqe më shfaqej si një e dhënë e re, e hapur drejt një kujtimi që më përket, por që në penën e saj kishte marrë jetë tjetër—më të qetë, më të thellë, më të ngrohtë e më njerëzore.
Në rrjedhën e romanit ndjeva një frymë poetike që nuk e hijeson të kaluarën, por e çliron prej heshtjes; një ndjeshmëri që nuk e shteron realitetin, por e pasuron atë me kuptime të tjera, me mjegullime të bukura që vetëm arti i lejon vetes t’i prekë. Mendova atëherë se veprat e vërteta poetike lindin pikërisht nga ata që mbajnë në shpirt peshën e të kaluarës dhe dinë ta jetojnë të tashmen me një realitet tjetër, ashtu siç bën kolegia ime e
nderuar—duke e shndërruar përvojën në dritë dhe dritën në fjalë që prekin zemrën.
Ky libër nuk është vetëm një histori e shkruar — është një ftesë për t’u kthyer pas në kohë, për të prekur hijet dhe dritat e një jete që ende pulson në kujtesën time. Dhe për këtë, mirënjohja ime ndaj saj nuk është vetëm profesionale, por njerëzore, e brendshme, e heshtur si falënderimet që lindin prej zemrës.
Duke e njohur Sabilen si një nga mendjet më të ndritura që ka sot Kosova — dhe më gjerë — në fushën e historisë së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në mua nuk kishte vend për asnjë mëdyshje. Ajo, që i ka përshkruar me penë të përkushtuar shtigjet e rezistencës sonë, që ka rilindur në faqe librash zërat e harruar të atyre që sakrifikuan gjithçka, nuk mund të sillte diçka që nuk mbështetet në themel të sigurt.
Prandaj, edhe para se të hapja faqen e parë, e dija se kjo vepër do të ishte një udhëtim i qartë, i saktë dhe i thellë — një rrëfim i mbështetur mbi dokumente, ngjarje dhe dëshmi që vetëm një studiues i ndershëm e i përkushtuar mund t’i mbledhë e t’i ndërthurë. Çdo kapitull, mendoja, do të rridhte me atë qartësinë që e karakterizon punën e saj: të dhëna të verifikuara, ngjarje të vendosura në kohën e duhur, njerëz dhe fate të rikthyer në dritë me përgjegjësinë e një historianeje që nuk i fsheh plagët e kohës.
Qysh në faqet e para, romani të fton të hysh në një botë që bart kujtime të rënda dhe të shenjta njëkohësisht. Aty, me një butësi që s’e zbeh aspak peshën e së vërtetës, autorja na e zbulon se kjo vepër është shkruar për babanë e saj — një njeri që e preku terrin e pasluftës me duar të lidhura dhe me shpirt të palodhur. Ish i burgosur politik në vitet e para pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, ai shfaqet që në hyrje si figurë që mbart jo vetëm historinë e tij personale, por edhe një copë nga historia e plagosur e popullit të tij.
Nga kjo pikënisje, lexuesi e kupton se nuk ka të bëjë thjesht me një roman, por me një testament kujtese. Një përpjekje për t’i rikthyer zë atyre viteve të mbuluara nga heshtja, për t’i dhënë dritë një jete që u mundua, u thye, por nuk u dorëzua kurrë. Në këtë mënyrë, që në fillim, libri merr frymën e një rrëfimi të thellë njerëzor, të një dhimbjeje që është njëkohësisht edhe krenari, të një kujtese që kërkon të mos harrohet.
Ky roman, siç e thekson vetë autorja, nuk është një rrëfim që kufizohet vetëm te figura e babait të saj. Ai është konceptuar si një kujtesë kolektive, një testament i shkruar për të gjithë shqiptarët që u malltretuan, u dënuan dhe u zhdukën nga aparati represiv i pushtetit jugosllav dhe serb.
