LOTI

Sabile Keçmezi-BASHA

Ishte një kohë e rëndë, e mbushur me dhembje të heshtur dhe mungesë që peshonte në çdo frymëmarrje. Nëna, që kishte marrë rrugën për Kosovë, dukej se kishte rimarrë pak shëndet, por sytë dhe qëndrimi i saj mbartnin ende hijen e një trishtimi të thellë. Çdo herë që e thirrja në telefon, zëri i saj më vinte si një jehonë e largët, e brishtë, ndërsa linjat telefonike, të shkatërruara nga bombardimet, na detyronin të gjenim rrugë të tjera për të lidhur fjalët dhe zemrat tona.

Në ato pak herë që arrita ta kapja në telefon, nëna më tregonte se për të biseduar me mua, duhej të shkonte te të afërmit në Bregun e Diellit. E unë, e ndjeja mirënjohjen e thellë për atë mundim të saj, sepse ato biseda, edhe pse të rralla, ishin të gjata dhe plot mall. Fjalët e saj vinin ngadalë, si burime që mezi nxjerrin ujë nga toka e thyer. Ajo fliste pak, shpesh më pyeste për Rigën, për Gjonin dhe, veçanërisht, për Besnikun. Për të kishte një ndjenjë të veçantë; malli për ta ishte i madh dhe fjalët e saj e tradhtonin atë mungesë që i përvëlonte shpirtin.

E mbaj mend mirë ndarjen tonë kur e përcolla për në shtëpi. Në atë çast, teksa hapat e saj ngadalë largoheshin, ajo ktheu kokën dhe më tha diçka që më mbeti e gdhendur në zemër. Fjalët e saj nuk ishin thjesht fjalë, por një betim i heshtur, një mallkim për luftën dhe një lutje për ditë më të mira, që ndoshta as vetë nuk i besonte se do të vinin ndonjëherë.

Nuk e di moj bijë, çfarë do të bëjë pa ju… atje… – foli me një zë që dridhej nga brenga, ndërsa sytë e saj, të përlotur e të lodhur nga vuajtjet, u drejtuan kah fëmijët dhe Besi, që qëndronin më tej, të zhytur në një bisedë me një të njohur. Në ato çaste, dukej sikur po i lëshonte sytë në shpirtin e secilit prej nesh, sikur donte t’i mbante të gdhendur në kujtesën e saj, për t’u ngrohur me to në vetminë që e priste.

Për ta qetësuar, ia preka dorën butësisht dhe i thash me një zë të sigurt:
– Mos u shqetëso, ne së shpejti do të vijmë atje…

Fjalët e mia u përpoqën ta ngushëllonin, si një rreze drite që përpiqet të depërtojë mes reve të dendura. Ajo heshti për një çast. Në atë heshtje, dukej se luftonte me ndjenjat e saj, me frikën e ndarjes dhe mallin që tashmë fillonte të merrte formë.

Pastaj, si një dallgë që shpërthen papritur, më tërhoqi në krahët e saj dhe më përqafoi fort, sikur donte të më nguliste në zemrën e saj përjetësisht. Shtrëngimi i saj ishte i thellë, një përzierje e dashurisë, frikës dhe forcës së një nëne që, ndonëse e thyer, gjente fuqi të përballonte çdo gjë për fëmijët e saj. Në atë çast, gjithçka tjetër u zhduk – vetëm unë dhe ajo, të lidhura nga një dashuri që sfidonte distancën dhe kohën.

Çudi, si paskam ardhur unë këtu… – foli nëna me një hutim të trishtë, teksa sytë e saj, të mbushur me mjegullën e harresës, kërkonin në thellësinë e të miave një përgjigje, një copëz qartësie. Fjalët e saj përplasën zemrën time si dallgët një shkëmb të brishtë, dhe për një moment, gjithçka qëndroi pezull, si në një heshtje të pafundme.

E shikova gjatë, duke u përpjekur të gjej forcën për të mos treguar dhembjen që më përshkonte. Në ato sy që dikur ishin dritë e paepur për jetën, tashmë qëndronte një errësirë që ngadalë po e mbulonte gjithçka. Sapo të përmbaja lotët, vështrimi im shkoi te Besi, i cili e kishte dëgjuar bisedën tonë. Ai, me një qetësi që vetëm një zemër e fortë mund ta mbajë, më tha lehtas:

– Ajo shpejt do ta marrë veten… – Fjalët e tij ishin si një melhem i butë, një shpresë e vogël në mes të shqetësimit tim. Ai foli me kujdes, duke u siguruar që nëna të mos dëgjonte, dhe më pas, si për të zhdukur hijen e dhembjes që sapo ishte shfaqur, vazhdoi bisedën me të, sikur asgjë nuk kishte ndodhur.

Aty, në atë çast të thjeshtë, por të rëndë, ndjeva peshën e kohës që nuk kursen askënd. Nëna, që dikur ishte shpatulla jonë e fortë, tani dukej e brishtë, një degë që era e fatkeqësisë e kishte përkulur, por ende qëndronte. Dhe Besi, me durimin dhe qetësinë e tij, ishte një kujtesë se dashuria dhe kujdesi ynë mund ta ndriçonin atë botë të mjegullt ku po humbiste dalëngadalë.

Në çastin e ndarjes, e shtrëngova fort në krahët e mi, sikur dëshiroja të thithja të gjithë forcën e saj dhe t’ia dhuroja prapë. E puqa gjatë në faqe, dhe në atë prekje ndjeva një dhembje të mprehtë që më përshkoi kraharorin, një djegie që dukej se vinte nga thellësia e shpirtit tim, nga një frikë e heshtur që nuk guxoja ta shqiptoja me zë.

“Jo… jo… unë do ta shoh përsëri,” pëshpërita në vetvete, duke u përpjekur ta mbys atë hije të rëndë që më shoqëronte. Ishte një zë i brendshëm, i dridhshëm, që më thoshte se kjo ndjenjë vinte nga mërzia për të, nga dashuria që nuk mund të përmbahej brenda kufijve të fjalëve. Megjithatë, një parandjenjë e zymtë më qëndronte pezull mbi kokë, si një re e errët që nuk largohej.

E mundova veten të gjej një shkëndijë shprese. “Ajo do të jetë më mirë,” mendova me një vendosmëri të brishtë. “Ia hodhi edhe kësaj here, e ka mposhtur sëmundjen.” Përpiqesha të bindja veten me këto fjalë, duke shtrënguar fort frikën që po më mbytëte. Në sytë e saj pashë një përzierje të lodhjes dhe forcës – një forcë që gjithmonë më kishte mësuar ta gjej brenda vetes.

Ndërsa hapat e saj largoheshin, ndjeva se ajo e kishte marrë me vete një pjesë të shpirtit tim. Në atë ndarje, nuk ishte thjesht një përshëndetje; ishte një betejë e heshtur mes shpresës dhe frikës, një përballje me ndjenjën se koha po më ngushtonte gjithnjë e më shumë hapësirën për t’u lidhur me të ashtu siç doja. Por në atë çast të rëndë, e vetmja gjë që më mbante në këmbë ishte dashuria ime për të dhe bindja se ajo ishte më e fortë se çdo parandjenjë.

– Do të dëgjohemi përditë… – i thashë me një zë të sigurt, edhe pse brenda meje ndihesha e lëkundur, si një lis që era përpiqet ta rrëzojë. Ajo ndali për një çast dhe, me një psherëtimë të lehtë që dukej se mbante gjithë peshën e botës, tha:

– Do të më mungojnë fëmijët…

Fjalët e saj nuk ishin vetëm një shprehje malli; ato ishin një betim i heshtur për dashurinë e saj të pafundme. Pastaj, me hapa të vegjël, dukej sikur secili hap e rëndonte më shumë, ajo u drejtua nga hyrja e kontrollit të pasaportave. Herë pas here kthente kokën pas, për të na përshëndetur, sikur donte ta gdhendte në mendjen e saj pamjen tonë, për ta ruajtur si një dritë në errësirën që mund ta priste.

Valixhja e vogël që mbante në dorë shpesh i ngatërronte hapat. Në ato çaste, ajo e ngrinte lart, së bashku me pasaportën, në një përshëndetje që dukej si një lamtumirë e dhimbshme. Nga larg, silueta e saj më ngjante me një urë të vogël, të lëkundur nga era, që mbante mbi supe një barrë të rëndë kujtimesh dhe brengash. Trupi i saj i kërrusur tregonte më shumë se mosha; ai fliste për barrën e një jete të kaluar mes sakrificave dhe shqetësimeve.

Sa më shumë largohej, aq më e vogël bëhej në pamjen time. Nga larg, më dukej si një lëmsh i vogël që përpiqej të qëndronte i lidhur, por që diçka e brendshme e shqetësonte. Pashë dy lot që rrokulliseshin ngadalë në faqet e saj, por ajo, me një gjest të vrullshëm, ktheu kokën anash, sikur donte të fshehte dhembjen nga ne. Me cepat e fasules i fshiu shpejt dhe pastaj, si një aktore që luan skenën e fundit, u kthye edhe një herë për të na përshëndetur.

