[ Libra NëLinjë ]
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha
JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË
Pas largimit të imponuar nga shtëpia e vëllait, Cafoja u zhvendos në Shtojë, një vendbanim i njohur për arkitekturën karakteristike të shtëpive dykatëshe: kati i poshtëm shërbente për të strehuar bagëtitë, ndërsa kati i sipërm ishte hapësira ku jetonin anëtarët e familjes. Kjo strukturë tradicionale, e rrënjosur thellë në mënyrën e jetesës së popullsisë, ofronte një lloj fshehtësie natyrore, duke krijuar mundësi për strehim të padukshëm mes ritualeve të përditshme të jetës fshatare.
Një shtëpi të tillë kishte edhe Tomë Noc Zefi, mik besnik i Cafo Beg Ulqinit, te i cili Cafoja gjeti mbështetjen e nevojshme në ditët e tij më të rrezikshme. Besueshmëria e miqësisë mes tyre u shndërrua në një faktor kyç për strehimin e tij të mëtejshëm. Pranë shtëpisë së Tomës ndodhej edhe një kthinë e vogël ndihmëse, një lloj depoje që përdorej për të ruajtur sendet e vjetra dhe pajisjet që duheshin mbajtur të mbyllura me çelës. Ky lokal, i thjeshtë në dukje, përmbante në vetvete funksione të shumta: ishte hapësirë magazinimi, vend ruajtjeje për bylmetin — një lloj çarraniku — dhe njëkohësisht një vrimë e vogël arkitekturore ku mund të fshihej ajo që duhej të mbetej larg syrit të të tjerëve.
Në njërën prej kthesave të këtij lokali, të ngushtë dhe jo shumë të dukshëm, ndodhej arka e pajës së nuses së zonjës së shtëpisë — një arkë e trashëgimisë familjare, simbol i vazhdimësisë dhe i nderit. Kjo arkë, e vendosur në një hapësirë që nuk tërhiqte vëmendje, do të luante një rol të rëndësishëm në skenarin e fshehjes së mëvonshme të Cafos.
Arkitektura modeste e shtëpisë dhe e lokaleve të saj ndihmëse, e kombinuar me vëmendjen dhe besnikërinë e familjes së Tomë Noc Zefit, krijoi një strehë të papritur: një vend ku nderi, tradita dhe rreziku ndërthureshin në mënyrë të pashmangshme, duke i dhënë rezistencës shqiptare formë në hapësira të vogla, por të mbushura me guxim të madh.
Fundi i arkës së pajës ishte përshtatur me një mjeshtëri të rrallë, duke u shndërruar në një mekanizëm të padukshëm sigurie. Përmes tij hapej një hyrje drejt një tuneli të ndërtuar enkas për fshehjen dhe mbrojtjen e të përndjekurve. Ky tunel, i punuar me kujdes dhe fshehtësi të madhe, krijonte një rrugëdalje të heshtur nga brendësia e shtëpisë drejt oborrit të jashtëm, ku shtrihej një hapësirë e mbuluar me kaquba dhe dushkaja — bimësi e dendur që fshihte çdo gjurmë lëvizjeje. Ishte një dalje që mund të shpëtonte jetë, një korridor i ngushtë mes rrezikut dhe shpresës.
Fëmijët e Tomës – Noc Zefi, me vëllain Gjonin, majtas Mrika, Age dhe Maria
Kthina ku ishte vendosur arka e pajës, në pamje të parë një hapësirë e zakonshme e një shtëpie fshatare, kishte marrë një rol krejt tjetër në këtë skenar të fshehtësisë. Aty strehohej Cafo Beg Ulqini. Ishte një dhomë e vogël, e heshtur, ku dita dhe nata humbnin kufijtë e tyre. Muret e saj mbanin frymën e një jete të përkohshme në arrati, një jetë të përqendruar në mbijetesë dhe vigjilencë.
