[ Libra NëLinjë ]
Sarë Gjergji
Hyrje dhe konteksti letrar
Libri Dritë e përjetësuar i Isak Ahmetit (Faik Konica, Prishtinë, 2019) është një dëshmi e poezisë shqiptare të përshpirtshme, që vazhdon një traditë shekullore e nisur me Mesharin e Gjon Buzukut (1555), ku për herë të parë gjuha shqipe u bë medium i lutjes dhe i lavdërimit të Zotit (A.N. Berisha, në parathënie, f. 9). Ahmeti qëndron në këtë vazhdë kulturore, duke i dhënë asaj një dimension bashkëkohor: poezitë e tij janë lutje, himne dhe përsiatje filozofike që lidhen ngushtë me përvojën e besimit të individit.
Ahmeti pohon se burimi i këtyre poezive është i trefishtë: shpirti i tij në kërkim të së Vërtetës, Bibla dhe filozofia shënaugustiniane (f. 89). Ky është një tregues i drejtpërdrejtë i ndërgjegjes intertekstuale të autorit.
Intertekstualiteti biblik dhe filozofik
Ahmeti është një poet që komunikon vazhdimisht me tekstin biblik. Për shembull, poezia “Fjala” (f. 50) përmban një citim të qartë nga Prologu i Ungjillit sipas Gjonit:
“Në fillim ishte Fjala / Fjala ishte tek Zoti / dhe Fjala ishte Zot” (krh. Gjn 1,1-3)
Ky intertekstualitet është jo vetëm formal, por edhe funksional: Ahmeti përdor Fjalën si simbol teologjik për të afirmuar raportin ndërmjet krijimit dhe dashurisë hyjnore, në frymën e logosit të Gjonit dhe në përputhje me mendimin e Shën Augustinit mbi logosin si dritë e njohjes (Rrëfimet, XI, 9).
Një tjetër shembull i intertekstualitetit biblik është poezia “Është e drejtë ta duash Zotin” (f. 44), ku gjejmë një parafrazim të urdhërimit të dyfishtë të dashurisë nga Ungjilli sipas Mateut (Mt 22,37-39):
“Është e drejtë të duash Zotin / me gjithë zemër / me gjithë shpirt / me gjithë mendje / Duhet ta duash edhe tjetrin”.
Këtu autori vendos një dialog të drejtpërdrejtë me tekstin biblik, duke e sjellë atë në një kontekst poetik shqiptar dhe duke e vendosur dashurinë hyjnore si themel edhe të dashurisë njerëzore.
Nga ana filozofike, ndikimi i Shën Augustinit është i thellë dhe i integruar në poetikë, veçanërisht në trajtimin e kohës dhe të dritës. Në poezinë “Koha flet për Ty” (f. 79) lexojmë:
“Koha / Zoti im / flet për Ty / … / Ti i bashkon Qiellin dhe Tokën”.
Kjo i përgjigjet asaj që Shën Augustini formulon tek Rrëfimet (XI, 14): “Çfarë është koha? Nëse askush nuk më pyet, e di; nëse më pyet dhe dua të shpjegoj, nuk e di”. Për Ahmetin, koha është një dimension që vetëm në lidhje me Zotin merr kuptim dhe njësi: “Ti i njëson kohët” (f. 80):
“Zoti im / Ti i njëson kohët / i gjakimeve / i ëndrrave / Je Ti në mua.”
Ky varg shpreh një bindje të thellë poetike e teologjike:
- Koha nuk është e ndarë në segmente të pavarura (e shkuar, e tashme, e ardhme), por ka kuptim vetëm sepse është e bashkuar dhe e shtrirë në unitetin e Hyjit.
- Vetëm Zoti është i përjetshëm dhe përfshin kohët, ndërsa për njeriun koha është një rrjedhë që duhet të kuptohet në raport me Të.
Kuptimi në kontekst biblik e filozofik
Ky pohim lidhet ngushtë me mendimin klasik të Shën Augustinit, sidomos tek Rrëfimet, Libri XI:
- Për Shën Augustinin, koha nuk është një realitet absolut në vetvete, por një përjetim i shpirtit njerëzor që mund të matë të shkuarën (përmes kujtesës), të tashmen (përmes perceptimit) dhe të ardhmen (përmes pritjes) — por që vetëm Zoti është jashtë kohës dhe për Të gjithçka është një “e tashme e përjetshme”.