Një i njohur i yni, që e shoqëronte, na siguroi se gjithçka do të ishte në rregull, por në zemrën time mbretëronte frika. Realiteti që e priste në shtëpi ishte një barrë që as ajo, me gjithë forcën e saj, nuk mund ta përballonte lehtë. Kishte ende shumë gjëra që nuk ia kishim treguar, shumë të vërteta që ishin strukur në heshtjen tonë, duke pritur momentin e pashmangshëm kur gjithçka do të dilte në dritë.

E pashë të largohej, duke mbajtur me vete një copë të shpirtit tim. Dhe ndërsa silueta e saj u zhduk pas turmës, ndjeva se ajo distancë nuk ishte vetëm fizike; ishte një ndarje mes sigurisë sonë dhe pasigurisë së saj, mes shpresës dhe frikës që më mbërthente gjithnjë e më fort.

Në ato çaste, zemra më ishte e mbushur me një dhembje të pashpjegueshme, një peshë që fjalët e zakonshme nuk mund ta lehtësonin. Duke kthyer vështrimin drejt Besit, pyeta me një zë të ulët, pothuajse të mpirë nga shqetësimi:

– E tani që do t’i mësojë të gjitha, çfarë do të bëhet me të?

Besi, me qetësinë e tij të zakonshme, më shikoi drejt në sy dhe tha:
– Mos mendo për këtë tani… më e rëndësishmja është se ajo edhe një herë do ta

shohë Kosovën.

Fjalët e tij ishin si një rreze drite mes mjegullës që më kishte mbështjellë. Ishte e vërtetë; kthimi i saj në Kosovë ishte më shumë sesa një udhëtim – ishte një rikthim në atë që ajo e quante zemër të jetës së saj, një përqafim i fundit me vendin që e kishte rritur.

Qëndruam në aeroport deri sa fluturimi i saj nisi. Ishim si të ngrirë, duke ndjekur me sy çdo lëvizje të avionit që po përgatitej të ngjitej në qiell. Kur më në fund fluturakja shkëputi veten nga toka dhe qau qiellin, duke u bërë një pikë e vogël në horizont, zëri i vogël i Gjonit theu heshtjen tonë:

– Ma, gjyshja shkoi te yjet… – tha ai me pafajësinë e një fëmije, duke kthyer kokën drejt motrës së tij dhe duke pritur një përgjigje që vetëm ata mund ta kuptonin.

Fjalët e tij më goditën në thellësinë e shpirtit, si një kujtesë e brishtë për kohën që rrjedh, për jetën që herë ngrihet në fluturim e herë zbehet si një re në horizont. Në ato çaste, avioni që largohej nuk ishte vetëm një mjet udhëtimi, por një simbol i një ndarjeje që për mua ishte më shumë se fizike – ishte një ndarje mes të tashmes dhe një kohe që nuk mund të kthehej më kurrë.

Shpirti i saj, tashmë i lodhur, po fluturonte për te rrënjët, për te kujtimet e saj, për te Kosova që e priste me krahë hapur, si një nënë që përqafon fëmijën e saj pas një mungese të gjatë. Dhe ndërsa qiejt e prisnin, unë qëndrova aty, me sytë e drejtuar nga lart, duke pyetur veten në heshtje se çfarë do të sillte ky kthim për të, dhe për ne të gjithë.

– Hë… çfarë thua ti? A nuk të dukej sikur ajo i ngjan atij yllit të madh që pas vetes mban një mori yjesh të vegjël? – foli me një kureshtje fëminore, duke kërkuar në mendje emrin e saktë që i përkiste gjuhës së galaktikës. Nuk e gjeti, por fjalët e tij mbetën të varura në ajër, si një metaforë që e ndriçonte kujtimin për të.

Shtëpia, pas largimit të saj, kishte marrë një peshë të pazakontë të heshtjes. Çdo qoshe dukej e zbrazët, por njëkohësisht e mbushur me kujtime që m’i lidhnin përgjithmonë ndjenjat me nënën. Kudo që hidhja sytë, më shfaqeshin gjurmët e saj: çorapët e lëna si me qëllim në vende të dukshme, fasuletat që i kishte gjithmonë pranë, të gatshme për t’i përdorur në momentet e nevojës. Gjithçka ishte aty, por mungesa e saj e bënte gjithçka të paplotë.

Sa herë hyja në dhomë pas një dite pune, kolltuku pranë dritares më dukej ende i gjallë. Ishte sikur fytyra e saj e qeshur më priste prapa perdes, duke më vështruar me atë ngrohtësinë që vetëm një nënë mund të japë. Sa shumë herë e imagjinoja aty, me duart e saj të vogla, që gjithnjë dukeshin të zëna me diçka, si për të mbushur boshllëkun e kohës.

Një pasdite, Gjoni, me zërin e tij të butë dhe të mbushur me mall, më tha:

– Mu kujtua një ditë gjyshja… – dhe në atë moment ndjeva që brenda tij po rritej mungesa, një ndjenjë që sa vinte e bëhej më e fortë. Ishte një mall i pastër, i pafajshëm, që ngrihej si një urë mes brezave, duke ruajtur të gjallë kujtimin e saj.

Në ato çaste, e kuptova se prania e saj nuk ishte zhdukur dhe nuk do të zhdukej kurrë. Në çdo detaj të vogël, në çdo send të thjeshtë që ajo kishte prekur, në çdo copë kujtim që ajo kishte lënë pas, jetonte diçka prej saj. Dhe ne, me mallin tonë, ishim ata që mbanim ndezur dritën e saj, si një yll që ndriçon përjetësisht, duke mbledhur pas vetes të gjitha yjet e vegjël të dashurisë dhe kujtimeve tona.

– Ma… – më thirri një ditë Gjoni, me një zë të ngrohtë, plot përdëllim. U tremba dhe vrapova drejt tij, duke u përgatitur për më të keqen. Por ç’të shihja: ai ishte ulur galuc në dysheme, kishte vendosur një shami mbi gju dhe, me një përqendrim fëminor, po imitonte gjyshen, të kërrusur nga mosha dhe barra e jetës.

– Ma, a nuk të ngjajë në loken tënde? – më tha me një buzëqeshje të ëmbël që m’i shkrinte të gjitha brengat. Fjalët e tij ishin një përzierje loje dhe dashurie, një kujtesë e brishtë e asaj që tashmë mungonte.

Pastaj heshti për një çast dhe uli shikimin, si të mblidhte guxim për të thënë diçka më shumë. E ngriti kokën ngadalë dhe shtoi:

– E di, Ma, sa shumë qëndronte qyshja në dritare, duke të pritur të ktheheshe nga puna? Çdo ditë. Qëndronte aty, pas perdes, dhe… – ndali sërish, sikur fjalët i ishin ngatërruar në grykë.

Unë qëndrova pezull, duke ndier zemrën që më rrihte fort, derisa ai vazhdoi:

– Shpesh, shumë shpesh, e kam parë duke i fshirë lotët. Gjyshja qante, Ma. E pse qante gjyshja? – më pyeti me një kureshtje të pafajshme, duke më vështruar drejt në sy, sikur kërkonte një përgjigje që do t’i zbuste mërzinë.

U ndala, e mbuluar nga një valë emocionesh që mezi i mbaja. Si t’i përgjigjesha? Si t’i shpjegoja atij se lotët e gjyshes ishin një përzierje dhimbjeje, malli dhe dashurie që s’kishte fjalë t’i përkufizonte?

– Nuk e di, bir… – i thashë duke buzëqeshur me dhembje. – Ndoshta për mua, që isha në punë…

Gjoni heshti, por unë e ndjeva se ai tashmë e kuptonte më shumë sesa unë mund të shpjegoja. Në heshtjen e tij, si në një pasqyrë të qetë, pashë një dashuri të thellë që lidhte brezat mes njëri-tjetrit. Lotët e gjyshes ishin një testament i kësaj dashurie, një jehonë që do të jetonte përjetësisht në zemrat tona, ashtu si buzëqeshja e butë e Gjonit, që më kujtonte se dashuria nuk shuhet kurrë, por përcillet nga një zemër në tjetrën.

– Jo, Ma… jo, – tha Gjoni, duke tundur lehtas kokën. – Ajo përmendte emrin e dajës Bardh, – shtoi dhe u ndal, sikur fjalët i ishin ngjitur në fyt.

– Dajën Bardh? – thirra e shastisur, sikur një re e zezë më mbuloi zemrën. – Po atë e kanë vrarë serbët… Lokja këtë nuk guxon ta dijë, – i thashë me një zë të prerë, që më shumë dëshiron të bindej se ajo ende nuk e dinte. Ishte një shpresë e kotë, një përpjekje për të fshehur dhembjen pas një muri që, duket, ajo vetë e kishte shembur prej kohësh.

