GJURMËT E GRAVE LUFTËTARE NË  KRIJIMTARINË ARTISTIKE

Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha

Kur Lidhja e Shkrimtarëve e Kosovës propozoi temën “Letërsia dhe lufta,” në mua u ndez një dritë e papritur – një ide që më thirri si një amanet. Si mund të mos shkruaja për gratë luftëtare, ato që ranë në altarin e lirisë, duke e bërë sakrificën e tyre frymëzim të pavdekshëm?

Por bashkë me këtë ide, erdhi edhe dilema: a do të mundesha? Si ta gërshetoja heroizmin e tyre të pamatshëm në një temë, në një përshkrim që do t’u bënte sadopak drejtësi? Si mund të nxirrja në dritë gjithë madhështinë e qëndresës së tyre në vetëm disa rreshta?

Ishte një sfidë në vete, por edhe një përulje – një përpjekje për t’i dhënë një mirënjohje, sado të vogël, grave që për lirinë flijuan gjithçka. Në çdo fjalë që do të shkruaja, dëshiroja të pasqyroja jo vetëm dhimbjen, por edhe guximin, jo vetëm luftën, por edhe dashurinë që i shtyu të qëndronin deri në fund. Kjo ide ishte më shumë se një temë; ishte një premtim që ato gra, me gjithë heroizmin e tyre të pamatshëm, nuk do të harroheshin kurrë.

Heroizmi i gruas shqiptare është një këngë e gdhendur ndër shekuj, një epikë e pashuar që valëvitet në fushat e historisë sonë. Ajo, jo vetëm që ka ndriçuar shtëpinë dhe fisin, por ka qëndruar krah për krah burrave në të gjitha betejat për liri, dinjitet dhe barazi. Në Kosovë, pjesëmarrja e saj në jetën shoqërore ka qenë si një burim që ushqen lëvizjet më të mëdha – nga lufta për çlirim kombëtar deri te përpjekjet për pavarësi dhe emancipim.

Kjo histori shumëshekullore është e mbushur me emra të paharruar dhe me zëra që flasin për kurajën dhe përkushtimin e gruas shqiptare. Kosova mburret me heroinat e saj të pavdekshme: Shotë Galica, simbol i rezistencës dhe sakrificës; Marie Shllaku, zëri i arsimit dhe humanizmit; Gratë e Jasharajve, simbol i stoicizmit dhe dashurisë për atdheun; Xhevë Lladrovci, luftëtare e paepur për liri; Hanumshahe Avdullahu, një ikonë e devotshmërisë dhe forcës.

Por Kosova ka edhe shumë e shumë gra të tjera, heroinat e heshtura që mbartin peshën e historisë në heshtjen e tyre madhështore. Ato janë pjesë e një tapicerie të gjerë që meriton të njihet e të nderohet. Në një ditë tjetër, në një vend tjetër, do të përpiqem të përmend çdo emër të tyre, sepse ato janë yjet që ndriçojnë qiellin e lirisë sonë. Çdo hap i tyre, çdo sakrificë dhe çdo betejë, është një testament për forcën e jashtëzakonshme të gruas shqiptare dhe përkushtimin e saj ndaj lirisë dhe drejtësisë.

Në hijen e një dekade të errët, dhimbja dhe padrejtësia u shtrinë mbi shqiptarët si një re që nuk e lëshonte qiellin e Kosovës. Numri i saktë i të burgosurve mbeti një mister edhe për ata që mbanin çelësat e atyre burgjeve. Shqiptarët mund të arrestoheshin në çdo çast – pa paralajmërim, pa arsye dhe shpesh pa asnjë shënim të dokumentuar. Ishte një kohë kur ndalimi ishte një kërcënim i përhershëm dhe dënimi një realitet i zymtë.

Nga viti 1981 e më tej, historia e dhimbjes së popullit shqiptar u shkrua me penën e padrejtësisë dhe lotëve të pafajshëm. Më shumë se gjysma e popullatës u ndalua, u pyet dhe u trajtua me ashpërsi, duke mos kursyer as gratë, simbolet e jetës dhe të qëndresës. Çdo vit që kalonte, intensiteti i ndjekjeve dhe maltretimeve ndaj femrës shqiptare rritej si një dallgë e pamëshirshme që përplasej mbi brigjet e dinjitetit të saj.

Pesëvjeçari i fundit i asaj kohe të errët solli tablo nga më rrëqethëset – një mozaik dhimbjeje që rrëfen për plagët e hapura të një populli. Gruaja shqiptare u vra dhe u plagos, u përul dhe u torturua, u arrestua dhe u mor në biseda të pafund informative. U përndoq, u ndoq dhe u përzu nga vendi i saj i punës, duke iu mohuar çdo e drejtë dhe dinjitet njerëzor.

Në çdo akt të dhunës dhe padrejtësisë, gruaja shqiptare mbeti simbol i qëndresës. Ajo, megjithatë, mbante mbi supe barrën e një kohe të egër, ku shtypja dhe dhuna kërkonin ta thyenin, por ajo, si një lis i fortë në erërat e stuhishme, qëndroi krenare, duke mbetur një frymëzim për brezat që do të vijnë. Kjo histori nuk është vetëm një kronikë vuajtjeje, por edhe një testament për forcën e palëkundur të shpirtit shqiptar.