Në këtë prizëm, vepra e saj nuk mbetet thjesht një histori familjare, por ngrihet në nivelin e një narrative përfaqësuese, duke i dhënë zë një përvoje të gjerë kombëtare. Ajo ndërton një hapësirë ku dhimbja individuale shndërrohet në simbol të një padrejtësie sistematike; ku fati i një njeriu bëhet dritare për të kuptuar mekanizmat e dhunës shtetërore që synonte të shuante identitetin, vetëdijen dhe dinjitetin shqiptar.
Në këtë mënyrë, romani na paraqitet si një akt i dyfishtë: një homazh intim për një jetë të prekur nga represioni dhe, njëkohësisht, një reflektim akademik mbi një periudhë historike që vazhdon të kërkojë dokumentim, analizë dhe dëshmi të reja. Vepra bëhet kështu pjesë e përpjekjes për të ruajtur kujtesën kolektive dhe për të mbrojtur të vërtetën nga harresa — duke e lidhur historinë personale me fatin e një populli të tërë.
Autorja nuk na ofron vetëm një histori të pasur me vuajtje, sakrifica dhe ecje të vështira përmes shtigjeve të jetës; ajo ndërton një strukturë narrative që shpalos me kujdes një periudhë të tërë historike, duke e shndërruar romanin në një dëshmi të rrallë të përvojës kolektive shqiptare nën represion. Përmes rrëfimit të saj, lexuesi udhëton nga momentet e para të riokupimit të Kosovës në vitin 1945, një kohë e ngarkuar me pasiguri, dhunë dhe ndërprerje të shpresave kombëtare, e deri te dita tragjike kur likuidohet personazhi kryesor — Liri, figura që mishëron dramën, qëndresën dhe tragjedinë e asaj epoke.
Në këtë kornizë të gjerë kohore, romani paraqitet si më shumë se një përmbledhje ngjarjesh personale; ai bëhet një analizë e hollësishme e mekanizmave të dhunës shtetërore, e mënyrës se si sistemi politik i kohës e zhveshi individin nga e drejta për të qenë i lirë, për të menduar, për të jetuar. Rrëfimi i Liritë, me gjithë peshën e simbolit që mbart, shndërrohet në boshtin ku ndërthuren fate të shumta, duke na treguar se dhuna e asaj periudhe nuk ishte fat i izoluar, por pjesë e një politike të gjerë shtypëse.
Kështu, vepra na shfaqet si një kombinim i mjeshtëruar i dimensionit letrar dhe atij historik. Ajo jo vetëm përshkruan, por edhe interpreton një kapitull të dhembshëm të historisë sonë, duke e bërë lexuesin të kuptojë se tragjedia e Liritë është, në të vërtetë, tragjedia e një brezi të tërë. Nëpërmjet këtij rrëfimi, autorja e ngrit romanin në nivelin e një dokumenti letrar që mban mbi vete përgjegjësinë për të ruajtur të vërtetën dhe për të mos e lënë të tretet në harresë.
Liri shfaqet në roman si një figurë emblematike, një personazh që nuk i përket vetëm rrëfimit letrar, por që bart mbi supe një përvojë të tërë historike. Nëpërmjet tij, autorja përmbledh fatin e qindra e mijëra shqiptarëve që, në dekadat pas Luftës së Dytë Botërore, u detyruan të kalonin vitet më të mira të jetës brenda birucave të errëta e të ndotura të kazamateve jugosllave.
Ai nuk paraqitet thjesht si individ i veçuar, por si një figurë-shembull, një simbol i asaj gjenerate që e njohu shtypjen jo në teori, por në lëkurë, në kocka, në frymë. Liri e përjeton kalvarin që u bë pjesë e pandashme e historisë sonë kolektive: arrestimet arbitrare, hetuesitë çnjerëzore, vitet e gjata të burgut, humbjen e rinisë dhe të paralelizmit të kohës personale me atë politike. Përmes tij, lexuesi ballafaqohet me një realitet të ashpër ku jeta njerëzore shpesh reduktohej në numra dosjesh dhe ku identiteti kombëtar shihej si kërcënim për shtetin.