Gjoni më pa drejt në sy, dhe në vështrimin e tij ndjeva një peshë që fjalët nuk mund ta bartnin lehtë. Ai heshti për një çast, duke luftuar mes asaj që dinte dhe asaj që duhej të thoshte. Pastaj, me një qetësi që më goditi më shumë se çdo ulërimë, tha:

– E dinte, Ma… e dinte. Vetë e kam dëgjuar kur thoshte: “O Zot, athua sa ka vuajtur, Bardhi im…”

Fjalët e tij më përfshinë si një erë e ftohtë dimri, duke më ngurtësuar në vend. E imagjinova loken, të ulur në qetësinë e saj të vetmuar, duke përsëritur emrin e Bardhit me atë dhembje që vetëm një nënë mund të ndiejë për fëmijën e saj të humbur. E pashë me mendje atë çast, kur, duke folur me Zotin, ajo përpiqej të kuptonte atë që nuk mund të kuptohej, atë që as koha nuk mund ta shëronte.

“O Zot,” i thoshte, ndoshta me lot që rridhnin pa pushim, “athua sa ka vuajtur Bardhi im?” Ishte një thirrje që vinte nga thellësitë e shpirtit të saj, një jehonë e dhembjes që kishte mbajtur brenda vetes, pa guxuar ta ndante me ne. E dinte, dinte gjithçka, dhe megjithatë, ajo kishte zgjedhur të heshtte, për të mos rënduar zemrat tona.

Në ato fjalë, në atë lutje të thjeshtë, ishte e gjithë madhështia e një zemre nënë. Dhe unë, duke dëgjuar zërin e butë të Gjonit që ma tregonte këtë, e ndjeva veten të pafuqishme përballë forcës së saj të pamatshme, përballë dashurisë dhe dhembjes që do të mbeteshin përgjithmonë në kujtimet tona.

U shtanga. Mendja ime ngeci në një boshllëk, sikur të gjitha mendimet e mia kishin ngrirë në një të vërtetë të re që nuk guxoja ta pranoja. A është e mundur? A kishte ditur ajo për këtë? A kishte mbajtur tërë atë barrë të rëndë në heshtje, pa lejuar që dhembja e saj të na prekë? Pyetjet më silleshin rreth e rrotull, por përgjigjet qëndronin në një errësirë të ftohtë.

Tani, me distancën e kohës mes nesh, shumë gjëra më bëheshin të qarta. I kuptoja ankthin e saj të pafund, shikimin e saj të humbur, ëndrrat e saj të trishta që ndoshta kurrë nuk ia tregoi askujt. Kujtoja sesa më rrallë përmendte vëllanë pas një kohe. Ishte një heshtje që, më shumë se çdo fjalë, fliste për një plagë të hapur që ajo përpiqej ta mbulonte me çdo kusht.

Mu kujtua një ditë, ndërsa kthehesha nga qyteti. Po ngjitesha ngadalë në rrugën që të çonte te banesa jonë, dhe aty, pas dritares, e vura re siluetën e saj. Ishte aty, si gjithmonë, duke më përcjellë me sytë e saj të vëmendshëm, të mbushur me dashuri dhe shqetësim. E dija që çdo hap timin ajo e numëronte me kujdes, që çdo dalje dhe kthim timin e kishte të skalitur në zemër si një rit të përditshëm të sigurisë.

E isha e bindur: ajo e dinte me sekonda kur do të hapja derën. Ishte si një orë e padukshme brenda saj, që rrihte vetëm për të ndjekur ritmin tim. Dhe kur më shihte të kthehesha, fytyra i ndriçonte me një gëzim të pastër, të pafajshëm, si ai i një fëmije që sheh diçka të shtrenjtë. Ajo qeshte dhe hapte krahët e saj të vogla, sikur donte të më përqafonte që nga larg:

– Erdhe, bijë? A je këtu? A më sheh? – fjalët nuk thuheshin, por unë i ndieja në çdo lëvizje të saj.

Aty, në atë përqafim të paartikuluar, ishte e gjithë dashuria që mund të mbante një zemër nënë. Ishte siguria e kthimit tim që e mbante atë të fortë, një kthim që, për të, ishte një triumf i vogël mbi dhembjen e saj të përjetshme. Dhe unë, çdo herë që e shihja kështu, e ndieja që brenda saj kishte një univers të tërë dashurie, një univers që nuk do të shuhej kurrë, edhe përtej kohës dhe distancës.

– Ja… më në fund erdhi vogëlushja ime! – thoshte ajo me një zë që përshkruante gëzimin dhe mallin e saj, ndërsa nxitonte të rregullonte jastëkun në kanape, sikur çdo detaj i vogël duhej të ishte i përsosur për praninë time. Pastaj, me lëvizje të shpejta, fshinte fytyrën, sikur donte të zhdukte çdo shenjë lodhjeje apo dhembjeje, për të më dhuruar vetëm atë buzëqeshje të ngrohtë që më kishte rritur.

Më shikonte në sy me një ngulm që më përshkonte thellësisht. Vështrimi i saj ishte një pasqyrë, ku unë mund të shihja jo vetëm dashurinë, por edhe të gjitha sakrificat e saj të heshtura, kujtimet e gëzuara dhe ato të trishta. Ishte një vështrim që dukej se kërkonte të më thoshte gjithçka që fjalët nuk mund ta përshkruanin.

Një ditë, duke e parë ashtu, ia thashë burrit:

– A ke parë ndonjëherë sy më vezullues se të nënës sime?

Ai qeshi lehtë, si të donte ta lehtësonte atmosferën e përmallshme, dhe më tha:
– Nëna ime i ka pasur sytë si xixë. Ti nuk mund ta marrësh me mend se sa më ka munguar ajo gjatë këtyre viteve. – Pastaj ofshani, dhe në atë tingull të thellë ndjeva të gjitha kujtimet e tij, të gjitha boshllëqet që mungesa e saj kishte lënë.

Fjalët e tij, sikur të ishin një pasqyrim i ndjenjave të mia, më bënë të mendoj për fuqinë e syve të nënave – ata sy që ndriçojnë me dashuri të pakushtëzuar, që bartin gjithë botën e tyre dhe e japin pa rezervë. Ishte një ndriçim që nuk vinte nga drita, por nga shpirti, një vezullim që mbetej i gjallë, edhe kur gjithçka tjetër dukej se venitej.

Dhe në atë çast, duke menduar për të dyja – nënën time dhe nënën e tij – kuptova se ata sy ishin si yje, që nuk ndaleshin së ndriçuari edhe kur ndodheshin larg, në qiej të ndryshëm, gjithnjë duke na udhëhequr drejt dashurisë së tyre të përjetshme.

*  *  *

Shumë më vonë, më erdhën fjalë që pas kthimit në shtëpi, nëna ime kishte ndryshuar. Ishte si një hije e vetvetes, një shëmbëlltyrë e lodhur që mbante në heshtje një barrë të padukshme. Më rrallë fliste, dhe heshtja e saj nuk ishte thjesht mungesë fjalësh, por një heshtje që shtrihej larg, përtej nesh, përtej asaj që mund të kuptonim. Sytë e saj humbnin diku në një largësi që askush nuk mund ta arrinte.

Më vonë, më treguan se e kishin çuar te mjekët e KFOR-it norvegjez, duke shpresuar se ata mund të zhbllokonin atë që brenda saj dukej e ngujuar përgjithmonë. Por më kot. Zemra dhe shpirti i saj kërkonin një shërim që asnjë ilaç nuk mund ta jepte.

E kishte kërkuar me ngulm një gjë: të vizitonte varrezat, të shihte varrin e Bardhit. Dhe kur më në fund e kishin çuar atje, kishte marrë me vete një lekë ujë, një simbol të thjeshtë, por me peshën e botëve brenda. Kur mbërriti pranë varrit, kishte spërkatur me kujdes e dhembshuri atë tokë të heshtur, sikur donte ta freskonte, t’ia jepte jetën që Bardhit i ishte marrë padrejtësisht.

Më pas, kishte qarë… jo si një njeri, por si një shpirt që derdh brenda lotëve gjithë dhimbjen e një jete. Lotët e saj nuk ishin vetëm për Bardhin, por për çdo humbje, për çdo padrejtësi, për gjithë atë që jeta i kishte marrë pa mëshirë.

Kishte kërkuar të mbetej vetëm. Ata ia kishin plotësuar dëshirën, duke e lënë në atë moment të shenjtë mes saj dhe kujtimit të djalit të saj të humbur. Më tregonin se kishte qëndruar gjatë, duke biseduar me varrin, duke i thënë fjalë që vetëm ajo dhe toka e lagur nga lotët e saj mund të kuptonin. Dhe në fund, si të kishte dhënë gjithçka që kishte, trupi i saj kishte rënë në alivani.

Ishte si të kishte lënë një pjesë të saj pranë atij varri, një pjesë që nuk do të kthehej kurrë më. Në heshtjen e saj pas kësaj vizite, e gjithë bota e saj dukej se ishte tkurrur në një moment, në një kujtim që nuk mund ta ndante me askënd tjetër, përveç me atë dheun që mbante Bardhin të prehur përjetësisht.

Që nga ajo ditë, nuk kishte folur më për asgjë. Heshtja e saj ishte bërë një mur i padepërtueshëm, një boshllëk që mbushte çdo cep të shtëpisë sonë të huaj. Nuk kishte pranuar t’i hante më shujtat ditore, duke pëshpëritur në një zë të largët, sikur fliste me veten: “Sa e pakuptimtë është jeta…”

Fjalët e saj, të thjeshta, por të ngarkuara me një dhembje të pafund, ishin jehonë e zemrës së saj të thyer. Ishte ankua se nuk mund të jetonte më kështu, në shtëpi të huaja, të huaja si vetë ndjesia e saj për botën pas luftës. Çdo cep i atyre mureve, çdo prag, i kujtonte se shtëpia jonë, vendi ku dikur kishte mbirë dashuria dhe jeta, ishte shkrumbuar dhe kthyer në hi nga zjarri i egër i luftës.