Gruaja shqiptare, si një emblemë e forcës dhe guximit, ndau të njëjtin fat të hidhur me burrin, duke përballuar maltretime dhe dhunë të pamëshirshme. Brutaliteti nuk njihte kufij – ajo u rrah, u shtyp nga armët dhe shkopinjtë prej gome, u shkelmua me egërsi, ndërsa mbi trupin e saj shfryhej shovinizmi i verbër. Madje, mizoria guxonte të sulmonte edhe lindjen e saj, duke e kërcënuar: “Më nuk do të lindësh shqiptarë të vegjël.”

Në agimin e fundit të shekullit, gruaja shqiptare vijonte të përndiqej nga plumbat dhe dhuna, duke paguar çmimin e kërkimit të lirisë dhe barazisë. Në pragun e shtëpisë, në dhomat e saj, ajo u vra dhe u plagos vetëm pse donte të jetonte e lirë. Rrugët e Kosovës dhe sheshet e mbushura nga demonstratat u bënë dëshmitarë të sakrificave të saj – aty ku ajo ngrihej si një zë i palëkundur për liri, u rrëzua nga dhuna e pashpirt, por kurrë nga fryma e saj e pathyeshme.

Ajo nuk ishte thjesht një grua – ishte një flamur që valëvitej për të gjithë ata që ëndërronin një të ardhme më të drejtë. Çdo plagë mbi trupin e saj është një testament i sakrificës dhe rezistencës, një kujtesë e përhershme e shpirtit që nuk mund të mposhtet. Gruaja shqiptare, edhe në dhimbjen më të madhe, qëndroi si një simbol i pavdekshëm i guximit dhe krenarisë.

Gjatë luftës së fundit të UÇK-së, 45 gra shqiptare ranë si dëshmore, duke mbajtur mbi supe barrën e një dhimbjeje të pamasë dhe një sakrifice të pavdekshme. Ato u vranë në mënyrat më çnjerëzore, duke përjetuar dhunë që thyen trupin, plagosi shpirtin dhe sulmoi vetë qenien e tyre të brishtë. Metodat barbare nuk kursyen asgjë, duke i shtrënguar ato në një vorbull të mallkimit dhe tmerrit.

Kur të lexosh për këto gra, ato do të hyjnë thellë në qenien tënde, duke u bërë pjesë e shpirtit dhe dhembjes sate. Është e pamundur të mos ndjesh tronditje, e nëse ke qoftë edhe një fije poeti në shpirt, lapsi do të të thërrasë vetë për t’i dhënë zë këtij rrëfimi. Nuk mund të qëndrosh indiferent – do të ndjesh nevojën ta përjetësosh historinë e tyre në vargje që frymojnë dhimbje dhe krenari.

Edhe nëse nuk je këngëtar, zëri yt do të dalë si një melodi përvajtëse, një refren që përngjan me notat e dhimbjes dhe madhështisë në Boleron e Maurice Ravel-it. Piktura do të lindë vetiu, sikur Onufri të kishte marrë përsëri furçën e tij për të kapur shpirtin e sakrificës dhe trimërisë. Regjisorët, të kapur nga frymëzimi, do të krijonin një film sa qel e mbyll sytë, një epikë vizuale që do të shfaqte gjithë dritën dhe hijen e këtyre heroinave.

Këto gra janë muzë për çdo art, burim i pashtershëm frymëzimi për të gjithë ata që duan të kapin të vërtetën e shpirtit njerëzor dhe të shkruajnë historinë e tyre nëpër kohë. Çdo varg, çdo notë, çdo penel dhe çdo kornizë filmi qëndron si një testament për heroizmin dhe qëndresën që ato mishëruan.

Por edhe në çastet më të errëta, ato nuk u dorëzuan. Dhuna që synonte t’i çmendte, u thye para shpirtit të tyre të pathyeshëm. Me kokën lart dhe shpirtin të paepur, ato përballuan persekutorët e tyre, duke i parë si qenie pa kurriz, si hijena që guxuan të tregonin trimëri vetëm kundër grave duarthata. E megjithatë, edhe si të pambrojtura, ato e mbajtën dinjitetin dhe krenarinë, duke ia treguar vendin dhunuesve të tyre, duke i hedhur në plehun e historisë, atje ku mbesin ata që ngjallin turp dhe përçmim.

Këto gra, me sakrificën dhe qëndresën e tyre, janë flamuj që valëviten përjetë në kujtesën tonë. Ato janë dëshmia e gjallë e shpirtit shqiptar që nuk dorëzohet, një frymëzim për brezat e ardhshëm dhe një përkujtim që na fton të mos harrojmë kurrë dhimbjen e tyre dhe krenarinë e tyre të pashuar.

Vetëm në vitet e ngarkuara të 1981-1990, numrat rrëfejnë një histori rrëqethëse: 3,348 shqiptarë të dënuar, 183 të vrarë nga armët e ushtrisë dhe policisë, përfshirë 16 fëmijë të pafajshëm. Pas këtyre shifrave fshihet një dhimbje e pamasë, një britmë që nuk u dëgjua. Edhe gratë nuk u kursyen: burgosjet e tyre, nga viti në vit, ishin plagë të hapura që dëshmonin një padrejtësi të thellë. Shtatë gra në 1981, katër në 1983, dhe lista vijon, duke u shtuar me çdo vit që kalonte.