Në një nga qoshet e kthinës, ishte hapur një dritare shumë e vogël, pothuajse e padukshme për syrin e jashtëm. Ajo ishte kamufluar me kujdes, saqë vetëm ata që e njihnin funksionin e saj mund ta shquanin. Kjo dritare shërbente për qarkullimin e ajrit, duke e bërë të mundur që Cafoja të merrte frymë lirshëm pa u zbuluar. Ishte një detaj i vogël, por vendimtar — një vepër e heshtur inxhinierie që e bënte të mundur mbijetesën në kushte të pamundura.
Kështu, një arkë e pajës, një tunel i fshehtë dhe një kthinë e humbur në një shtëpi fshatare u kthyen në elementë të një strukture të ndërlikuar shpëtimi, ku tradita çuditërisht u bë mburojë dhe arkitektura modeste u shndërrua në strategji rezistence. Në këto mëhalla të vogla e të përvuajtura, historia e një kombi qëndrese shkruhej jo vetëm me armë, por edhe me detaje të tilla të heshtura, të gdhendura në guxim dhe mençuri.
Cafo e Hodo Alibegu dhe djali i Hodos – Kabili
Përveç strehimit në shtëpinë e Noc Zefit, Cafo Beg Ulqini kishte gjetur mbrojtje edhe në një vend tjetër tejet të veçantë dhe të vështirë për t’u zbuluar: në një hapësirë të izoluar mes detit dhe shtëpive të lagjes ku ishte strehuar, në një vend të quajtur Kune. Kjo zonë ishte një ngritje natyrore, e formuar ndër vite nga depozitimet e rërës së sjellë nga dallgët dhe e përzier me degë të thara të bimëve të malit. Në këtë reliev të pazakontë, ku natyra dukej se kishte ndihmuar vetë për të krijuar një mburojë, ishte ndërtuar një kaçorre — një vendstrehim i vogël, por i mrekullueshëm në funksionin e tij të fshehtësisë.
Kaçorrja ishte ndërtuar me kujdes dhe mjeshtëri: struktura e saj ishte aq mirë e kamufluar sa për syrin e zakonshëm nuk dallohej nga terreni përreth. Mes degëve të thata, rërës së ngjeshur dhe shkurreve të stinës, ajo dukej si një pjesë e natyrshme e peizazhit. Hapësira e brendshme, megjithëse modeste, lejonte të strehoheshin jo vetëm Cafoja, por edhe disa të tjerë kur rrethanat e kërkonin. Ishte një vend që i shpëtonte hartës së pushtetit, një zonë e neutralizuar mes detit dhe tokës, ku liria gjente një grimë territori për të marrë frymë.
Megjithatë, frika nuk largohej kurrë plotësisht. Rreziku vinte kryesisht nga zagarët e gjuetarëve, të cilët endeshin shpesh në ato anë. Nuhatja e tyre e mprehtë dhe prirja për të kërkuar çdo aromë të huaj ishin kërcënimi më i madh për çdo të fshehur. Çdo lëvizje duhej të ishte e matur, çdo frymëmarrje e kontrolluar, çdo gjurmë e fshirë me kujdes. Ishin ditë dhe natë kur heshtja e kaçorres mbështillej me ankthin e pritjes, ndërsa jashtë saj këmbët e gjuetarëve dhe zhurma e qenve krijonin ritmin e një rreziku të pandërprerë.
Kështu, Kuneja u bë një strehë e veçantë e sagës së strehimit të Cafos — një vend ku natyra, fati dhe guximi njerëzor ndërthureshin për të krijuar një hapësirë të brishtë, por jetike, të mbijetesës. Në atë ranishtë, mes detit dhe tokës, rezistenca shqiptare gjeti përkohësisht një strehë që i shpëtonte syrit të pushtetit, por jo rrezikut të botës së egër përreth.