E pastaj… ngadalë, si fletët e një trëndafili që i rrëzon koha dhe era, kishte nisur të vyshkej. Nuk ishte një ndryshim i papritur, por një tretje e butë, e ngadaltë, që ndjehej në çdo hap të saj, në çdo frymëmarrje. Dukej sikur forca e saj jetësore po largohej, si një fije bari që përkulet nën peshën e verës së thatë, derisa tretet në tokën që e ka mbajtur dikur gjallë.

Silueta e saj bëhej më e brishtë çdo ditë, një shëmbëlltyrë e një jete që lufta e kishte thyer, por që ende reflektonte një bukuri të thellë, të dhembshme. Çdo heshtje e saj fliste më shumë se fjalët, një thirrje e heshtur drejt përjetësisë, sikur vetëm aty mund të gjente paqe nga peshët e rënda të së shkuarës. Dhe ne, të pafuqishëm për ta ndalur këtë tretje, e shihnim të largohej ngadalë, duke na lënë vetëm kujtimet dhe një dashuri që nuk do të zbehej kurrë.

*  *  *

E shikoja fytyrën e saj, të zbardhur si gëlqereja, dhe ndjeja një humbje që nuk mund të përshkruhej, një hutim që më kishte ngrirë në vend. Çdo gjë përreth dukej e largët, si një ëndërr e zymtë nga e cila nuk mund të zgjohesha. Pëshpërita me një zë të dobët, më shumë për të ngushëlluar veten sesa për të më dëgjuar dikush: “Ndodhin edhe vdekjet…” Ishte një e vërtetë e pamëshirshme që nuk doja ta pranoja.

Me duar që dridheshin, i mbulova fytyrën me një shami të bardhë si bora, një simbol i pastërtisë dhe qetësisë që ajo meritonte. Lotët më rrëshqitnin pa pushim, duke lagur faqet dhe shpirtin tim. Ishin lot që nuk mund të ndaleshin, sepse nuk qanin vetëm për ndarjen, por për gjithçka që ajo kishte përfaqësuar në jetën time – një dashuri e pakushtëzuar, një dritë e pafikshme.

Ndërsa mendoja si ta lajmëroja motrën, mendimet më rrëmbyen, dhe si në një film të zbehur e të vjetër, filluan të më zhvilloheshin para syve episodet e jetës së saj. Jeta e saj… e thënçin jetë. Ishte një histori e shkruar mes sakrificave dhe dhembjes, një udhëtim që kurrë nuk i kishte ofruar qetësi, por që ajo e kishte përballuar me një forcë që sot më dukej pothuajse e mbinatyrshme.

E pashë të kaluarën e saj të endej para meje: duart e saj që gjithmonë punonin për të na rritur, shikimin e saj të kujdesshëm që përpiqej të na mbronte nga çdo furtunë, dhe atë buzëqeshje të lodhur, që megjithatë ndriçonte çdo errësirë. Jeta e saj ishte një përzierje mes dhembjes dhe triumfit të heshtur, një testament i një nëne që dha gjithçka për të tjerët, duke harruar veten.

Dhe tani, aty para meje, ishte shpirti i saj që dukej se më përshëndeste në heshtje. Heshtja e saj nuk ishte bosh; ishte një heshtje që fliste për paqen e përjetshme, një fund që nuk ishte as fund, por një kthim te e pakohshmja, aty ku dashuria e saj do të jetonte përgjithmonë. Ndërsa rrikthehesha në kujtime, ndjeva se ajo nuk do të largohej kurrë. Çdo moment i saj do të mbetej brenda meje, si një dritë e pashuar, e pranishme në çdo hap të jetës sime.

Nganjëherë më kaplonte një mendim i thjeshtë, por i thellë: të gjithë kanë nëna dhe të gjithë i duan me gjithë shpirt, por unë ndihesha ndryshe. Ishte një lidhje e veçantë, si një fill i padukshëm që më mbështillte përherë pas saj. Më dukej sikur koka e saj e vogël mbante brenda një arkiv të pamatë, të mbushur me qindra e mijëra metra material kujtimesh, ngjarjesh dhe dhimbjesh që kishin katandisur popullin tonë ndër vite. Nëna ime ishte si një skedar i gjallë, një burim i pashtershëm i kujtimeve të një kohe që vetëm ajo dukej se e mbante gjallë në shpirtin e saj.

Këtë e kuptova rastësisht, teksa kujtoja një verë të largët, një verë të mbështjellë nga një vit i egër dhe i ashpër. Sa isha kthyer në fshat për pushime, dhe zemra më dridhej nga lumturia e thjeshtë që do të kaloja disa ditë larg zhurmës së tramvajeve dhe gumëzhimës së pandalshme të studentëve. Ishte një qetësi e bekuar, një rikthim në një botë ku koha dukej se ndalej.

I shtrirë në një divan të thjeshtë, përhumbesha në mendime. Po reflektoja për kohën që kishte ikur si një erë e papërmbajtshme, dhe pyesja veten si mund të ishte tretur aq shpejt, duke lënë pas veç hije kujtimesh. Mendimet më vinin dhe iknin, si valët që përplasen në breg, derisa një zhurmë e papritur e ndryshoi qetësinë time.

Dera u hap me një zhurmë të lehtë, dhe aty, në prag, qëndronte nëna ime. Hija e saj e brishtë dhe shikimi i saj i ngrohtë mbushën dhomën me një ndriçim të veçantë. Për një çast, koha ndaloi. Në atë hapje të thjeshtë të derës, unë e ndjeva peshën e saj, jo vetëm si një nënë, por si një dëshmitare e kohërave, një mbartëse e historisë së një populli që nuk i dorëzohej asgjëje. Dhe aty, në atë çast, e kuptova edhe një herë se ajo nuk ishte thjesht nëna ime – ajo ishte rrënja e vetë ekzistencës sime, një fener që ndriçonte çdo udhë timen.

– Je zgjuar? – tha ajo me një zë të qetë, por që në veshët e mi tingëlloi i ftohtë, pothuajse i frikshëm. Ishte një zë që më tronditi, sepse nuk ishte ai zëri që unë prisja, zëri që kishte qenë gjithmonë burim ngushëllimi dhe dashurie.

– Po… po, hyrë, – iu përgjigja shpejt, duke u përpjekur të fsheh hutimin tim. – Më ka marrë malli të çlodhem në shtratin tim. – Zgjata duart drejt saj, i etur për një përqafim që do të më sillte pranë zemrës së saj. Në ato çaste, ndjeva mallin tim për të që shpërthente si një lumë që nuk mund të ndalej. Isha mërzitur tej mase për nënën gjatë kohës që isha larg. Në dhomat e errëta të konvikteve shpesh e parafytyroja duke ecur në shtëpi, të qeshur dhe të gëzuar, si gjithmonë. Por tani, para meje, qëndronte një grua që dukej ndryshe, një nënë që e njihja dhe nuk e njihja njëkohësisht.

Vështrimi më mbeti tek fytyra e saj. E zbehur, si e lyer me hije të padukshme, ajo fytyrë më foli më shumë se çdo fjalë. Papritmas, një parandjenjë e rëndë më mbështolli. Diçka nuk ishte si më parë… diçka nuk shkonte. Ishte buzëqeshja e saj – ajo buzëqeshje e ngrohtë, që më kishte ngushëlluar në çdo ëndërr, që e kisha kujtuar me mall në çdo çast largësie. Tani dukej e ngrirë, një përpjekje e sforcuar për të dhënë diçka që nuk mund të rikthehej.

Ajo bënte grimasa, sikur përpiqej të qeshte, por qeshja e saj kishte humbur. Ishte si një reflektim i largët i asaj që dikur kishte qenë. Në atë çast, diçka më ngurtësoi brenda, një dhembje që nuk e kuptoja ende, por që e ndieja fort.

E përqafova me gjithë forcën e zemrës sime, duke e tërhequr pranë kraharorit tim, sikur doja ta mbroja nga çdo e keqe që e kishte prekur. Me një zë të dridhur, i thashë:

– Të kam dashur gjithmonë kështu, nënë, dhe do të të dua gjithmonë. Asgjë s’do të ndryshojë.

Në atë përqafim, ndjeva gjithë barrën e saj, gjithë heshtjen dhe lodhjen e viteve që kishin kaluar. Ishte një moment që nuk kishte nevojë për më shumë fjalë. Heshtja jonë fliste për gjithçka që kishte mbetur e pathënë, për dashurinë që ishte më e fortë se çdo dhembje, më e thellë se çdo ndryshim.

