BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…
Prof. Dr. Sabile Keçmezi – Basha & Prof. Dr. Tefik Basha
Ishte një fillim korriku me një shije të ëmbël të diellit dhe dëshirës për të udhëtuar, por horizonti ynë mbetej pezull, si një ëndërr e gjatë e verës që ende nuk po bëhej realitet. Për disa vite, kishim dëshiruar me të madhe një pushim që na çonte larg, në brigjet e Qipros së ngrohtë, mes aromës së detit dhe historive të lashta që ajo bart. Mirëpo, rruga drejt asaj toke dukej plot kthesa e pengesa – nevojiteshin viza, aq shumë viza saqë dukej si një labirint burokratik që vetëm na shtynte larg.
Dëshira jonë ngjante si një zog që fluturonte drejt qiellit, por çdo herë një dorë e padukshme e tërhiqte për t’u kthyer në tokë. Më pas, menduam për Greqinë, që edhe ajo kërkonte një ndalesë dhe një vizë tjetër për të mbërritur në atë pjesë të Qipros që na thërriste. Ishte si një rrugëtim nëpër tela të hollë, ku çdo hap kërkonte durim dhe pritje. Dëshira jonë po zgjatej, shndërruar në një pritje pa fund që gjithnjë e më shumë ngjante me një histori të pashkruar pushimesh të largëta, por ende jo të prekshme.
U munduam të gjejmë një rrugë për në Qipron turke, një derë të hapur për ne, por agjencitë turistike nuk ofronin ndonjë shteg për atje nga Kosova jonë. Dhe kështu, ëndrra për Qipron mbeti një mirazh i largët, që shuhej ngadalë nën diellin e korrikut, ndërsa ne shihnim gjithnjë e më shumë drejt horizontit, me shpresën se një ditë do të gjente rrugën e saj të hapur drejt nesh.
Ishte një çast i rastësishëm, diku në vitin 2019, kur syri më ndal te një ofertë pushimesh mes qindra rreshtash që premtuan arratisje të ëmbla verore. Në një listë ofertash të agjencisë “Veneta”, vura re një arazhman që na çonte në Qipron Turke – tokën e ëndërruar prej kohësh. Zemrat na u ndezën sapo lexuam këtë mundësi të papritur, dhe pa hezitim vendosëm të shkojmë. Thirrëm agjencinë dhe, si për mrekulli, mbetën dy vende të fundit, që i rezervuam pa humbur kohë.
Sabile Keçmezi-Basha, aeroporti “Kemal Ataturk” Stamboll, 2019
Na priste një javë përgatitjesh të ëmbla. Ditët kalonin në emocionin e valixheve që ngadalë mbusheshin me shpresë, ndërsa dielli i verës shkëlqente gjithnjë e më fort mbi mendimet tona për atë udhëtim. Dhe më në fund, në një mëngjes të hershëm vere, u nisëm me dy valixhe në dorë drejt aeroportit të Prishtinës.
Aty, aeroporti gumëzhinte si një koshere e gjallë bletësh; fytyra të njohura e të panjohura prisnin të ngjiteshin në qiell, disa drejt pushimeve të merituara, të tjerët drejt angazhimeve që i prisnin gjetiu. Ndonëse agimi sapo kishte filluar, radhët ishin të gjata dhe bisedat e gëzueshme të udhëtarëve jehonin, sikur aeroporti të të ishte një portë e hapur e shpresave e ëndrrave që çelnin në ajrin e ngrohtë të verës.
Aeroplani drejt Stambollit ishte i mbushur përplot me shpirta ëndërrimtarësh, të gjithë të ngarkuar me bagazhe e dëshira për një verë të largët. Kur më në fund zbritëm në aeroportin “Kemal Atatürk”, u përfshimë në një gjallëri të pamasë, një lum njerëzish që rridhnin si një lumë i madh, pa fund. Me durim dhe falë informacioneve të sakta, gjetëm portën për në Qipron e Veriut.
Duke udhëtuar në drejtim të aeroportit ”Ercan”, në Qipron Veriore, 2019
Ishte vërtet për t’u përgëzuar si çdo punëtor, nga pastrueset e deri te pilotët dhe stjuardesat, përkushtoheshin që çdo udhëtar të gjente rrugën e vet. Dy stjuardesa, me një ëmbëlsi të përzemërt, na drejtuan kah porta 303 (kështu e kujtoj). Aty u ndalëm dhe pritëm të futeshim brenda, të gatshëm për të kapërcyer edhe një prag drejt ëndrrës sonë.