Ushqimi për Cafo Beg Ulqinin në këtë vendstrehim të izoluar sigurohej nga një rrjet i gjerë jatakësh, të cilët me përkushtim të jashtëzakonshëm ruanin jetën e tij. Këta njerëz të thjeshtë, të veshur me petkun e çobanit, endeshin pas tufave të deleve përgjatë terreneve të Shtojit, duke u kamufluar në rutinën e përditshme të fshatit. Ata e vendosnin ushqimin në një vend të caktuar, larg syve të botës, ku më vonë Cafo Begu dhe shokët e tij e merrnin me kujdesin e atyre që e dinin se çdo hap mund të ishte fatal. Ky sistem i heshtur furnizimi ishte një akt i qëndrueshëm solidariteti, një linjë jete në mes të rrezikut të përhershëm.
Por nuk vonoi shumë dhe situata filloi të ndryshonte. Pas qëndrimit të gjatë në Shtojë, organet e ndjekjes intensifikuan kontrollet mbi çdo shtëpi e familje që dyshohej se mund ta strehojë Cafon. Bastisjet u bënë më të shpeshta, më të rrepta dhe më të paepura. Hapësira e sigurisë ngushtohej dita-ditës, ndërsa rreziku që binte mbi familjet jatake bëhej i papërballueshëm. Brenda kësaj atmosfere frike dhe ndjekjeje të ethshme, Cafoja kuptoi se nuk mund të qëndronte më aty pa rrezikuar jetën e të tjerëve.
Kështu ai vendosi të ndërmerrte hapin e fundit dhe më të rrezikshëm: të kalonte ilegalisht lumin Buna për të hyrë në Shqipëri. Ishte një vendim që i sillte ndërmend lirinë, por që e vendoste përballë një prove të jashtëzakonshme fizike dhe shpirtërore. Atë natë moti ishte i lig, me erëra të ashpra dhe shtrëngata që e shndërronin Bunën në një lumë të tërbuar, të pakontrollueshëm. Ujërat e saj kishin dalë përtej brigjeve, duke marrë me vete dhe, rrënjë dhe gjithçka që gjendej në rrugën e tyre.
Megjithëse Cafoja ishte notar i shkëlqyer, mjeshtër i ujit dhe njeri i mësuar me sfida të tilla, ajo natë e vështirë i rezistoi forcës së tij. Për herë të parë ai dështoi ta kalonte lumin. Buna, e ngritur si një mur natyror në zemër të errësirës, iu bë pengesë e pakapërcyeshme, duke e detyruar të tërhiqej dhe të kërkonte një rrugë tjetër drejt shpëtimit.
Ky moment nuk ishte vetëm pengesë fizike; ishte edhe një simbol i tragjedisë së kohës — një lum, një ndarje mes dy brigjeve, që përfaqësonte kufirin e një epoke të rrezikshme, të mbushur me ndjekje, heroizëm dhe vendime që përcaktonin jetën dhe vdekjen.
Pasi lumi Buna u qetësua disi nga tërbimi i natës së kaluar, dhe valët e tij nisën t’i riktheheshin rrjedhës së zakonshme, fati iu afrua sërish Cafos në formën e një miku. Një i afërm i Tomë Nocit, i njohur për besën dhe guximin e tij, i doli në ndihmë me një barkë të vogël, të përshtatshme për të përshkuar ujërat ende të rrezikshme të lumit. Ky udhëtim, i kryer në heshtjen e agimit, ishte më shumë se një kalim gjeografik: ishte një rrugë drejt shpëtimit, një hap i parë drejt një territori ku shpresa për mbijetesë ishte më e prekshme se kudo tjetër.
Barka e vogël, që mezi përballonte dallgët e mbetura, e çoi Cafo Beg Ulqinin në Velipojë. Pas çlodhjes dhe rikthimit të qetësisë fizike e shpirtërore, Cafoja mori vendimin që prej kohësh ishte bërë i pashmangshëm: t’i dorëzohej organeve policore në Velipojë. Ky akt nuk ishte thjesht një nënshtrim formal; ishte mbyllja e një kapitulli të gjatë arratisjeje dhe fillimi i një etape të re, ku fati i tij do të vendosej në duart e institucioneve shtetërore shqiptare.