Pjesa më e madhe e të burgosurve politikë ishin të rinj – 18 deri në 20 vjeç, 26 për qind e tyre, ndërsa 21 deri në 24 vjeç përbënin 21 për qind. Por edhe fëmijët, 14 dhe 15 vjeç, nuk u shpëtuan këtij realiteti të egër, përfaqësuar në 3.9 për qind të dënimeve. Të miturit e moshës 16-18 vjeç, me 15.6 për qind, mbartnin mbi supet e brishta një barrë të rëndë që nuk u takonte.

Gjatë këtij dhjetëvjetëshi, shqiptarët në Kosovë përjetuan të gjitha format e shtypjes – nga diskriminimi i heshtur deri te dënimet e pamëshirshme. Në çdo shifër dhe statistikë, fshihet një histori, një jetë e thyer dhe një amanet për drejtësi. Kjo është një dekadë që nuk duhet harruar kurrë, një kujtesë e gjallë e rezistencës dhe e shpirtit që nuk u gjunjëzua përballë padrejtësisë.

Gjithnjë më ka pushtuar dëshira për t’i dhënë zë grave – heroinave të heshtura të historisë sonë, për të shkruar për luftën e tyre, për qëndresën e tyre që shkëlqen si flakë në errësirë. Kush janë ato gra, që guxuan të sfidonin të pamundurën? Çfarë zemrash mbajnë brenda vetes që i bën kaq trime, kaq të patrembura, kaq të devotshme për lirinë?

Ato gra, me shpirtin e tyre të pashuar, kanë dashuruar lirinë më shumë se jetën vetë. Çdo hap i tyre në rrugën e përpjekjes ishte një simfoni për jetën – një lutje për botën që ne sot gëzojmë. Me duar të djegura nga puna, me zemra që rrihnin nën peshën e shpresës, ato u ngritën, sfiduan çdo dhunë, çdo robëri, çdo padrejtësi. Nuk kishin as armë, as mburoja, vetëm guximin dhe dashurinë për jetën e lirë.

Në thellësitë e shpirtit të tyre, ato bartnin një ëndërr – një botë ku askush nuk do të shtrëngonte zinxhirë, ku asnjë fëmijë nuk do të lindte në frikë, ku çdo grua dhe burrë do të jetonin pa shtypje, të lirë, të barabartë. Ato nuk luftuan vetëm për vete, por për çdo brez që do të vinte, për ne, që sot e ndiejmë lirinë si ajrin që marrim frymë.

Të shkruash për këto gra është si të thurësh një himn për vetë shpirtin njerëzor – për fuqinë, për dashurinë, për atë zjarr që nuk shuhet kurrë. Ato janë dritë, janë frymëzim, janë kujtimi që na thërret të mos harrojmë kurrë se liria nuk është dhuratë, por trashëgimi e luftës dhe Ato dolën në betejë, të pathyeshme si malet, krah për krah me burrat, duke ecur përmes flakëve të luftës me zemra që rrihnin si këmbana lirie. Nuk kishte frikë që mund t’i ndalte, as dhimbje që mund t’i përulë. Ishin gra, por mbi të gjitha ishin shpirtra të guximshëm, të vendosur të luftonin për një të ardhme që nuk do të njohë okupim.

Me guxim të pamatshëm, ato hodhën hapin e parë drejt vijave të para, të barabarta në betejë, të bashkuara në ëndrrën për një botë më të drejtë. Çdo thirrje lufte që dilte nga buzët e tyre ishte si një poezi lirie, një premtim që flijimi i tyre nuk do të ishte i kotë.

Disa prej tyre lanë pas vetëm hije kujtimesh, sepse liria kërkoi më të shtrenjtën: jetën e tyre. Por edhe në rënien e tyre, ato fituan përjetësinë, duke u bërë simbole të qëndresës, të dinjitetit dhe të sakrificës sublime. Krah për krah me burrat, ato mbollën farat e lirisë në tokën e përgjakur, duke e kthyer dhimbjen në fuqi dhe lotët në zjarr.

Në çdo pëshpëritje të erës, në çdo cicërimë zogu, dëgjohet kujtimi i tyre – ato gra që nuk u dorëzuan kurrë, që dhanë gjithçka për një jetë të lirë, duke u bërë shtylla të pandashme të historisë sonë.

Historia jonë është si një lëndinë e gjallë e mbushur me lulëkuqe të kuqe, secila prej tyre simbolizon një grua të zonja që flijoi gjithçka për lirinë e këtij dheu. Në faqet e saj të pavdekshme shkëlqejnë emra që nuk do të shuhen kurrë, gra të guximshme që u ngritën si shqiponjat në momentet më të errëta.

Kushdo që prek historinë e Shotë Galicës, ndien forca të rralla, një shpirt që guxoi të përballet me padrejtësinë e botës me një zemër që rrihte vetëm për lirinë. Kujtimi i saj nuk është vetëm heroik, por një fanar që ndriçon rrugën për të gjitha brezat që vijnë.