Për kënaqësinë tonë, porta e destinacionit na ofroi edhe një befasi tjetër – katër gra nga Prishtina, fytyra të njohura që na bënë të ndihemi sikur ishim në Prishtinë. Dhe kështu, rrugëtimi ynë drejt Qipros u bë më i këndshëm, i mbushur me biseda e të qeshura që i dhanë gjallëri çdo minute të pritjes.
Duke biseduar lehtë në aeroplan, secila prej nesh zbuloi se do të strehohej në anë të ndryshme të ishullit – por nuk kishte rëndësi, pasi të gjitha po i drejtoheshim së njëjtës tokë të ëndërruar. Dikush propozoi të shkëmbenim numrat e telefonave, si një lidhje e padukshme mes dy skajeve të Qipros, në rast se rrugët tona do të kryqëzoheshin sërish.
Stambolli na kishte lënë pa fjalë me madhështinë e tij, me detin e njerëzve që lëviznin si dallgë, mes shkëlqimit dhe zhurmës së pafundme të atij aeroporti të pamat. E tani, ndërsa zbresim në ishullin e vogël të Qipros, na priti një befasi e papritur – Aeroporti i Ercanit, një ndërtesë e thjeshtë, e qetë, ku çdo gjë kishte një ngadalësi të lehtë, sikur koha të rridhte më ngadalë këtu. Një derë e vetme shërbente si pikë hyrjeje dhe daljeje, dhe në pistën e aeroportit ndodhej vetëm një aeroplan i vogël, i cili priste të çonte udhëtarët e tij larg nga kjo tokë e qetë.
Sabile Keçmezi-Basha, Kufiri në mes dy Qiprove, në mes lagjes, Nikozia, 2019
Për çudi, gjithçka shkëlqente. Dyshemeja ishte aq e pastër sa pasqyronte rrezet e diellit, dhe lule të gjalla zbukuronin çdo kënd. Personeli na priti me një mirësjellje të ngrohtë, të gatshëm për të ndihmuar, si të donin të ndanin me ne atë paqe dhe pastërti që dukej se mbushte çdo grimcë të ajrit. Ishte një mikpritje që e bënte këtë vend të vogël të ndihej si një strehë ëndrrash të harruara.
Pasi hodha një sy të tërë hapësirës, duke thithur çdo detaj si fllad që të mbush mushkëritë, ndjeva si kujtesa ime përvetësonte çdo çast, si një film që xhirohej brenda meje. Aty, në atë përqendrim të ëmbël, dëgjova zërin e Tefikut, që më thërriste butë të niseshim – shoferi na priste me makinën e tij, për të na çuar drejt hotelit që do të ishte streha jonë për këto ditë të pushimeve.
Me buzëqeshje të lehtë, u përshëndetëm me gratë nga Prishtina, duke u dhënë një premtim që do të mbahej pezull mbi qiellin e ishullit: pas një jave do të ktheheshim, sërish në këtë vend të qetë, ku valët dhe koha rrjedhin njësoj. Një përshëndetje e thjeshtë, por që mbante brenda gjurmë të një lidhjeje që kapërcente ishullin dhe na bashkonte me atë që lëmë pas, vetëm për tu takuar sërish.
Tefik Basha & Sabile Keçmezi-Basha, duke pritur me kalua në Qipron Jugore, Nikozia, 2019
Shoferi, me një mirësjellje të heshtur, mori bagazhin tonë dhe e vendosi në makinë, duke na përgatitur për udhëtimin drejt hotelit “Kaya Artemis”, i cili shtrihej krejt në anën tjetër të ishullit. Qysh në nisje, ai na ofroi llokume të mbështjella me sheqer e kokos, dhe na foli me një buzëqeshje që ngjante si diell i butë, edhe pse fjalët e tij ishin për ne të një bote tjetër, me kuptim të fshehur në tinguj të largët. Megjithatë, një gjuhë e heshtur mes nesh përkonte, dhe arrinim të kuptonim njëri-tjetrin përmes gjesteve e buzëqeshjeve.
Në çastin që makina nisi të rrëshqiste në rrugën e re, vura re me habi se timoni i shoferit ndodhej në anën e kundërt, e ne po lëviznim në të kundërtën e asaj që ishim mësuar. Një valë frike më përshkoi, një ndjesi që kërkonte një siguri në këtë vozitje të pazakontë, por ai, i qetë dhe i sigurt, na shpjegoi se voziste në stilin anglez, sikur ishte një gjë krejtësisht e natyrshme për të.
Kjo përvojë e re, me drejtimin ndryshe e ritmin tjetër të rrugës, na shtyu të heqim dorë nga ideja e një makine me qira – një aventurë që ndoshta kërkonte një guxim të pa kapërcyer për ne, në këto rrugë të reja që ndjekin një hënë tjetër.