Në këtë mënyrë, personazhi i Liritë shndërrohet në një mjet narrativ për të depërtuar në thelbin e dhunës sistematike që ushtrohej mbi shqiptarët. Ai është figura përmes së cilës autorja arrin ta artikulojë jo vetëm vuajtjen individuale, por edhe përmasat strukturore të represionit, duke e bërë romanin jo vetëm një rrëfim letrar, por edhe një dokumentim të gjallë të dhimbjes dhe qëndresës së një populli.
Është vërtet për t’u mahnitur se deri ku mund të shkojë mendja krijuese e autores, sa thellë depërton imagjinata kur kapet pas një rreze të vetme kujtese. Brenda vetëm 45 letrave, atyre copëzave letrare që babai i Martinës i ka lënë pas si gjurmë fryme, ajo arrin të ndërtojë një univers të tërë historik, një mozaik që shpalos para nesh gjithë rrëfimin e pasluftës.
Në ato letra, të thjeshta në dukje, por të mbushura me peshë të brendshme, lexuesi merr frymë me të kaluarën — me vitet e turbullta menjëherë pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, kur Kosova u gjet sërish nën thundrën e një pushteti që solli errësirë dhe dhimbje. Është e mrekullueshme se si autorja, përmes zërit të një njeriu të vetëm, zbërthen të gjitha etapat e asaj kohe: zhgënjimin, persekutimin, heshtjen, humbjet e mëdha dhe ato të voglat, që rëndojnë po aq.
Çdo letër bëhet dritë e zbehtë që ndriçon një qoshe të historisë, një rrëfim që vjen me dridhjen e ndjenjës dhe me forcën e dëshmisë. Dhe ti, si lexues, befas e kupton se brenda atyre pak faqeve fshihet një epokë e tërë, një rrugëtim i gjatë që Kosova e përjetoi me zemër të plagosur, por me shpirt që nuk u dorëzua kurrë.
Në mënyrë tejet mjeshtërore, autorja arrin të paraqesë një nga kapitujt më të errët të historisë shqiptare — masakrën e Tivarit — duke e kthyer atë nga një fakt i zhveshur historik në përvojë të ndjeshme, të prekshme dhe të përjetueshme. Ajo e shtjellon këtë ngjarje jo vetëm si masakër, por si një dramë kolektive që goditi mijëra të rinj shqiptarë, të cilët në vend të lirisë së premtuar, u përballën me dhunën më çnjerëzore.
Përshkrimi i vuajtjeve të tyre zë vend meritor në rrëfim: mënyra se si ata u grumbulluan, u mashtruan, u çuan drejt një fundi të paracaktuar, dhe si, nën tytat e armëve, u shuan jetë të pafajshme vetëm pse ishin shqiptarë. Autorja arrin ta artikulojë këtë kapitull jo si statistikë, por si tragjedi njerëzore — një thyerje e amaneteve, ëndrrave dhe rinisë së një brezi të tërë.
Në këtë kontekst, ajo veçon edhe fatin e një eshaloni që shpëton nga ekzekutimi i drejtpërdrejtë i Tivarit, por jo edhe nga spiralet e dhunës që e pasuan. Ata mund t’i kenë shpëtuar vdekjes së menjëhershme, por jo burgjeve të ftohta, hetuesive çnjerëzore dhe terrorit të ndërprerë që ushtronte regjimi jugosllav, një pushtet i cili e ndërtoi mbijetesën e tij mbi shtypjen sistematike të shqiptarëve.
Nëpërmjet këtij shtjellimi, vepra fiton dimension dokumentar e historik, duke e vendosur masakrën e Tivarit brenda një kornize të gjerë të represionit shtetëror. Autorja na kujton se tragjedia nuk mbaroi në Tivar, ajo vazhdoi nëpër burgje, nëpër kazamate, nëpër jetët e thyer të të mbijetuarve — duke bërë që historia e tyre të mos shihet vetëm si një episod, por si pjesë e pandashme e kalvarit shqiptar nën okupimin jugosllav.