Në hijen e saj qëndron Marije Shllaku, një simbol i palëkundur i rezistencës, një zë që nuk u ndal kurrë për të thirrur drejtësi. Pastaj, si yje të ndritshëm, shfaqen Hyrije Hana, Xhevë Krasniqi-Lladrovci, dhe Nushe Avdullahu, secila duke mbajtur barrën e një lufte që kërkonte gjithçka prej tyre. Ishin gra që e kthyen dhimbjen në fuqi, lotët në betim, dhe dashurinë për lirinë në armën më të fuqishme.

Por ato nuk ishin të vetme – kishte edhe shumë të tjera, emrat e të cilave jetojnë në kujtesën tonë kolektive edhe kur nuk thuhen shpesh, por për hire të kohës nuk do i përmendi në këtë rast. Çdo hap që hodhën, çdo flijim që bënë, ishte një gur i çmuar në themelet e lirisë sonë. Ato janë gratë që historia jonë i ruan si margaritarë, dritë që nuk shuhet dhe dashuri që nuk harrohet. Janë frymëzimi ynë, trashëgimia jonë dhe premtimi që të vazhdojmë të ndërtojmë një botë më të drejtë, ashtu siç e ëndërruan ato.

Si mund të harrohet, vallë, ajo luftë heroike e grave të familjes Jashari? Ato, që u ngritën mbi dheun e një bote që donte t’i shtrëngonte në zinxhirë, për të dëshmuar se forca e shpirtit të lirë nuk mposhtet kurrë. Ishin si lisat që nuk përkulin kokën ndaj stuhisë, si flakë që ndriçojnë natën më të errët.

Gratë e kësaj familjeje nuk luftuan vetëm me armë, por me zemër dhe shpirt, duke mbajtur peshën e një bote të tërë mbi shpatullat e tyre. Gratë e tyre, bijat e qëndresës, thurën historinë me penjëz që nuk këputen – një rrjetë kujtimesh të pavdekshme, një trashëgimi të ndritshme që kalon nga një brez te tjetri.

Kujtimi i tyre jeton në erën që përshkon tokën, në fjalët e secilit që rrëfen legjendën e tyre, në yjet që ndriçojnë mbi kullat e familjes Jashari. Gratë e Jasharajve janë dëshmi e përjetshme e guximit dhe sakrificës, shembull i një dashurie që nuk vdes kurrë – dashuri për lirinë, për nderin, për jetën.

Në çdo pëshpëritje të historisë sonë, në çdo shënim të ndërgjegjes kolektive, ato gra dhe vajza mbeten si frymëzim i përjetshëm. Ato treguan se edhe në momentet më të errëta, drita e guximit dhe e shpresës mund të na udhëheqë drejt lirisë, dhe për këtë, nuk mund të harrohen kurrë.

Gratë tona – heroinat tona, janë burimi i pashtershëm i frymëzimit, flakë që ndez çdo zemër krijuese. Si mundet pena e shkrimtarit të rrijë e heshtur, kur historitë e tyre përvëlojnë faqet e bardha, duke u kthyer në vargje që ndizen si zjarr mbi kohë? Çdo fjalë që shkruhet për to është një uratë, një dëshmi e pavdekësisë së guximit të tyre.

A mundet furça e piktorit të qëndrojë e ngrirë, kur fytyrat e tyre të forta e të përvuajtura kërkojnë të përjetësohen në telajo? Çdo penel është një pëshpëritje e historisë së tyre, çdo ngjyrë – një pasqyrim i shpirtit të pathyeshëm që bartin në heshtje. Në portretet e tyre, gjejmë vuajtjen dhe shpresën, dhimbjen dhe forcën, si një simfoni që përzihet me dritën.

A mundet këngëtari të mos thurë melodi për to, kur çdo histori e tyre është një himn që buçet përmes brezave? Çdo notë që del nga buzët e tij është një thirrje për drejtësi, një këngë për jetën, një nderim për sakrificën e tyre. Zërat e grave tona janë bërë jehona që udhëtojnë në kohë, duke frymëzuar këngët që kurrë nuk do të heshtin.

Jo, ato gra – ato heroina, nuk mund të lënë indiferent askënd që mban në zemër artin, historinë dhe dashurinë për jetën. Ato janë vetë muzika, poezia dhe piktura e kësaj toke, një testament i gjallë i asaj se çfarë do të thotë të jesh grua dhe heroinë në të njëjtën kohë.

Për to, ato gra që u bënë frymëzim i kohërave, u shkruan romane që rrjedhin si lumenj historie, duke bartur kujtimet e një qëndrese të pashoqe. Faqet e tyre janë të mbushura me vargje të gjata, ku dashuria dhe dhimbja ndërthuren si fije të një qilimi të shenjtë, duke u bërë pasqyrë e shpirtit të kombit.

Në çdo fjalë, në çdo faqe, ndihen plagët e tyre, guximi i tyre, dashuria e tyre për lirinë, për jetën, për tokën e të parëve. Ato romane nuk janë thjesht tregime; janë himne që i këndohen shpirtit të pathyeshëm të grave tona, të ngjizura me dhembje por edhe me krenari të pafund.

Këngët që lindën për to janë si jehona që nuk shuhet kurrë. Me tinguj të pastër dhe fjalë që mbajnë peshën e shekujve, ato këngë u këndohen në odat e burrave, në vendet ku historia përcillet nga një brez në tjetrin. Populli ynë i ruan ato këngë si thesar, duke i mbajtur të gjalla në zemrat dhe kujtimet e tij.