Dorëzimi i tij, i bërë pas një rruge të gjatë plot sakrifica, shënonte fundin e një periudhe të mbijetesës në ilegalitet dhe hapjen e një drite të re shprese — një moment ku arratisja nuk ishte më mundësi, por zgjedhja e fundit e një njeriu të lodhur, të përndjekur, por ende të qëndrueshëm dhe besimplotë në idealin e tij.
Pas dorëzimit në duart e organeve të pushtetit shqiptar, për Cafo Beg Ulqinin nisi një kapitull i ri i jetës së tij — një etapë e errët, e mundimshme dhe plot pasiguri. Ideali për të cilin kishte jetuar dhe sakrifikuar vite të tëra, do të përballej tashmë me interpretimet e një sistemi gjyqësor që shpesh e ngatërronte patriotizmin me rrezikshmërinë politike. Burgosja ishte hapi i parë i këtij rrugëtimi të dhimbshëm, një rrugë ku shpresa dhe zhgënjimi do të ndërthureshin në mënyrë të pandashme.
Më 21 dhjetor 1953, gjykata shqiptare shpalli dënimin e tij: tetë vite burgim. Leximi i vendimit u bë me një formalitet institucional, por pasojat e tij rënduan si një peshë e rëndë mbi fatin dhe trupin e një burri që e kishte jetuar pjesën më të madhe të jetës në flijim e sakrificë për çështjen kombëtare. Megjithatë, Cafoja, në çastin kur gjykatësi përfundoi shqiptimin e dënimit, nuk e mbylli gojën me heshtjen e të mundurve. Përkundrazi, ai shtoi disa fjalë që mbetën dëshmi e karakterit të tij të pathyeshëm dhe e bindjeve të tij të palëkundura.
Ai tha: “Le të bëjnë të tjerët — dhe bëni ju — aq sa kam bërë unë për Shqipërinë, për bashkimin e tokave shqiptare që kanë qenë të aneksuara nga Mali i Zi.”
Këto fjalë nuk ishin as sfidë, as lutje; ato ishin testament moral i një njeriu që nuk hoqi dorë nga ideali i tij, as në çastin kur pushteti i vendoste prangat. Ishin fjalë që përmbanin peshën e një historie të tërë rezistence, amanetin e një brezit që nuk u pajtua kurrë me padrejtësinë, dhe thirrjen e një guximi që shpesh lind vetëm në shpirtrat e atyre që kanë përballuar rrezikun e vdekjes për të mbrojtur atdheun.
Kështu, fillimi i dënimit me burg nuk ishte vetëm një ndëshkim fizik; ishte prova e fundit e karakterit të tij, dhe një kapitull që e shënjoi historinë personale të Cafos me hijet e dhimbjes, por edhe me dritën e një ideali që nuk u shua kurrë.
Atdhetari dhe patrioti i shquar, Cafo Beg Ulqini, u nda nga jeta më 24 dhjetor 1977, në moshën 84-vjeçare, duke mbyllur kështu një jetë të tërë të përkushtuar ndaj çështjes kombëtare. Fundi i jetës e gjeti me mall të pashuar për atdheun dhe familjen, mall që e kishte shoqëruar përgjatë gjithë dekadave të sakrificave, arratisjeve, burgimeve dhe qëndresës së pathyeshme. Ai vdiq me barrën dhe krenarinë e një ideali që nuk e tradhtoi kurrë, duke mbetur deri në frymën e fundit shembull i një njeriu që e vendosi fatin e kombit mbi interesin personal.
Jeta e tij, e rrënjosur në dashurinë për tokën amtare dhe në betimin për liri e bashkim kombëtar, mbetet një testament i çmuar për historinë shqiptare. Me rrugëtimin e tij të vështirë, ai u bë simbol i qëndresës së atyre brezave që nuk iu nënshtruan pushtimeve, as dhunës, as padrejtësive, dhe që besuan se kauza kombëtare është më e madhe se çdo rrezik.
Lavdi jetës dhe veprës së atdhetarit Cafo Beg Ulqinit. Trashëgimia e tij do të mbetet e gjallë në kujtesën e popullit, si kujtesë e një jete të flijuar për Atdheun.
( Vijon )