Ecejaket e personazhit kryesor, Lirit, nuk marrin fund me shpëtimin e tij nga masakra. Përkundrazi, rrëfimi thellohet edhe më shumë në spiralen e vuajtjeve që ai dhe shokët e tij shqiptarë detyrohen të përballojnë. Të kapur në rrethin e hekurt të një realiteti që nuk pyet për jetë njerëzore as për dinjitet, ata shtyhen të ecin në një rrugë me gjemba — rrugë që nuk zgjedhin vetë, por që u imponohet nga pushteti jugosllav.
Liri, së bashku me bashkëvuajtësit e tij, dërgohet deri në vijën e frontit për të “mbrojtur” Trieshtën, një kauzë që nuk ka asgjë të përbashkët me idealet e tyre, e as me interesin kombëtar shqiptar. Aty, nën komandën e oficerëve jugosllavë, detyrohen të thërrasin me zë të lartë sloganin “Zhivot damo, Trst ne damo” – “Jetën e japim, Trieshtën s’e japim”. Ky slogan, i huaj për ta dhe i ngarkuar me një simbolikë politike që nuk i përket aspiratave të tyre, kthehet në një akt të dhunshëm psikologjik, një tjetër formë nënshtrimi të imponuar.
Autorja e përshkruan me ndjeshmëri të veçantë atë çast kur Liri dhe shokët e tij e ndiejnë dëshpërimin të depërtojë deri në palcë. Të rinj, me jetë që sapo kishin nisur të marrin formë, ata përballen me absurditetin e një lufte që nuk është e tyre dhe me humbjen e çdo shprese për një ideal që mund t’i përkasin. E gjithë ajo djelmëri shqiptare, e mbledhur aty për një qëllim që nuk e kanë zgjedhur, mbart mbi vete peshën e një zhgënjimi të thellë historik.
Në këtë mënyrë, romani e shtrin analizën e tij përtej dhunës së drejtpërdrejtë fizike, duke nxjerrë në pah dimensionin moral dhe psikologjik të shtypjes: ç’do të thotë të detyrohesh të mbrosh një kauzë të huaj, të humbësh kontrollin mbi fatin tënd, të bëhesh pjesë e një teatri politik ku roli yt është vetëm nënshtrimi. Vepra, kështu, na ofron një reflektim të thellë mbi mekanizmat më të rafinuar të dhunës shtetërore dhe mbi mënyrën se si ajo synon të thyejë shpirtin e një populli përmes figurës së një individi.
Në ato çaste të mbushura me absurditet historik e politik, Liri dhe shokët e tij e artikulojnë me dhimbje dhe qartësi dilemën që i rëndon: Kosova është e okupuar cep më cep, e megjithatë neve na detyrojnë të mbrojmë Trieshtën, që të mbetet jugosllave. Ky kontrast i mprehtë, i cili përballë realitetin e robërisë së tyre me kërkesat e një pushteti që kërkon besnikëri të verbër, zbërthen mekanizmin cinik të një sistemi që kërkonte t’i përdorte shqiptarët si mjet në projektet e veta hegjemoniste, ndërkohë që u mohonte të drejtat më elementare.
Por historia, siç e përshkruan autorja, nuk ndalet këtu. Në prapaskenën e këtij realiteti represiv, Lëvizja ilegale patriotike shqiptare vazhdon të rrahë zemër. Ajo nuk shuhet, as nuk zbehet, por ndryshon forma, ruan fshehtësinë dhe ushqehet nga vetë padrejtësia që përjetojnë shqiptarët.
Edhe Liri, i tillë siç e njohim deri në këtë pikë, nuk mund të mbetet i heshtur përballë këtij absurdi historik. I brumosur me idealin e lirisë dhe me ndjenjën e përgjegjësisë kombëtare, ai riaktivizohet, duke u bërë sërish pjesë e rrymës rezistuese. Së bashku me shokët e tij, ai themelon një organizatë të re ilegale, e cila mbështetet në programin politik të Lëvizjes Nacional Demokratike Shqiptare, njëra nga format më të strukturuara të rezistencës shqiptare pas Luftës së Dytë Botërore.