Në çdo melodi, ndihen rrahjet e zemrave të tyre, në çdo varg, dëgjohet një rrëfim i sakrificës së tyre. Këngët dhe romanet për to janë më shumë se art; janë një dëshmi, një amanet që brezat të mos harrojnë kurrë heroinat që dhanë gjithçka për lirinë tonë. Nëpër to, ato gra jetojnë përjetësisht, duke ndriçuar si yje në qiellin e historisë sonë.

Në tablotë e artistëve, u ngjizën portrete të shumta, ku fytyrat e tyre u kthyen në imazhe shqiponjash – të forta, krenare, të papërkulura. Me çdo penel që përshkonte telajon, merrte jetë një histori, një kujtim i paharrueshëm i grave që mbajtën barrën e një populli mbi supet e tyre.

Sytë e tyre, të thellë si qielli i një dite të kthjellët, flasin për guximin dhe vuajtjen. Balli i tyre, i hijshëm dhe i rrudhur nga koha e sakrifica, ngjan si një hënë e plotë që ndriçon netët e errëta. Buzët e tyre të heshtura, por plot histori, janë një thirrje e përjetshme për drejtësi dhe liri.

Krahët e shqiponjës u vizatuan në formën e shpatullave të tyre – të gatshme për të fluturuar mbi pengesat dhe të qëndrojnë krenare përballë stuhive. Çdo detaj i pikturave flet për shpirtin e tyre luftarak, për dashurinë e tyre për këtë dhe, për flijimin e tyre të madh.

Në ato portrete, ato gra nuk janë thjesht figura; ato janë simbole të pavdekësisë, frymëzimi i një kombi që nuk harron. Portretet e tyre janë art, por edhe dëshmi – një thesar i përjetshëm që flet për madhështinë dhe përkushtimin e tyre. Si shqiponja që lartësohen mbi male, ashtu dhe ato gra jetojnë përgjithmonë në përjetësinë e artit.

Për heroinat tona, ato gra që sfiduan kohën dhe fatin, u xhiruan filma që sollën jetët e tyre në ekranet e botës. Me çdo kornizë dhe çdo skenë, u përjetësuan momentet e guximit dhe sakrificës, duke i dhënë zë historive që meritonin të dëgjoheshin nga gjithë njerëzimi.

Në arenën ndërkombëtare, këta filma u pritën si thirrje e fuqishme e qëndresës dhe forcës njerëzore. Ata prekën zemra dhe frymëzuan shpirtra, duke nxjerrë në dritë shpirtin luftarak dhe dashurinë e pamatshme për lirinë. Kritika dhe publiku i krahasuan me Zhan Darkën franceze, atë ikonë të guximit të përjetshëm, dhe me gra të tjera të mëdha të historisë, duke njohur në to të njëjtën flakë të shenjtë.

Heroinat tona, përmes filmit, u bënë simbol universal i qëndresës dhe sakrificës. Nga çdo cep i rruzullit tokësor, emrat e tyre u përmendën me respekt dhe admirimin që meritonin. Çdo çmim, çdo duartrokitje, ishte një përulje përpara shpirtit të tyre të pavdekshëm. Në historinë e filmit, si dhe në historinë e jetës, ato gra mbetën të përjetshme, dëshmi se guximi dhe dashuria për lirinë janë gjuhë që kuptohet nga të gjithë.

Gratë tona, heroinat e pavdekshme, ato që ngriheshin mbi stuhitë e kohës si malet e pathyeshme, dhanë gjithçka për lirinë – një flamur i shenjtë që valëvitet në shpirtin e tyre. Janë më shumë se thjesht kujtime; janë frymë që ushqen zemrat tona, janë yje që ndriçojnë rrugën tonë drejt së ardhmes.

Ato, me guximin që kalon kufijtë e të zakonshmes, flijuan gjithçka – edhe vetë jetën, për të ndërtuar një botë më të drejtë, më të lirë. Çdo hap i tyre ishte një betejë e heshtur, çdo frymëmarrje një lutje e përkushtuar për brezat që do të vinin pas. Sakrificat e tyre nuk ishin vetëm dhimbje, por edhe dashuri e thellë, një flakë që ndriçoi rrugën tonë.

Për këtë, ato meritojnë shumë më tepër se fjalët tona; meritojnë dashurinë më të pastër që mund të japim, respektin më të sinqertë që mbajmë në zemër, dhe një mirënjohje të përjetshme që nuk shuhet as me kalimin e kohës.

Edhe tani, nga përjetësia, duket sikur na flasin përmes erës dhe kujtimeve: “Duani lirinë, çmoni atë, sepse për të dhamë jetën. Mos e harroni se jeta nën robëri nuk është jetë; nuk ka gëzim, nuk ka dritë.” Zëri i tyre jehon si një thirrje e pavdekshme, duke na kujtuar se liria është amaneti më i shenjtë që duhet ruajtur me çdo frymëmarrje dhe çdo hap që hedhim mbi këtë tokë.