Rrugës kaluam mes fushave të begata, të ngopura me grurë që i përkulej erës dhe pemë e perime që lulëzonin nga dora e njeriut. Në çdo hap takonim njerëz që punonin tokën me një gjallëri të pashoqe, si të kishin lidhur shpresën me çdo grusht dhe. Por kur dielli nisi të përvëlonte dhe dukej se s’do të kursente askënd nga flakët e tij të mesditës, mbërritëm në hotelin që na priste si një prehje e ëndërruar.
Ai hotel ishte një mrekulli për syrin, një bukuri që ndoshta kurrë nuk e kisha parë në atë lloj madhështie. Shfaqej si një pallat mes lulesh – mure që ndizeshin nga ngjyrat e gjalla të luleve që zbukuronin çdo cep, ndërsa pishinat vezullonin në të katër anët, plot me zëra që i gëzoheshin freskisë së ujit.
Dhoma jonë ishte një parajsë më vete: e gjerë dhe e bardhë, me çarçafë të butë që prushonin dritën e diellit. Nga dritarja, një pamje magjike drejt detit shtrihej, e përqafuar nga gjethe e lule që kacavirreshin lart deri në dritaret e katit tonë, si një përshëndetje e butë e natyrës që na ftonte në një strehë paqësore, larg nxitimit të botës.
Pas një pushimi të shkurtër dhe rregullimit të valixheve, u veshëm lehtë dhe dolëm për t’u dorëzuar në magjinë e drekës dhe të plazhit që priste si një premtim i heshtur. Plazhi i hotelit, ndonëse jo i gjerë, ishte një bukuri e rrallë – rëra e bardhë, aq e pastër dhe e imët, shkëlqente në diell si një thesar i fshehur që ngjante me plazhet e largëta të Maldivëve.
Çadrat e mëdha, të vendosura me hijeshi, e zbukuronin atë rërë të argjendtë, ndërsa deti shtrihej përpara nesh, fillimisht i cekët dhe i përzemërt, për t’u thelluar më tej në një përqafim të ngrohtë dhe qetësues.
Rreth nesh njerëzit vinin nga të gjitha anët e botës, të bashkuar nën qiellin e njëjtë të ndritshëm, por secili me historitë dhe gjuhët e veta, që përziheshin në një melodi të gjallë ndërkombëtare. Tingëllonte turqishtja, anglishtja dhe shumë gjuhë të tjera që nuk i kisha dëgjuar kurrë më parë – një mozaik fjalësh dhe buzëqeshjesh që i jepte këtij vendi ndjesinë e një bote të tërë të mbledhur në një breg të vetëm.
Një histori në vete ishte dreka – një festë e ngjyrave dhe shijeve që ftonte të gjithë shqisat të zgjonin nga kureshtja. Tavolinat ishin mbushur me të mirat e tryezave turke dhe specialitete nga çdo anë, ndërsa njerëzit, të relaksuar dhe të përhumbur në kënaqësi, shijonin çdo kafshatë si një festë e vogël për shpirtin.
Lëngu i freskët i ananasit dominonte si një fllad tropikal mbi çdo gotë, i përgatitur aty për aty, duke shuar etjen e atyre që ndodheshin rreth pishinave. Kamerieret – vajza të reja, elegante dhe të bukura, me përparëse të lehta që i valëviste një fllad i butë – vraponin me tabaka të hijshme plot akullore dhe pije freskuese, duke u endur si një vallëzim mes pishinave të mbushura plot.
I vështrova me një vëmendje të çmuar dhe mendova, sa e madhe është bota dhe sa shumë të bukura ka që nuk kemi arritur t’i shijojmë kurrë. Këtu, në këtë kënd të parajsës, ora sikur ndalonte, duke e lënë kohën të rrëshqasë pa zhurmë. E sigurt, edhe jeta kalon në këtë mënyrë në këto anë, duke lënë pas kujtime, por jo shenja të kohës që ikën.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, hotel “Kaya Artemis” Qipro, 2019
Pastaj, si një përqafim i butë, erdhi mbrëmja. Pas një dite të mbushur me çdo të mirë, të përmalluar nga kënaqësitë që ky vend na fali, dolëm për të shijuar darkën nën freskinë e natës. Nga të gjitha anët jehonin tingujt e muzikës, secili duke na tërhequr drejt magjisë së tij. Diku afër dëgjohej një melodi turke, plot gjallëri, ndërsa pak më tej përhapej një melodi e qetë e violinës, që si magji na përshkonte thellë dhe na kujtonte vendin tonë, një kujtim që thyhej në valët e detit.