Ky akt i tyre nuk shënon thjesht sfidim politik, por është shprehje e vijimësisë historike të qëndresës shqiptare. Përmes figurës së Lirit, autorja na kujton se pavarësisht dhunës, mashtrimit dhe nënshtrimit të imponuar, ideali i lirisë ka mbetur i gjallë. Ai është përcjellë nga brezi në brez, nga zemra e një individi te zemra e një populli të tërë. Në këtë mënyrë, romani nuk është vetëm një rrëfim mbi vuajtjen, por edhe një dëshmi e rezistencës së pakompromis — asaj force të heshtur që e mban gjallë një komb përballë sfidave më të errëta të historisë së tij.
Dhe kur ata e kuptojnë se janë zbuluar, se ora e arrestimit po u afrohet me hap të rëndë, vendimi për të ikur drejt Italisë bëhet akti i fundit i shpresës. Ata nuk ikin për t’u fshehur, por për të shpëtuar idealin që mbajnë brenda vetes — një ideal që nuk pajtohet me hekurat, as me heshtjen. Por arratisja nuk realizohet. Arrestimi i tyre shpaloset si një histori e errët, e rëndë si plumbi në zemër. I kapin, i lidhin me tela me gjemba, duke ua ngjeshur lëkurën me dhimbje dhe poshtërim, sikur të donin të shlyenin prej tyre çdo shenjë njerëzore. Pastaj i hedhin në qeli — vende të ftohta, të lagështa, ku shpresa tretet ngadalë, por ku, paradoksalisht, shpirtit i ndizet një dritë e brendshme që nuk mund ta shuajë askush.
Në këtë pjesë të romanit, autorja e ngre rrëfimin në nivele dramatike e poetike njëkohësisht: ajo na bën të shohim jo vetëm tragjedinë e këtyre të rinjve, por edhe dinjitetin e tyre të pathyeshëm. Arrestimi nuk është vetëm një fund; është fillimi i një kapitulli të ri vuajtjeje, por edhe dëshmi e asaj rezistence të heshtur që e mban njeriun gjallë përballë mizorisë.
Dhe ky burg, ku u hodhën Liri dhe shokët e tij, nuk ishte aspak i ndryshëm nga kazamatet e tjera të Jugosllavisë — ato vende të errëta ku dergjeshin patriotët shqiptarë, të harruar nga bota, por jo nga ndërgjegjja e tyre. Ishte e njëjta lagështi që ngjitej në mure, e njëjta erë e rëndë trishtimi që përzihej me frymën e të burgosurve, e njëjta heshtje e rëndë që mbulonte britmat e brendshme të njerëzve që kishin guxuar të ëndërronin lirinë.
Aty, pas hekurave që nuk mbanin vetëm trupat, por edhe shpresat, gjendeshin bijtë më të mirë të këtij populli, njerëz që nuk kishin bërë asgjë tjetër përveçse kishin kërkuar një jetë të lirë, të denjë, në një vend që e donin të bashkuar me Shqipërinë. Dhe për këtë, për këtë kërkesë që nuk ishte krim, por dëshirë e natyrshme njerëzore e kombëtare, ata u dënuan me vuajtje të gjata, me tortura, me heshtje.
Burgu i Lirit nuk ishte veçse një hallkë tjetër në zinxhirin e vuajtjes kolektive. Por në këtë hallkë, si në çdo burg tjetër, rri pezull një e vërtetë e madhe: se liria nuk ndalet me pranga, se ideali nuk mbyllet në qeli, dhe se drita, edhe kur shuhet në dritare, s’pushon së ndezuri në zemrën e njeriut.