Por, vallë, a mundet ndonjëherë mirënjohja jonë t’i përmbushë sakrificat e tyre? A mundet ndonjëherë të jetë e mjaftueshme? Jo, kurrë nuk është mjaft. As fjala më e bukur, as monumenti më i lartë nuk mund të përfshijë pafundësinë e asaj që ato dhanë. Dashuria dhe guximi i tyre kalojnë kufijtë e çdo falënderimi – ato janë përjetësia vetë, zëri i heshtur që na thërret të mos harrojmë kurrë.

Sa herë që përpiqemi t’i nderojmë, ndiejmë se gjithnjë mbetemi larg asaj që meritojnë. Ato gra, të pathyeshme si guri i tokës sonë, meritojnë më shumë – më shumë se fjalët që derdhim në vargje, më shumë se gjestet që sjellim me përkushtim, më shumë se përmendoret që ngrihen në qiell.

Por ato nuk kërkojnë statuja që të ngrihen lart, as monumente që t’i prekin yjet, as fjalë që të tingëllojnë si jehonë. Jo, ato nuk kërkojnë madhështi të dukshme, nuk kërkojnë lavdi që qëndron në heshtje mbi gurë të ftohtë. Kërkojnë diçka më të thellë, më të gjallë, më të përjetshme.

Ato kërkojnë që sakrifica e tyre, e gdhendur në gurët e historisë, të gjallërojë si një melodi e përjetshme në zemrat tona. Kërkojnë që drita e lirisë, ajo flakë e ndezur me mund dhe gjak, të mos shuhet kurrë, por të ndriçojë përjetësisht mbi dheun që lanë pas.

Ato na thërrasin, bij e bija të një toke të lirë, që këtë dhuratë të shenjtë ta ruajmë si margaritarin më të çmuar. Të dashurojmë lirinë si frymën e parë që mbush gjoksin, ta përqafojmë me gjithë qenien tonë, ta çmojmë si thesarin që ndan errësirën nga drita.

Në çdo rrahje zemre dhe në çdo hap që hedhim, ato kërkojnë që amaneti i tyre të mos harrohet. Sepse liria, e fituar me vuajtje dhe guxim të pashoq, është një frymë hyjnore që duhet të rrojë përjetësisht në çdo zemër që e njeh kuptimin e saj.

Sepse për ta, nderimi më i madh është dashuria për lirinë që na dhanë, një dashuri që nuk përfundon në monumente, por pulson përjetësisht në çdo hap, në çdo frymë që merr një komb i lirë. Kjo është ajo që kërkojnë – një botë që nuk harron kurrë amanetin e tyre.

Ato kërkojnë vetëm një gjë – që ne të ruajmë atë që ato fituan me mund dhe gjak, me dhimbje që përshkruan çdo pëllëmbë të shpirtit të tyre. Liria, ajo perlë e shenjtë, që u ngjiz në zemrat e tyre dhe u trashëgua tek ne, duhet të mbrohet si thesari më i çmuar, si një flakë që nuk guxojmë ta lëmë të shuhet.

Kërkojnë që ta duam lirinë si frymën e parë të mëngjesit, ta çmojmë çdo ditë si një dhuratë qiellore, ta mbajmë të gjallë në çdo mendim, në çdo veprim. Sepse, në atë liri që gëzojmë sot, ato jetojnë – në fëshfërimën e erës, në paqen që ndjejmë kur ecim lirshëm mbi këtë dhe.

Çdo frymëmarrje që marrim në liri është një jehonë e jetëve të tyre, një kujtesë e përjetshme e sakrificës që nuk mund të harrohet. Në çdo hap që hedhim mbi këtë tokë të qetë, ato flasin përmes heshtjes, na thërrasin të mos harrojmë kurrë, të mos lëshojmë kurrë dorën nga ajo që ato na dhanë – lirinë, këtë amanet të shenjtë që jeton në përjetësi.

Dashuria dhe respekti për to janë të gjalla si drita e yjeve që nuk shuhet kurrë, kur liria që ato fituan mbetet e pandryshuar – një thesar i shenjtë, i paprekur nga stuhitë e kohës. Ajo liri, për të cilën ato luftuan me zemër dhe shpirt, është amaneti i tyre, drita që duhet ta ruajmë si një flakë të shenjtë.

Ky është monumenti i tyre i përjetshëm – jo një gur që qëndron në heshtje, por një komb që kujton, që përkulet me mirënjohje përpara kujtimit të tyre. Një komb që i mban të gjalla sakrificat e tyre në zemrën e çdo qytetari, që ruan lirinë si frymën e vet dhe si udhën që ndriçon të ardhmen.

Ato jetojnë në kujtesën tonë kur çdo hap i yni në paqe dhe çdo frymë që marrim në liri është një betim i heshtur për ta mbrojtur atë që na lanë pas. Sepse liria, e fituar me gjakun e tyre, është kujtesa e pavdekshme e shpirtit të tyre të pathyeshëm, një flakë që duhet të ndriçojë rrugën tonë për breza të tërë.

Dhe në fund të çdo historie, janë krijuesit që bëhen rojtarët e kujtesës, ata që mbajnë gjallë gruan dhe luftën e saj, duke i dhënë pavdekësi përmes artit të tyre. Me penën që përshkruan sakrificat e saj, me furçën që ngjiz portretet e guximit, me meloditë që përçojnë jehonën e shpirtit të saj, dhe me ekranizimet që rrëfejnë historinë në dritën e qartë të kohës – ata i japin gruas përjetësi.