– O, Ma, sa më ke munguar! – i thashë me një zë të mbushur mall, duke e përqafuar me gjithë forcën e zemrës. Ajo, mamaja ime, qeshi lehtë, por qeshja e saj kishte një hijeshi të dhembshme, si një melodi që të prek, por të lë me një ndjesi boshllëku. Me dorën e saj të butë, më lëmoi flokët ngadalë, si një puhizë që freskon një ditë të nxehtë vere, duke sjellë një çast lehtësimi.

– E di… e di… vogëlushi ime, – tha ajo, duke më shikuar me sytë e saj të mbushur me dashuri dhe një trishtim të fshehur. – Por kohë të vështira janë këto… dhe është mirë që nuk je këtu. – Fjalët e saj tingëlluan si një enigmë, një thirrje që nuk mund ta deshifroja. Pastaj heshti. Një heshtje e rëndë, e mbushur me më shumë kuptim sesa çdo fjali. Shikimi i saj u tret diku larg, shumë larg, në një pikë që unë nuk mund ta kapja dot.

E shikoja i habitur, duke u përpjekur të kuptoja atë që ajo nuk thoshte. Ishte sikur përmes heshtjes së saj të fshihte diçka, një të vërtetë që nuk dëshironte të më rëndonte. U bëra gati ta pyes, të më tregonte se çfarë e mundonte, por sapo hapa gojën, ajo më ndërpreu.

Ishte një ndërprerje e butë, por vendimtare. Një shenjë që tregonte se ajo nuk donte të fliste më. Dhe unë e ndjeva atë peshë në ajër, atë tension mes nesh që nuk ishte as zemërim, as mosmarrëveshje, por një dashuri e mbushur me dhembje. Në atë çast, kuptova se jo çdo pyetje ka përgjigje, dhe ndoshta disa përgjigje nuk janë për t’u thënë, por për t’u ndier, në heshtjen e një përqafimi ose në flladin e një puhize që vjen nga dora e nënës.

– Mbrëmë nuk ta thashë të vërtetën… – foli me një zë të ulët, si një fllad që përshkon një natë të qetë. Ndjeva që fjalët e saj bartnin diçka më shumë se zakonisht, një peshë që nuk mund të fshihej. – Ai… – tha, dhe qëndroi një çast pezull. Ne e dinim se kur fliste për “Ai”, gjithmonë e kishte fjalën për babain. Ishte një zakon i saj, një respekt i thellë që nuk e linte kurrë ta thërriste në emër. Ai emër, për të, ishte një shenjtëri që nuk shqiptohej lehtë.

– Ai nuk është mysafir askund… – vazhdoi, dhe heshti përsëri, sikur fjalët i ishin ngatërruar në grykë, sikur ato që do të thoshte ishin shumë më të rënda se ç ‘mund të mbante zemra e saj. Shikimi i saj u tret në një largësi që unë nuk mund ta ndiqja, një hapësirë ku mendimet e saj lundronin mes dilemave.

Heshtja e saj nuk ishte e zakonshme; ajo dukej sikur luftonte me veten, me ndjenjën nëse duhej të më tregonte të vërtetën apo ta mbante për vete, edhe për pak orë. Ishte një betejë e heshtur që ndodhte para syve të mi, dhe unë qëndroja aty, duke pritur, mes një ndjenje ankthi dhe dëshire për ta çliruar atë nga ajo peshë.

Në atë moment, ndjeva se çdo fjalë që do të dilte nga goja e saj, çdo e vërtetë që ajo po përpiqej të nxirrte, do të ndryshonte gjithçka. Dhe heshtja që e pasoi më dukej më e rëndë se fjala vetë, si një re e errët që ngulmon të mos lëvizë nga horizonti. Aty, mes atij çasti të brishtë, kuptova se jo çdo e vërtetë mund të thuhet lehtë, e sidomos kur ajo lidhet me ata që e kanë mbajtur familjen dhe dashurinë në këmbë si shtyllë e palëkundur.

U zgjova me një rrëmbim të papërmbajtshëm nga shtrati, sikur të më kishte zgjuar një makth i rëndë. I rashë shkurt çdo mendimi dhe u hodha drejt saj, duke i kapur duart me një dëshpërim që nuk mund ta kontrolloja. Ishte sikur duart e saj të ishin e vetmja spirancë që më lidhte me realitetin, me një shpresë të brishtë që nuk doja ta humbisja.

– Më thuaj… – fola me një zë që mezi e nxirrja nga grykë. – Më thuaj, ku është babi? Çfarë ka ndodhur? A është mirë me shëndet? – Fjalët më ngelën pezull, duke u thyer në ajër si copa të një qelqi të brishtë. Nuk mund të flisja më, nuk mund të vazhdoja, sepse diçka brenda meje po më ngufaste. E ndjeva frymën që më ikte, si një rrymë e ftohtë që ma shtrëngonte gjoksin.

Pamje të njëmijë skenave të tmerrshme më vërshuan në mendje, si dallgë të egra që përplasen pa mëshirë. Çdo pamje ishte më e keqe se tjetra – imagjinata ime, si një skenar i pafund tragjedish, më çonte në errësira që nuk doja t’i besoja. Përpiqesha të luftoja me to, t’i largoja, t’i mohoja, por ato riktheheshin, gjithnjë e më të forta. Asnjëra prej tyre nuk më pajtonte, asnjë nuk dukej e vërtetë, sepse zemra ime nuk mund ta pranonte atë që mendja po përpiqej të kuptonte.

Isha mes dy botësh – njëra që më mbante në shpresën e ngrohtë se gjithçka ishte mirë, dhe tjetra që më tërhiqte drejt një frike të akullt, ku e vërteta qëndronte e errët dhe e pashmangshme. Duart e saj, të buta dhe të lodhura, nuk më dhanë përgjigjen që prisja, por ato më mbajtën të lidhur, të sigurt se ende kishte diçka që më lidhi me tokën dhe dashurinë që nuk do të zhbëhej, çfarëdo të ndodhte.

– O Ma, fol… menjëherë fol, se më çmende! – i thashë, duke ndier se si më pushtonte një dridhje e fortë, si një thupër e dobët që tundet nga era. E shikoja me ankth, por ajo qëndronte e ngrirë, thuajse kishte humbur aftësinë për të folur. Vetëm më vështronte, pa bëza, dhe kjo heshtje më copëtonte më shumë se çdo fjalë.

– Pa dëgjo… njëherë, – tha më në fund, por zëri i saj ishte i rreptë, pothuajse urdhërues. Ishte një ton që nuk e kisha dëgjuar më parë nga ajo, dhe e ndjeva se diçka e tmerrshme po vinte pas këtyre fjalëve. – Tani më dëgjo mirë, – shtoi, dhe këtë herë zëri i saj u bë më i ashpër, më i prerë, duke më tërhequr vërejtjen si për të më përgatitur për atë që do të dëgjoja.

– Para dy ditësh… e kanë arrestuar babain. Erdhën ata… me shumë policë dhe me shumë marica. – Fjalët e saj ranë mbi mua si gurë të rëndë. Zemra më ndaloi për një çast, ndërsa ajo vazhdonte, duke më treguar ngjarjen që më kishte ndarë përjetësisht nga paqja. – Erdhën… aty… diku pas mesnate ose para mëngjesi, kur gjumi i rëndë na kishte pushtuar të gjithëve. Si nëpër ëndërr dëgjuam krismat e dyerve, dhe pastaj britmat që mbushën gjithë shtëpinë: “Hapeni dyert, he nënën e juaj shqiptare!”

Ajo ndaloi për një çast, sikur edhe kujtimi i asaj nate e kishte goditur fort. Sytë i ishin mbushur me një trishtim të errët, dhe zëri i saj dridhej kur vazhdoi:

– U zgjuam të tmerruar, pa e ditur se çfarë po ndodhte. Derisa ai, babai juaj, po përpiqej të vishej me nxitim, ata e kishin thyer derën dhe kishin hyrë brenda si të tërbuar. Përpara syve të mi, burrin tim e rrëzuan për tokë dhe filluan ta godisnin me shqelma. Gjaku i rridhte nga hunda, dhe fëmijët, të tmerruar, vetëm qanin. Ai… ai donte t’i qetësonte fëmijët, por qeshja e tij… ajo qeshje që gjithmonë na jepte siguri… ishte e përgjakur.

Fjalët e saj ishin si një thikë që më prekte në çdo fjalë. Pastaj, ajo shtoi:

– Ashtu i përgjakur, iu foli policëve në gjuhën e tyre… – dhe pastaj heshti, si të mos kishte forcë të vazhdonte më tej. Në atë heshtje, unë ndjeva gjithë dhembjen, gjithë poshtërimin dhe gjithë dashurinë që ai njeri kishte për ne, edhe në momentin kur e morën me forcë nga duart tona, nga jeta jonë.

– Ju jeni të çmendur! Si guxoni të silleni kështu… para fëmijëve! – kishte thënë ai me një zë të prerë, mes dhembjes dhe revoltës. Një qëndresë e fundit, një shpërthim dinjiteti përballë atyre që e kishin kthyer dhunën në gjuhën e vetme. Por nuk kishte kaluar shumë, sepse një zë tjetër, i ashpër dhe autoritar, thirri:

– Udrite josh! (Mëshoni ende!).