Është vërtet për çdo lëvdatë mënyra se si autorja, duke u ngjitur shkallëve të historisë me një kujdes që të kujton ecjen nëpër gurë të shenjtë, arrin të rikrijojë me detaj çdo kthesë dhe plagë të së kaluarës sonë. Ajo nuk e shfleton historinë thjesht si kronikë ngjarjesh, por si një udhëtim të dhimbshëm njerëzor, duke e shtjelluar me mjeshtëri periudhën e Rankoviqit — një kohë e rëndë, e ngarkuar me frikë, dyshime dhe ndëshkime që i ranë popullit tonë si gurë të pashmangshëm.
Me një penë që i përzien dokumentin me ndjesinë, ajo e përshkruan shpërnguljen e shqiptarëve për Turqi e vende të tjera si një valë të detyruar mërgimi, ku njerëzit humbnin jo vetëm shtëpitë dhe pronat, por një pjesë të shpirtit që mbetej e ngjitur pas pragut të derës së tyre. Është një përshkrim që e bën lexuesin të ndiejë peshën e asaj dhune të heshtur, të atyre presioneve të padukshme që e detyruan një popull të tërë të largohej nga trojet e veta.
Po aq mjeshtërore është edhe mënyra se si autorja sjell në dritë aksionin famëkeq të armëve — një fushatë e rreme sigurie që u kthye në mjet poshtërimi, frikësimi dhe dhunimi të shqiptarëve, duke çuar në arrestime arbitrare, tortura dhe padrejtësi të panumërta. Ajo e përshkruan këtë periudhë jo vetëm si fakt historik, por si një plagë që rreh ende në kujtesën kolektive.
Dhe kështu, nëpër shkallët e historisë, autorja nuk ngjitet vetëm me mendje të ftohtë prej studiuesi, por edhe me shpirt që dëshiron të bëjë drejtësi: duke sjellë në dritë atë çfarë u hesht, duke e bërë të prekshme tragjedinë, duke e kthyer çdo padrejtësi në thirrje që të mos harrohet. Për Lirin, ashtu si për mijëra shqiptarë të tjerë të asaj kohe, vuajtjet nuk marrin fund me daljen nga burgu. Liria që iu ofrua atyre ishte vetëm një hije, një iluzion i brishtë që thyhej sapo njeriu hidhte hapin e parë jashtë mureve të kazamatitë. Po, ata dilnin prej një burgu të vogël — të ngushtë, të ftohtë, të mbushur me hekura dhe britma të heshtura — por i priste një burg tjetër, edhe më i gjerë, më i padukshëm, më i rëndë.
Sepse nën pushtimin e asaj kohe, çdo shqiptar ishte i mbyllur në “ballonin e vet”, në një hapësirë të padukshme ku fryma e lirisë shtrydhej deri në pikën e fundit. Ishte një burg pa mure, por me kufij të heshtur, një burg ku çdo lëvizje vëzhgohej, çdo fjalë peshohej, çdo ëndërr shuhej para se të merrte formë. Liria e tyre nuk kishte qiell, kishte vetëm tavane të ulëta që e detyronin shpirtin të përkulej.
Kështu, dalja nga qelia nuk shënonte fillimin e jetës së lirë, por hyrjen në një tjetër periudhë ankthi dhe pasigurie, ku frika bëhej bashkudhëtare e përditshme. Liri e kupton shpejt se hekurat jashtë janë më të padukshëm, por jo më pak të dhimbshëm se ata që kishte mbajtur në kyçe. Dhe kështu, historia e tij — si historia e gjithë popullit të tij — vazhdon të rrjedhë mes dy burgjeve: atij që mbyll trupin dhe atij që mbyt shpirtin.
Në këtë figurë poetike dhe të dhimbshme, autorja na kujton se liria e shqiptarëve e atyre viteve nuk ishte një hapësirë e hapur, por një kafaz i heshtur, ku njeriu jetonte nën peshën e vetvetes dhe të një pushteti që s’e linte kurrë të marrë frymë plotësisht.