Në vargjet e poezive dhe rrëfimet e romaneve, ajo merr frymë përjetësisht. Në telajot ku ngjyrat e shpirtit të saj ndriçojnë, ajo qëndron krenare. Në këngët që populli i mban të gjalla, zëri i saj kumbon si një thirrje që nuk hesht kurrë. Dhe në filma, ku historia e saj shpaloset në sytë e botës, ajo bëhet legjendë që nuk harrohet.

Krijuesit, me magjinë e tyre, e çlirojnë atë nga kufijtë e kohës dhe hapësirës. Përmes artit të tyre, ajo jeton në të tashmen, ndriçon të ardhmen dhe mbetet simbol i përjetshëm i guximit, qëndresës dhe dashurisë për lirinë. Në çdo akt krijues, gratë që sfiduan kohën bëhen të pavdekshme, duke përjetuar përjetësinë në mendjet dhe zemrat e njerëzimit.

Nuk është rastësi që krijuesit e kanë përshkruar lirinë me ngjyrën e kuqe, një ngjyrë që flet me zërin e dhembjes dhe të shpresës. E kuqja është gjaku i derdhur në altarët e sakrificës, zemrat që rrahën pa u lodhur për të ngritur një botë më të drejtë dhe më të lirë. Është ngjyra që lidh brezat, që mbart në vete historinë e përjetësisë dhe flijimit.

Gruaja është tempulli i shenjtë i lirisë, një faltore e ndërtuar mbi themelet e sakrificës dhe guximit. Ajo është drita që ndriçon rrugën drejt të ardhmes, një flakë që nuk shuhet kurrë, edhe përballë erërave më të forta të kohës.

Zemra e saj është burimi i amësisë, një oqean i pafund dashurie dhe dhembshurie që ushqen breza të tërë. Në çdo rrahje të saj, gjallon jeta, në çdo përqafim, ndihen premtimet për një botë më të mirë. Gruaja është ajo që mban në vete shpirtin e lirisë dhe frymën e përjetshme të jetës.

Ajo simbolizon flakën e pashuar të guximit, një dritë që nuk venitet kurrë, pavarësisht erërave të forta të kohës. Është dashuria që kapërcen çdo dhimbje, përkushtimi që shkruan epopetë më madhështore. E kuqja është shpirti i luftës dhe i fitores, një përshkrim i pamatshëm i jetës që përqafoi lirinë, pavarësisht plagëve që mbajti mbi supe.

Ajo është guxim që lind nga hiri, shpresë që mbin mbi plagët e dheut, një kujtim i përjetshëm i gjithçkaje që është flijuar për të parë agimin e lirisë. Dhe kështu, liria, e kuqe si gjaku dhe zemra, qëndron mbi çdo vuajtje, duke na kujtuar se ajo është dhurata më e çmuar që u fitua me zemrat dhe shpirtrat e atyre që guxuan të ëndërrojnë për të.

Përmes artit, gruaja që luftoi shndërrohet nga një kujtim në një simbol të përjetësisë, një frymë që nuk shuhet kurrë. Ajo bëhet legjendë, një yll i pashuar në qiellin e historisë, që ndriçon zemrat dhe mendjet tona me fuqinë e sakrificës së saj.

Liria, me gjithë kuqësinë e saj të thellë, që bart gjakun dhe shpresën, mbetet amaneti i tyre – një testament i shkruar në faqet e dheut dhe në zemrat e njerëzimit. Krijuesit e ruajnë atë amanet me artin e tyre, duke e kthyer në një flakë të shenjtë që vazhdon të ndriçojë udhën tonë.

Kosova, gjatë atyre viteve të zymta, ishte si një fuçi baruti, ku çdo çast dukej se mbante frymën për një shkëndijë të vogël – një shpërthim që do të përfshinte të gjitha tokat shqiptare me zjarrin e shpirtit të lirisë. Jeta nën robëri ishte një plagë që s’pushonte së dhemburi, një zinxhir i padukshëm që rëndonte mbi çdo ëndërr. Në këtë ferr të heshtur, gruaja shqiptare mbante peshën më të rëndë, duke ndjerë dhimbjen për burrin, për djalin, për vëllain – por mbi të gjitha, për mungesën e lirisë, për atë ajër që nuk e kishim të lirë.

Ishte ajo dhimbje që u kthye në forcë dhe guxim, një fuqi që shpërtheu në kërkesat studentore të vitit 1968, një britmë e zhurmshme në vitin 1981 dhe një zë gjithëpopullor në vitin 1989. Kërkesat nuk ishin thjesht politike, ato ishin klithma të shpirtit kombëtar, një refren që kërkonte drejtësi, dinjitet dhe të drejtën për të jetuar të lirë. Dhe në ballë të këtyre lëvizjeve, qëndronin gratë – shtyllat e pathyeshme të shpresës dhe të kurajës.

Ato nuk ishin vetëm dëshmitare, por prijëse të heshtura, frymëzime të një epoke që kërkonte dritë në errësirë. Me çdo hap, ato treguan se liria nuk është vetëm një ëndërr, por një kauzë për të cilën ia vlen të luftosh. Historia e atyre viteve është një testament i forcës së gruas shqiptare, një këngë e dhembjes që u kthye në himn të rezistencës dhe të triumfit.