Ishte ai, eprori i tyre, që me një urdhër të vetëm shkatërroi çdo grimcë të humanitetit në atë dhomë. Nëna më tregonte këtë, dhe ndërsa fliste, trupi i saj dridhej, sikur ai moment të përsëritej para syve të saj, pa pushim, një makth që nuk i largohej kurrë.

– E pastaj… çfarë ndodhi? – e pyeta me padurim, duke mos mundur të ndalem, edhe pse ndjeja se fjalët e saj po më godisnin si një dallgë e ftohtë.

Ajo më pa drejt në sy, si të përpiqej të gjejë forcën për të vazhduar. – Po, ja… këtë dua të të tregoj, – tha, dhe zëri i saj ishte një përzierje e lodhjes dhe dhembjes. – Kjo ishte hera e tretë që na hynë në shtëpi brenda një muaji. Dy herët e para e kthyen në shtëpi, pasi e kishin shkallmuar nga rrahjet. Ishte i përgjakur, i lodhur, por gjithmonë përpiqej të buzëqeshte për ne. Por këtë herë… – ajo ndaloi për një çast, sikur të mbledhë guxim për të vazhduar, – këtë herë, po më dukej se i kishte punët më pisk.

Fjalët e saj më ngulitën në vend, sepse në to kishte një peshë që nuk mund të përshkruhej. Pastaj shtoi:

– Ç’është e vërteta, ai mori pjesë në demonstrata, por vetëm… kaç. – Fjalët e saj të fundit ishin të thjeshta, por mbanin brenda gjithë barrën e një padrejtësie. Ai kishte qenë aty, në mesin e një populli që kërkonte lirinë, por tani, si një shpërblim për guximin e tij, po përballej me zemërimin e atyre që nuk e pranonin zërin tonë.

Ndërsa ajo fliste, çdo fjalë ishte si një copëz mozaiku që ndërtonte një tablo të dhimbshme. Dhe unë, duke e dëgjuar, ndjeja se historia e tij nuk ishte vetëm e jona, por e çdo njeriu që kishte qëndruar në këmbë për të mbrojtur atë që ishte e drejtë, pavarësisht çmimit.

– Babi… është në burg… dhe ju… as nuk më shkruani, as nuk më tregoni! Çfarë njerëz jeni? – shpërtheva, me një zë që dridhej nga zemërimi dhe dhimbja. Ishte një ndjenjë që nuk mund ta kontrolloja, një përzierje malli dhe zhgënjimi që më kishte pushtuar tërësisht.

– Çfarë të të tregonim? – më tha ajo, me një ton të lodhur që përpiqej të më qetësonte. – Lajme të mira? Si thua ti…?

Zemra më rrihte fort, dhe në atë çast nuk mund të gjeja as fjalët për të vazhduar.

– Ju… deshët të më kurseni… epo… e shef… – fjalët më ngecën në grykë, dhe heshtja që pasoi ishte më e rëndë se çdo britmë.

– E tash, cili është roli im në tërë këtë ngjarje? – fillova përsëri, me një zë që dridhej mes frustrimit dhe vendosmërisë. – Të hesht? Të bëj sikur nuk di asgjë? Të iki? Të iki që të mos më arrestojnë edhe mua? Çfarë thua ti… të bëj kështu? Apo të shkoj atje… dhe t’u them: Ja, unë jam biri i tij! Po, t’ua them troç: Unë jam si ai! I pakënaqur! Dhe ju urrej deri në palcë! Se mjaft na keni ngulfatur, na keni torturuar!

Zëri mu ngrit dhe ndjeva se fjalët e mia shpërthyen si një stuhi që nuk mund të ndalej më. – Kështu do t’u them, të jesh e sigurt! Dhe pastaj do t’i bashkëngjitëm atij… – vazhdova, me një zë të mbushur me sfidë, sikur çdo fjalë të ishte një betim. – Po, do të jem me të! Nëse ai është në burg për të vërtetën, atëherë dhe unë dua të jem me të! Nuk do të rri këtu, në heshtje, duke bërë sikur jeta vazhdon normalisht, ndërsa ai vuan… ndërsa ne të gjithë vuajmë!

Fjalët e mia ishin të sinqerta, të çiltra, të mbushura me gjithë fuqinë e një zemre që nuk mund të qëndronte e heshtur. Ishte një shpërthim që nuk e kisha ndier më parë, një moment kur gjithçka që ndodhej brenda meje – zemërimi, dashuria, dhembja dhe krenaria – shpërthyen së bashku, duke e kthyer atë çast në një betim për të mos heshtur kurrë përballë padrejtësisë.

Nëna heshti, sytë e saj të lodhur, të mbushur me një dhembje të pathënë, më shikonin drejt në shpirt. Ishte një vështrim që fliste më shumë se çdo fjalë, një dritë që dridhej në prag të shuarjes. Pastaj, me një zë të ulët, ajo foli:

– Thuaju çfarë të duash… por, të them të drejtën, i frikësohem edhe arrestimit tënd. Mbrëmë dëgjova… shumë studentë janë marrë. Nuk ke bërë mirë që ke ardhur.

Zëri i saj ishte i thyer, si një degë që përkulet nën peshën e një stuhie të pafund. Por unë nuk mund të rrija në heshtje. Me një guxim që s’e ndieja të vërtetë, i thashë:

– Mos u merakos për mua, o Ma… disi do t’ia dalim.

Fjalët më dilnin me një forcë të rreme, një maskë që mbulonte një shpirt të copëtuar. Në brendësi, e dija mirë të vërtetën. E dija që s’do të bëja dot asgjë, sepse atyre që ishin bërë korba të zinj të historisë, babai im u kishte rënë në sy prej kohësh. Ishte një lojë që tashmë ishte vendosur, dhe ne nuk ishim veçse shikues të pafuqishëm në këtë tragjedi.

Në heshtjen tonë të përbashkët, ndjeva peshën e një epoke që kishte rrëmbyer ëndrrat tona dhe kishte lënë pas veç frikë dhe shpresa të thërrmuara. Nëna nuk foli më, por në atë heshtje të saj, unë ndjeva të gjitha fjalët që nuk tha, të gjitha lutjet dhe frikërat që shpirti i saj nuk guxonte t’i shfaqte. Ishte një heshtje që fliste për humbjen, por edhe për dashurinë e pakushtëzuar që na mbante të lidhur, përkundër çdo errësire.

– Shko… ik… kthehu në qytet. Atje do ta kenë më të vështirë të të arrestojnë, – më tha nëna me një zë të ulët, por të prerë, që nuk linte vend për diskutime. Ishte një urdhër i heshtur, një përpjekje për të më mbrojtur, edhe kur ajo e dinte se as largësia nuk mund të ishte gjithmonë shpëtim.

Unë qëndrova i hutuar, sikur fjalët e saj më kishin ngrirë në vend. Zëri i saj, edhe pse i mbushur me shqetësim, më riktheu kujtime të tjera, momente nga e kaluara jonë e mbushur me frikë dhe padrejtësi. Në mendjen time u rizgjuan skenat e një kohe kur si fëmijë shihja shtëpinë tonë të rrethuar nga forca të mëdha policore, ndërsa ata merrnin me vete xhaxhanë, duke e shpallur “armik të popullit dhe të shtetit.” Tani historia po përsëritej, dhe ishte babai ai që po vuante të njëjtin fat.

Mu kujtua një nga rrëfimet e tij, një moment që e kishte gdhendur në kujtesën time. Ai më kishte treguar për një proces gjyqësor ku, pasi e kishin ngritur në këmbë, gjykatësi i kishte thënë me zë të ftohtë:

– I pandehur, ngrehu në këmbë. Në emër të popullit dhe të shtetit, je i dënuar.

Por xhaxhai, me atë guximin që nuk i humbiste kurrë, ishte kthyer drejt gjykatësit, duke mos i bërë syri vër, dhe me një qetësi që sfidonte çdo autoritet, kishte pyetur:

– Në emër të cilit popull? Në emër të cilit shtet më dënoni ju… o të mjerë?

Fjalët e tij kishin qenë më shumë se një përgjigje; ato ishin një thirrje për të vërtetën, një akuzë për ata që fshiheshin pas maskës së drejtësisë, duke shkatërruar jetëra për hir të një pushteti të rremë. Ishte ky guxim dhe dinjitet që ma kishte lënë si trashëgimi, një guxim që tani ndihej si barrë, sepse më tregonte se sa shumë kishte vuajtur, dhe sa pak kishte ndryshuar bota jonë.

Në sytë e nënës, që më shikonte me ankth dhe dashuri, unë ndjeva se ajo po përpiqej të më shpëtonte nga i njëjti fat. Por në zemrën time, pyetja e xhaxhait jehonte ende: Në emër të cilit popull? Në emër të cilit shtet? Dhe e kuptova që, sado larg të ikja, hija e kësaj padrejtësie nuk mund të fshihej, as nga kujtesa ime, as nga historia jonë.

Ata ishin çmendur fare. Polici më i shëndoshë ndër ta, me një vrazhdësi që të ngjethte, iu kishte afrua xhaxhait. Me një qetësi të frikshme, sikur donte të gdhendte dhembjen në fjalët e tij, i kishte thënë:

– Do të kthehesh në birucë ti…Fjalët e tij kishin ranë si një goditje e rëndë, dhe pastaj ishte largua, duke lënë pas një hije kërcënuese që nuk kishte nevojë për sqarim.