Por fati i Lirit nuk njeh qetësi. Ai, që tashmë kishte parë burgun dhe kishte provuar hekurat në lëkurë, përsëri bie në grackën e një pushteti që nuk ngopet kurrë me rrënimin e shpirtit njerëzor. Arrestohet sërish — një herë tjetër, një plagë tjetër, një rreth dhune që nuk njeh fund. Mbi të bie presioni, bie dhuna, bie terrori, sepse synimi i tyre është i vetëm: ta largojnë Lirin nga Kosova, ta dëbojnë prej dheut ku kishte hapur sytë, prej atdheut që ia mbante zemrën gjallë.
Burgu i Gjilanit, ku ai përfundon, është edhe më i rëndë, edhe më i ftohtë, edhe më i tmerrshëm. Muret e tij flasin me një gjuhë që vetëm viktimat e regjimit mund ta kuptojnë: gjuhën e poshtërimit, të frikës dhe të izolimit. Por Liri, me gjithë peshën e hijeve që i bien mbi supe, qëndron. Qëndron jo nga pafuqia, por nga një forcë e brendshme që e lidh me tokën e tij, me idealin e tij.
Ai qëndron për ta rritur fëmijën e vet — të cilit i detyrohet e ardhmja, dashuria, besa. Qëndron për ta parë një ditë vendin e tij të lirë, për të qenë dëshmitar i çlirimit të një populli që meriton të frymojë pa frikë. Qëndron edhe për një ëndërr që e mbart prej fëmijërisë: ta shohë Kosovën të bashkuar me vendin më të bukur në botë — Shqipërinë.
Në këtë qëndresë të tij, ka një bukuri tragjike dhe një madhështi të heshtur: është qëndresa e njeriut që e di se trupi mund të burgoset, por ideali jo. Dhe kështu, Liri shndërrohet në simbol të asaj përjetësie të brendshme shqiptare, që e ka mbajtur popullin tonë në këmbë përtej dekadave të errëta të historisë.
Pas tërë këtij kalvari të dhimbshëm, Liri, ashtu si shumë shqiptarë të tjerë të asaj kohe, bëhet figurë që ngjall frikë te okupatori. Dhe frika e pushtuesit nuk ishte rastësore: nga qëndrimi i tij, nga guximi i tij, nga mënyra se si ai refuzonte nënshtrimin, shumë njerëz frymëzoheshin. Ai shndërrohej në shembull, në model të rezistencës, në zë që nuk mund të heshtej vetëm me burg. Regjimi nuk i falte ata që kishin dinjitet të pathyeshëm, që mbanin në shpirt dashurinë për atdheun dhe nuk u përkulnin në asnjë furtunë politike.
Pikërisht këto cilësi e bënë Lirin të rrezikshëm për pushtetin. Në logjikën e aparatit represiv jugosllav, njerëz të tillë nuk duhej të jetonin, sepse vetëm prania e tyre mjaftonte për të ushqyer shpresën kolektive. Prandaj vendimi u mor: Liri duhet të likuidohej. Dhe kështu ndodhi — ai u likuidua, duke u bërë një tjetër dëshmi e tmerrit të asaj kohe, një tjetër jetë e shuar për t’i hapur rrugë frikës dhe nënshtrimit.
Por, siç e ka dëshmuar historia e popujve që luftojnë për liri, heroizmi nuk shuhet me vrasje. Trupat munden të bien, por ideali mbetet i gjallë. Edhe pse Liri u zhduk fizikisht, ai nuk u shua nga kujtesa e popullit. Përkundrazi, figura e tij u ngrit në simbol — simbol i qëndresës, i dinjitetit dhe i dashurisë së pakushtëzuar për vendin.
Sepse trimat, asnjëherë, në asnjë epokë, nuk vdesin plotësisht. Pas tyre gjithmonë ushton kushtrimi i lirisë, duke u bartur nga brezi në brez si një amanet që nuk mund të harrohet. Liri, me jetën dhe sakrificën e tij, u bë pjesë e kësaj vazhdimësie historike, duke dëshmuar se shpirtin e një populli nuk e mund dot asnjë pushtim, sado i egër qoftë.