Është një flakë që nuk shuhet me kalimin e kohës, një dritë që shtrihet përtej brezave, duke u bërë udhërrëfyes për ata që do të vijnë. Në çdo varg, në çdo penel, në çdo melodi, ato gra jetojnë – të pavdekshme, si simbole të lirisë, guximit dhe dashurisë për të ardhmen e një bote më të drejtë.

Dhe në fund të gjithë kësaj historie të dhimbjes dhe sakrificës, gratë shqiptare mbetën si shtylla të pathyeshme të kombit. Edhe pse u dënuan me vite të gjata burgimi, edhe pse trupat e tyre u torturuan dhe shpirtrat u izoluan, edhe pse u përjashtuan nga puna dhe institucionet e arsimit dhe shkencës u mbyllën për to, ato nuk u gjunjëzuan. Edhe kur u diferencuan politikisht dhe u sulmuan në çdo hap, ato e ruajtën dinjitetin dhe forcën për t’i dalë zot atdheut të tyre.

Sepse askush tjetër në këtë botë nuk e di më mirë se gratë shqiptare si të punojnë kur duket se puna është e pamundur, si të veprojnë kur gjithçka është e ngrirë, dhe si të qëndrojnë krenare përballë dhunës dhe tiranisë. Forca e tyre, gjaku i tyre, dhe dashuria e tyre për tokën që i rriti ishin dhe mbeten më të forta se çdo shtypje apo pushtim.

Kur zëri i luftës buçiti në çdo anë të Kosovës, kur toka e stërgjyshërve tronditej nga peshat e hidhura të armëve dhe të dhimbjes, gruaja shqiptare u ngrit si një mal i palëkundur, duke u rreshtuar përkrah burrave në ballë të betejës. Ajo nuk pranoi të qëndronte mënjanë, sepse zemra e saj rrihte në një ritëm të pandalshëm me thirrjen për liri, me mallin për tokën që ishte shpirt, dhe me ëndrrën për të ardhmen që meritonte të ishte e ndritshme.

Në atë zjarr që përpiu jetët dhe shpirtrat, gruaja shqiptare u bë heroina e dhembjes dhe e kurajës. Trupi i saj u vu në shënjestër të armikut, u plagos dhe u përçmua nga dhuna më e egër, u masakrua dhe u përdhunua. Por përtej kësaj mizorie, përtej çdo akti barbar, shpirti i saj mbeti i paprekur, i pastër dhe hyjnor. Ajo ishte më shumë se një viktimë; ajo ishte simboli i një kombi që nuk u gjunjëzua, një flakë që nuk u shua.

Gruaja shqiptare nuk mbajti vetëm peshën e dhembjes personale, por edhe atë të tokës së saj. Në altarin e lirisë, ajo qëndroi krenare, me kokën lart dhe me shpirtin të ndriçuar nga dinjiteti i saj. Sakrifica e saj nuk ishte vetëm një dhimbje për të kaluarën, por një premtim për të ardhmen, një testament i forcës që një shpirt i vendosur mund të mbajë. Në çdo hap të saj, ajo e bëri të qartë se asnjë dhunë, asnjë armë e armik nuk mund ta thyente atë që është e ndërtuar mbi dashurinë dhe besimin në liri.

Ajo nuk ishte thjesht një grua, por vetë fryma e lirisë, një zë i pashuar që kumbon ende në zemrat e një populli. Dhe sot, emri i saj shkëlqen në histori si një testament i pavdekshëm i guximit dhe sakrificës që ndërtoi themelet e Kosovës së lirë.

Asnjë dhunë, asnjë forcë e huaj nuk mundi t’ua shuajë ëndrrën dhe përkushtimin e palëkundur për një Kosovë të lirë, një shtet sovran dhe të pavarur. Ato, me durimin e tyre epik dhe me përkushtimin që nuk u lodh kurrë, dëshmuan se historia e Kosovës është historia e sakrificës dhe heroizmit të tyre. Dhe e kaluara e grave shqiptare, e gdhendur me lot dhe gjak, e dëshmon këtë më qartë se çdo fjalë. Ato janë forca që lindi të ardhmen.

Gruaja shqiptare është vetë muza që zgjon shpirtin e artit, burim frymëzimi për poetët që endin vargje, për piktorët që gdhendin në telajo madhështinë e saj, për këngëtaret që lartësojnë zërin në lavdi dhe për kineastët që kërkojnë ta përjetësojnë në imazhe drite.

Ajo nuk është thjesht një figurë – ajo është krijimi vetë, një vepër arti që ngjizet nga historia dhe dashuria, një poezi që lind nga thellësia e shpirtit dhe përhapet si jehonë nëpër kohë. Trimëria e saj, që shndrin si një yll në natën e errët, është e denjë të skalitet në gur, në këngë, në filma e në jetë – një testament i përjetshëm i forcës, bukurisë dhe shpirtit të saj të pathyeshëm.

Ajo është jo vetëm frymëzimi, por edhe vetë përjetësimi i një jete që flet për sakrificë, qëndresë dhe dashuri për atdheun dhe njerëzit e saj. Në çdo art, në çdo varg, në çdo vepër, gruaja shqiptare qëndron si një ikonë e përjetshme e krenarisë dhe e dinjitetit njerëzor.