Dhe vërtet, xhaxhai ishte kthyer nga burgu. Nga një shpirt që sfidonte botën, tani kishte dy dhëmbë mangët dhe një shikim që fliste për atë që nuk mund të tregohej me fjalë. Ishte si të kishin marrë një copë prej tij, jo vetëm fizikisht, por edhe nga ajo forcë që gjithmonë e kishte bërë të duket i pathyeshëm.

Në atë bredhje nëpër kujtimet e errëta, ku e kaluara përzihej me dhimbjen dhe padrejtësinë, një zë më shkundi papritur. Ishte zëri i vëllait, i cili më kapi për krahu dhe më tërhoqi fort, sikur të më nxirrte nga një ëndërr e zymtë:

– Hajde, lëviz! – më tha me një ton që më ktheu në realitetin e ashpër.

Por brenda meje, plagët e kujtimeve vazhdonin të gërryenin, si një rrjedhë e pandalshme dhimbjeje që as koha nuk mund ta shëronte. Dhe aty, mes reales dhe së kaluarës, ndjeva peshën e një historie që kurrë nuk do të lirohej nga zemrat tona.

– Ç’thua ti… si ta lajmojmë motrën, kur telefonat ende nuk punojnë në qytet? – pyeta, duke ndjerë një trishtim të thellë që na mbështillte si një hije. Ishim të mbërthyer në një rrjetë të pafuqisë, ku edhe lidhjet më të thjeshta dukeshin të pamundura.

– Po postat, a punojnë? – e pyeta përsëri, me një shpresë të brishtë që dukej se do të thyhej me fjalën e tij të radhës.

Ai tundi kokën ngadalë dhe më tha:

– Pas bombardimeve, të gjitha janë shkatërruar.

Fjalët e tij ranë mbi mua si një re e rëndë që shtohej mbi atë që tashmë dukej e pamundur. – Si do ia bëjmë…? – pëshpërita, duke shikuar përreth, si të kërkoja një zgjidhje që nuk mund të gjendej.

Por vëllai, si gjithmonë, kishte dëgjuar diçka, një grimë shprese mes rrënojave të realitetit tonë të përmbysur.

– Kam dëgjuar… se atje, diku pranë hyrjes së spitalit, disa persona paskan telefona celularë. Thonë që mund të thërrasim ku të duam. – Zëri i tij ishte i ulët, pothuajse një pëshpëritje, sikur edhe shpresa që ai ofronte duhej të mbrohej nga ndonjë frymë e padukshme që mund ta rrëmbente.

Ato fjalë, sado të pasigurta, ishin një rreze në errësirë. Dhe aty, mes zhurmës së mendimeve dhe frikës së pafund, fillova të ndiej se ndoshta nuk ishim plotësisht të humbur. Ndoshta, edhe në këtë botë të përmbysur, ku as postat, as telefonat nuk punonin, një zë mund të kalonte përtej heshtjes dhe të sillte lajmin që ne e prisnim me zemër të ngrirë.

– Atëherë shkojmë atje, – thashë me zë të dridhur, duke ndier një peshë që ma shtrëngonte kraharorin. – Atë duhet ta lajmërojmë, gjithsesi… bile për herën e fundit, që ta shohë nënën. – Fjalët më dolën me vështirësi, dhe pastaj, pa e kuptuar, fillova të dënesja me të madhe. Lotët më rrëshqisnin pa ndalë, duke përzier dhembjen me një lloj pafuqie që më mbyste.

Veturë nuk kishim. Kur na kishin dëbuar nga shtëpia, policia serbe jo vetëm që na kishte marrë strehën, por edhe veturën, sikur të na hiqnin çdo mjet për t’u kthyer pas, çdo mundësi për të rindërtuar atë që kishim humbur.

– Motrën duhet ta lajmërojmë, gjithsesi, – përsërita me vete, ndoshta për të saten herë, sikur fjalët të ishin një betim që më jepte forcë. Ishte një mendim që nuk më linte të qetë, një nevojë që më digjte përbrenda, sepse koha nuk priste, dhe unë nuk mund të lejoja që ajo të mbetej pa e parë për herë të fundit.

Me këtë vendosmëri qëndrova për një çast, dhe pastaj nxitova të përgatitesha. Çdo lëvizje ime ishte një përpjekje për të kapërcyer kohën dhe distancën që na ndante. Në atë moment, çdo pengesë dukej e vogël përballë asaj që duhej bërë. Zemra ime rrihte shpejt, i mbushur me ankth dhe dashuri, ndërsa mendja më përsëriste vetëm një gjë: Duhet ta lajmërojmë, duhet ta bëjmë tani…

Ecnim poshtë e lart në hyrjen e spitalit, me shikimet e ngulura tek fytyrat e panjohura, duke kërkuar me shpresë ata që kishin telefona celularë. Çdo hap i ynë ishte i mbushur me ankth, dhe sa më shumë kalonte koha, aq më e kot më dukej kjo përpjekje. Më dukej sikur kisha ardhur vetëm për të përjetuar edhe një herë zhgënjimin.

Kur po bëheshim gati të iknim, me shpirtrat e rënduar nga pamundësia, para nesh doli papritur një djalë i hajthëm dhe i shkurtër. Lëvizjet e tij ishin të ndrojtura, sikur edhe ai vetë dyshonte në ndihmën që mund të ofronte. U afrua ngadalë dhe, me një zë të ulët, na pyeti:

– Kërkoni telefon?

Me një lëvizje të shpejtë, ai zgjati aparatin drejt nesh, sikur po na dhuronte një grimë shprese në atë çast dëshpërimi.

– Ose tregoni çfarë numri doni të thirrni, dhe unë e marr lidhjen për ju, – tha, duke na parë me një përzierje mirësie dhe ndrojtjeje.

Vëllai, i mbushur me shqetësim, filloi të kërkonte në xhepat e tij, por duart i dridheshin. Dukej sikur letra me numrin po e sfidonte, e fshehur mes kaosit të mendimeve dhe ndjenjave të tij. Ai zbrazi xhepat e setrës, pastaj ato të pantallonave, duke nxjerrë nga to copa letre të tjera, gjëra të vogla që nuk lidheshin me atë çast.

Më në fund, gjeti atë që kërkonte dhe ia zgjati djalit numrin, sikur po ia dorëzonte të gjithë shpresën tonë. Çasti ishte i rëndë, i mbushur me ankth dhe pritje, ndërsa aparati, që tani ishte në duart e djalit, dukej si ura e vetme që mund të na lidhte me të dashurit tanë, me lajmin që aq shumë kishim nevojë ta përcillnim. Në atë moment, ndjeva se çdo gjë rrotull nesh ishte ndalur, dhe i gjithë universi varej mbi atë thirrje që pritej të ndodhte.

Djaloshi tentonte dhe tentonte, duke shtypur numrat me durim, por nga ana tjetër e telit mbretëronte heshtja. Asnjë zë, asnjë shenjë jete nuk vinte për t’iu përgjigjur përpjekjeve të tij. Pas sa e sa tentimeve, ai më në fund u dorëzua. Me një buzëqeshje të zbehtë dhe me një ndrojtje që e bënte të dukej më i vogël se ishte, na ofroi telefonin dhe tha:

– Provoni vetë… ndoshta ju keni më shumë fat. Ja ku duhet të shtypni për të përsëritur numrin.

Fjalët e tij ishin të qeta, por në to ndjehej një përzierje shprese dhe realiteti të ashpër. Pastaj shtoi:

– Shumë vështirë merret lidhja nga këtu… por besoni, në qytet nuk merret fare.

Pasi na tregoi gjithçka që duhej të bënim, u largua ngadalë, duke na lënë vetëm me telefonin dhe mendimet tona. Nuk donte të qëndronte aty, ndoshta për të na dhënë hapësirë, ndoshta sepse nuk donte të shihte sytë tanë të skuqur nga lodhja dhe shqetësimi. Dukej se ai e kuptonte peshën e lajmit që duhej të përcillnim dhe frikën që na rëndonte për atë që mund të ndodhte më pas.

Vëllai, në bisedën e shkurtër që kishte pasur me djaloshin, kishte përmendur atë që na kishte ndodhur. Dhe tani, duke e ditur përmasën e dhembjes sonë, djaloshi, me gjestin e tij të qetë dhe largimin e tij të heshtur, dukej sikur po na jepte hapësirën për të përballuar atë që do të vinte. Telefoni që mbeti në duart tona ishte si një derë që mund të hapte çdo mundësi – shpresën për një zë nga ana tjetër ose peshën e rëndë të lajmit që do të duhej të shpallnim. Ndërsa shtypnim numrat, mendimet dhe frika na rrethonin, duke e kthyer atë çast në një përjetim që s’do ta harronim kurrë.