Duhet thënë me plot bindje se romani “45 letra për Martinën” qëndron si një vepër tërësisht e arrirë, si në dimensionin letrar, ashtu edhe në atë faktografik. Autorja Sabile Keçmezi-Basha, arrin ta ndërthurë estetikën poetike me vërtetësinë historike në mënyrë aq të harmonizuar, saqë lexuesi e ndien njëkohësisht bukurinë e fjalës dhe peshën e së vërtetës. Në këtë roman, imagjinata dhe dokumenti ecin paralelisht, duke krijuar një tekst që i flet shpirtit, por edhe mendjes së kujdesshme që lyp saktësi.
Kjo vepër nuk është thjesht një roman për t’u shijuar estetikisht, është një tekst që kërkon vëmendje të thellë, përqendrim dhe reflektim. Adhuruesit e romanit poetik do të gjejnë në të një thesar figurash, emocionesh dhe ritmesh të brendshme që e ngrenë prozën në nivel elegjie. Nga ana tjetër, ata që e kanë profesion studimin e jetës së shqiptarëve nën okupim — historianët, sociologët, studiuesit e Lëvizjes Kombëtare — do të gjejnë në roman një pasqyrë të fuqishme të realitetit historik, të ndërtuar mbi dëshmi, mbi përjetime dhe mbi strukturën e dhunës së kohës.
Ky roman kujton, në mënyrë të tërthortë por të patundur, se gjaku i derdhur i shqiptarëve gjatë dekadave të represionit nuk është thjesht shenjë tragjedie, por amanet. Amanet për ditët e ardhshme të lirisë, amanet për kujtesën kolektive, amanet për brezat që duhet të dinë se liria nuk ka ardhur pa çmim. “45 letra për Martinën” e bën këtë të gjallë dhe të prekshme: i rikthen në fjalë ata që u përpoqën t’i zhduknin nga historia, dhe i rikthen në kujtesë ata që sakrifikuan gjithçka.
Prandaj ky roman nuk duhet vetëm lexuar — duhet përjetuar, ruajtur dhe menduar gjatë. Në të, letërsia dhe historia gërshetohen për të na dhënë jo vetëm një rrëfim, por një kujtesë të përbashkët dhe një obligim moral ndaj së kaluarës.
Shumë shëndet dhe suksese i urojmë autores, koleges sime të nderuar, e cila me përkushtim të rrallë po e pasuron fondin tonë kulturor e historik. Vepra e saj nuk është vetëm mund i shkrimit, por një akt i thellë i përgjegjësisë intelektuale dhe kombëtare. Ajo po ndërton një trashëgimi të çmuar, një arkiv të gjallë kujtese që do t’u shërbejë gjeneratave të ardhshme si dritare e hapur drejt së kaluarës sonë të vështirë.
Me punën e saj, ajo nuk na dhuron vetëm histori të rrëfyera bukur; ajo na rikthen dinjitetin, na kujton sakrificat dhe na ndihmon të kuptojmë rrënjët nga të cilat kemi ardhur. Kjo trashëgimi, e shkruar me kujdes akademik dhe me ndjeshmëri artistike, bëhet gur themeli për studiuesit e ardhshëm, për lexuesit e rinj, për të gjithë ata që duan ta kuptojnë thelbin e qëndresës shqiptare.
Prandaj, mirënjohja për të është e shumëfishtë: si autore, si studiuese, si ruajtëse e kujtesës dhe si një zë i rëndësishëm që ia shton kulturës sonë një horizont të ri. Le të ketë forcë, frymëzim dhe gëzim në çdo hap të punës së saj të mëtejshme — sepse ajo po krijon vepra që nuk mbeten vetëm në duart e lexuesve të sotëm, por udhëtojnë drejt brezave të nesërm si amanet i vlefshëm i historisë sonë.
8.12.2025
Prishtinë