Prandaj, në filozofinë augustiniane, koha merr kuptim e unitet vetëm kur vihet në raport me të përjetshmin:
“E tashmja e përjetshme e Hyjit përfshin gjithë të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen njerëzore si një e tërë, e njëjtë dhe e pandryshueshme.” (Rrëfimet, XI, 13–14)
Kështu, poezia Ti i njëson kohët është një nga shembujt më të qartë të ndërthurjes intertekstuale në veprën e Ahmetit: ai sjell në mënyrë poetike mendimin augustinian mbi kohën dhe përjetësinë, duke i dhënë një përkthim estetik dhe personal.
Poetika e veprës
Poetika e Dritë e përjetësuar karakterizohet nga disa veçori të dukshme:
Gjuha e thjeshtë, asketike dhe e drejtpërdrejtë: Ahmeti shmang ornamentimin e tepruar letrar dhe përdor një stil që mbështetet në qartësi:
“Të dua vetëm Ty Perëndi / Ti ke shkrirë akullin e mëkateve të mia” (f. 30).
Forma e hapur dhe e lirë: poezitë nuk ndjekin metrikë strikte, por strukturohen si lutje ose thirrje, duke ndjekur modelin e Psalmeve biblike. Kjo krijon një intonacion solemn dhe meditativ, duke e vendosur lexuesin përballë një gjuhe që është më shumë lutje se sa imazh.
Motivet qendrore: në të gjitha poezitë dominojnë motive biblike dhe teologjike si: Zoti si dritë (“Je dritë që vezullon”, f. 69), Fjala si akt krijues (“E krijove Fjalën, mrekullinë e mrekullive”, f. 72), dashuria hyjnore (“Dashuria jote më bën të lumtur”, f. 36), mëshira dhe falja (“Ki mëshirë për mua / shpirtin ma liro nga ankthi”, f. 38).
Imagjinata poetike simbolike: nuk ka tablo të ndërlikuara vizuale, por figura që synojnë të jenë universale, të thjeshta dhe të përjetshme, duke përçuar mesazhin e dashurisë dhe mëshirës hyjnore.
Aspekti filozofik dhe etik
Ahmeti ndërton në poezi një ontologji të thellë teocentrike, që përkon me konceptin augustinian të varësisë absolute të njeriut nga Zoti:
“Pa Ty gjithçka do të ishte hiç” (f. 46).
Ky varg sintetizon jo vetëm një bindje religjioze, por një pozicion filozofik mbi qenien: gjithçka ekziston vetëm si pjesëmarrje në ekzistencën hyjnore, një ide qendrore e metafizikës augustiniane dhe tomiste.
Gjithashtu, poezia e Ahmetit propozon një etikë të dashurisë dhe respektit për të afërmin, që nuk mbetet thjesht një precept (urdhëresë, normë, mësim) biblik, por shndërrohet në një program moral e shpirtëror.
Estetika evropiane e devotshmërisë
Në plan estetiko-letrar, Ahmeti është i lidhur me një traditë evropiane të poezisë së përshpirtshme, që përfshin:
- Psalmet biblike si model struktural dhe tematik (f. 13);
- Estetikën e thjeshtësisë augustiniane, ku mendimi dhe ndjenja përshkohen nga qartësi dhe devotshmëri;
- Etikën e dashurisë si qëllim i jetës shpirtërore, në përputhje me atë që Branko Merxhani quante “dashuria si themel i të gjitha virtyteve” (Berisha, f. 8).
Intertekstualitet letrar
Përveç teksteve biblike dhe filozofike, Ahmeti ndërton dialog edhe me traditën e poetëve shqiptarë të përshpirtshëm, duke përmendur shprehimisht trashëgiminë e Pjetër Budit, Pjetër Bogdanit dhe Nëna Terezës (Berisha, 9-14). Poezia e tij mund të lexohet edhe si një homazh ndaj kësaj tradite, që nga psalmet e Buzukut deri tek lutjet asketike të Nënës Tereze:
“Shpirti im ka etje për Ty / O Zot, Ti je Zoti im” (f. 13, cit. nga Nëna Tereze).
Në vend të përfundimit
Dritë e përjetësuar është një varg poetik teologjik, filozofik dhe etik, që ndërton një dialog të vazhdueshëm me Biblën, filozofinë e Shën Augustinit dhe traditën shqiptare të përshpirtshme. Me një gjuhë të thjeshtë dhe një formë të lirë, por gjithnjë të përshkuar nga solemniteti i lutjes, Ahmeti krijon një poezi ku Zoti është dashuria dhe kuptimi i çdo gjëje.
Kjo vepër është një pasurim i rëndësishëm i letërsisë shqiptare bashkëkohore, duke e pozicionuar Ahmetin si një poet i përshpirtshëm që ndërton ura të fuqishme ndërmjet traditës dhe bashkëkohësisë, ndërmjet shqiptarëve dhe letërsisë së devotshmërisë evropiane.