Tentuam disa herë, me shpresa që shuheshin sa herë që linja mbetej e heshtur. Telefoni dukej sikur refuzonte të na lidhte me botën përtej. Ndërsa vëllai po përpiqej përsëri, e dëgjova të ofkëllimë të thellë, si të donte të nxirrte gjithë dhembjen që i rëndonte mbi kraharor:

– Oh, nënë…

Zëri i tij ishte i ulët, i thyer, por menjëherë u ndal, duke kuptuar se po e shikoja dhe dëgjoja. Kishte një ndrojtje në atë moment, si të mos donte që unë ta shihja sa i brishtë ndjehej. Dhe unë nuk fola, sepse fjalët ishin të tepërta; heshtja jonë ishte një mënyrë për të ndarë atë dhembje që s’kishte nevojë për shpjegim.

Tamam kur u bëmë gati të iknim, me zemrat e rënduara dhe shikimet e ulura, djaloshi u shfaq përsëri pranë nesh. Me një shikim lutës dhe një buzëqeshje të vakët, që përpiqej të ndriçonte dëshpërimin tonë, tha:

– Ore, pse nuk e provoni edhe një herë… fatit kurrë nuk i dihet.

Fjalët e tij ishin të thjeshta, por mbartnin një farë shprese që na ndali në vend. Në atë moment, ndjeva se ai shikim i tij i sinqertë dhe ato fjalë të pakta ishin një kujtesë se, edhe në errësirën më të thellë, një shkëndijë shprese mund të lindë papritur. Dhe kështu, qëndruam edhe pak, duke marrë frymë thellë dhe duke u përgatitur për një përpjekje të fundit, sepse, siç tha ai, fatit nuk i dihet kurrë.

E shtrëngova telefonin me duar, sikur gjithë shpresa dhe vendosmëria ime ishin përqendruar në atë veprim të vogël. Dukej sikur për të marrë lidhjen nevojitej ndonjë fuqi magjike, diçka përtej reales, dhe me një frymë të thellë preka radial-in. Nga ana tjetër e telit, një shushurimë e dobët filloi të dëgjohej, si një pëshpërimë që vinte nga një botë e largët.

Pa e menduar dy herë dhe pa u shqetësuar se ndoshta dikush tjetër mund të na dëgjonte, thirra me gjithë forcën që më dilte nga brendia:

– Alo… alo! Motër,  Më dëgjon?

Zëri im u përplas në boshllëkun e linjës, dhe telefoni mbeti i shurdhër, si të refuzonte të lidhte dy botë të ndara nga heshtja dhe dhembja. Ftohtësia e tij më goditi, por nuk hoqa dorë. E solla numrin përsëri, duke u përqendruar me një vendosmëri që sfidonte zhgënjimin. Shtypa numrat një nga një, me kujdes të madh, dhe përsëri thirra:

– Alo! Alo!

Zëri im jehonte në atë hapësirë të padukshme, një thirrje që përpiqej të çante murin e heshtjes, me shpresën se këtë herë, dikush nga ana tjetër do të përgjigjej. Çdo përpjekje më dukej si një betejë, një sfidë për të mos u dorëzuar, për të mbajtur të gjallë shpresën, edhe kur ajo dukej e pamundur.

– Alo… alo, motër, më dëgjon? – thirra me zë të lartë, duke shpresuar se nga ana tjetër do të vinte një përgjigje, një shenjë që lidhja ishte vendosur. Nga telefoni dëgjohej një lloj zhurme, një përzierje e paqartë tingujsh, dhe e ndjeva që dikush kishte ngritur kufjen, por përpjekja për të lajmëruar mbetej e dobët, e mbytur nga kaosi i linjës.

Vëllai m’u afrua, duke qëndruar pranë me një shikim të mbushur ankth dhe padurim. Ai priste të më dëgjonte, të më kapte ndonjë fjalë që mund të sillte lajmin që të dy e dëshironim aq shumë. Por unë, i zhgënjyer nga zhurma që nuk reshttë, i thash:

– Më kot… asgjë nuk dëgjohet, më kot presim…

Fjalët e mia ishin të lodhura, të zhveshura nga çdo shpresë, sikur linja që na ndante ishte një mur i pakapërcyeshëm. Vëllai më pa në heshtje, duke ndarë me mua atë moment të pafuqisë. Ndërsa flisnim, papritur, në veshët e mi erdhi një zë, një thirrje e largët, e ngjashme me timen, që përpiqej të thyente të njëjtën heshtje:

– Alo! Alo!

Zëri ishte i ngarkuar me emocion, me përpjekje dhe dëshpërim, sikur edhe nga ana tjetër dikush luftonte për të na arritur. Në atë çast, gjithë zhgënjimi im u kthye në një dridhje shprese, një ndjenjë që më ngriti përtej zhurmës dhe largësisë. Telefoni, që pak më parë më dukej si një pengesë, tani ishte ura që më lidhte me zërin e motrës, dhe për herë të parë, ndjeva se nuk ishim plotësisht të humbur.

– Alo… alo… kush është në telefon? – pyeste një zë nga ana tjetër, i turbullt dhe i largët, por mbushur me padurim dhe ankth.

– Unë… unë jam… Zana. Nuk më njeh? – iu përgjigja me shpresë, por edhe me një dridhje në zë, sikur frika ime të kishte kaluar përmes linjës. Nuk arrita ta dëgjoj përgjigjen e saj, sepse përnjëherë linja u pre dhe ne e humbëm përsëri.

I çoroditur, pa hequr dorë, përsërita numrin. Nuk di për të satën herë, nuk di sa herë e kisha bërë këtë veprim tashmë, por çdo herë hyrja në lidhje dhe dëgjoja vetëm heshtjen që thyhej nga zhurmë të largëta, të pakuptimta. Dukej sikur telefoni vetë po na ndëshkonte, duke na mbajtur të ndarë nga ajo që aq shumë dëshironim të ndanim.

Pas një kohe që më dukej si një përjetësi, më në fund ndjeva se kufja u hap sërish. Zemra më rrahu fort, dhe pa humbur një çast, nxitova të flisja. Ishte momenti që e kisha pritur me orë të tëra, por edhe ai që më frikësonte më shumë. Fjalët që më duhej të thosha ishin të rënda, një barrë që nuk e dija si ta ndaja me të. U përpoqa të mbledh gjithë guximin tim dhe, me zë të dridhur, fola, duke thyer heshtjen që kishte qëndruar si një mur mes nesh.

– Dëgjo… – i thashë me zë që më dridhej. – Alo… më dëgjon tani? Alo… dëgjo, motër… – Fjalët më mbeteshin në grykë, por diku duhej të filloja. – Mbrëmë… e di, nëna ishte shumë e sëmurë… – Zëri im u thye, por duhej ta thoja atë që ishte e pashmangshme. – Dhe ngushëllime, motër… se nëna mbrëmë na iku… Dhe nuk munda më të vazhdoja.

Nga ana tjetër e telefonit u dëgjua një rënkim i thellë, si një shigjetë që përshkoi zemrën time. Pastaj, një vaj që shpërtheu si një dallgë, një vaj që mbushi linjën dhe më përplasi në një dhimbje që s’kishte kufij. Ishte një vaj që nuk kishte nevojë për fjalë – të gjitha ndjenjat, gjithë dashuria dhe humbja ndiheshin në atë tingull që të plaste zemrën.

Për një moment, mu duk sikur gjithçka përreth meje u mbyll. Horizonti u ngushtua, dhe ajri më mungonte. Ishte si të kisha humbur edhe unë diçka brenda vetes, një copë të shpirtit tim. Në mendjen time, parafytyrova motrën, atje, në një largësi që tani dukej edhe më e madhe, të mbështjellë nga boshllëku dhe dhimbja. Mund ta ndieja, ta shihja në mendje si përpiqej të përballonte peshën e lajmit që sapo kishte dëgjuar, ndërsa unë, këtu, isha po aq i pafuqishme sa ajo.

Në atë çast, linja nuk ishte thjesht një mjet komunikimi – ishte një urë e brishtë mes dy zemrave të thyera, një hapësirë ku dhembja jonë gjeti një mënyrë për t’u bashkuar, pavarësisht largësisë.

Edhe një herë dëgjova zërin e saj, një zë që më erdhi si një oshtimë e thellë, sikur të vinte nga thellësitë e dheut, e mbushur me dhembje dhe vendosmëri.

– Unë… unë do të vij… mos e varrosni pa mua… – thirri ajo, dhe fjalët e saj u prenë papritur, duke lënë pas një boshllëk që më ngriu zemrën.

Pastaj, “trak,” – një tingull i thatë, i prerë, dhe pas tij, zukama monotone e telefonit, si një mur që u ngrit mes nesh dhe e ndërpreu atë lidhje të brishtë që na mbante të bashkuar. Ishte sikur gjithë dhimbja dhe dëshpërimi i saj ishin ngulitur në atë tingull të heshtur, që jehonte ende në mendjen time.

U ndjeva i mpirë, i pafuqishme për të bërë diçka më shumë, ndërsa në mendje më vinte fytyra e saj, një fytyrë e mbuluar nga dhembja, e mbushur me dëshirën për të mbërritur para se të ishte shumë vonë. Telefoni në duart e mia tashmë kishte humbur peshën e tij – nuk ishte më një urë komunikimi, por një simbol i asaj që kurrë nuk mund të zëvendësonte përqafimin, praninë dhe ngushëllimin.