Në një kënd tjetër, një shfaqje teatrale mbante një grumbull njerëzish të qeshur, ndërsa pak më tutje serenadat e ëmbla harmonizoheshin për bukuri me ritmin e butë të detit. E megjithatë, ne zgjodhëm të ndalemi pranë muzikës vendore, tingujt e së cilës shpërndanin një melankoli të rrallë. Ajo melodi, si puhiza e natës, ngjante të mbante me vete dashurinë dhe kujtimet, duke na lënë të humbshim në mendime dhe në një natë që s’do ta harronim.
E dija, me thellësinë e shpirtit tim, se ditët shpejt ikin, si valët që shpërthejnë dhe shuhen pa lënë gjurmë. Dhe pikërisht për këtë arsye, çdo moment ishte një dhuratë e çmuar që kërkonim ta shfrytëzonim deri në fund, duke e mbushur me kujtime dhe ndjenja që do të mbeteshin me ne përjetë.
Sabile Keçmezi-Basha, disa metra në brendi të Qipros Jugore- Nikozia, 2019
Në mbrëmje, lexova në internet se Qiproja Veriore, e njohur si Republika Turke e Qipros Veriore, është një vend që mbart brenda vetes një histori të thellë dhe të mbushur me sfida, duke mbetur e izoluar në arenën ndërkombëtare, e njohur vetëm nga Turqia dhe Avganistani. Ndodhur në një hapësirë prej 3,355 km² dhe me 313,626 banorë sipas regjistrimit të vitit 2015, ky ishull mban ende gjurmët e një kalvari të gjatë historik.
Që nga vitet 1960, tensionet mes komuniteteve greke dhe myslimane e detyruan popullin turk qipriot të tërhiqej në enklava të mbyllura, ku ndjenja e pasigurisë dhe ndarja ishin të theksuara. Në vitin 1974, pas një përpjekjeje për të bashkuar Qipron me Greqinë – ëndrra e “Megali Idea” – ndërhyrja ushtarake e Turqisë i dha fund këtij synimi, duke mbrojtur turqit qipriotë dhe parandaluar bashkimin.
Pas një lufte të shkurtër, në vitin 1983 shpallet pavarësia e Republikës së Qipros Veriore, një hap që është shoqëruar me prani ushtarake të fortë nga Turqia, e cila vazhdon të mbajë një kontroll të sigurt mbi këtë pjesë të ishullit. Ndërkohë, përpjekjet për ribashkimin e ishullit në një federatë kanë qenë të shumta, por ende asnjëra prej tyre nuk ka arritur të sjellë një zgjidhje të përhershme, duke lënë Qipron Veriore në një gjendje tensioni dhe pasigurie të vazhdueshme.
Qiproja Veriore shtrihet si një mozaik ngjyrash dhe kujtimesh në gjashtë distrikte kryesore, ku secili rajon mbart me vete një histori të pashlyeshme dhe një identitet të pasur. Lefkoşa, Gazimağusa, Girne, Güzelyurt, İskele dhe Lefke – ky i fundit, i lindur pas ndarjes së Güzelyurt-it në vitin 2016 – janë shtyllat që mbajnë krahët e këtij territori, të cilat bashkë formojnë një pamje të ndërlikuar dhe të veçantë.
Në këto territore, dymbëdhjetë nën-rrethe zbërthejnë me kujdes peizazhin e Qipros Veriore, secili me ritmin dhe ngjyrën e tij, ndërsa njëzet e tetë komuna të ndërlidhura krijojnë një rrjet të pasur bashkësish, të thurur me kujdes dhe me lidhje të forta. Çdo cep, çdo gur dhe çdo shteg më tepër, është një testament i një historie që mbetet e gjallë, një balancë delikate mes ndarjes dhe bashkimit, që tejkalon kufijtë gjeografikë dhe përhapet në çdo frymëmarrje të këtij vendi të lashtë.
Klima e jashtëzakonshme dhe bukuria e paprekur e natyrës, një pasuri e rrallë historike dhe kulturore që gjallëron nëpër muret e lashta të Salamisit, Kourionit dhe Amatusit, plazhe me rërë të artë e guralecë që shkëlqejnë si yje, dhe deti blu kristal që shtrihet pa fund – të gjitha këto e bëjnë Qipron e Veriut një thesar të përhershëm të kërkimit të udhëtarëve. Aty, hotelet e reja luksoze i ftojnë vizitorët të pushojnë në prehrin e rehatshëm të mikpritjes, ndërsa kuzhina e pasur dhe verërat plot aromë vendase e përshkojnë shpirtin me shije të paharrueshme. Kazinotë e gjalla shtojnë emocion, duke i dhënë vendit një jetë të dyfishtë, plot dritë e adrenalinë.
Pushimi ynë veror nuk ishte thjesht një pushim i zakonshëm – Qiproja e Veriut na ofroi një arratisje të veçantë, duke na çuar në udhëtime nëpër vende të vogla e të mbushura me histori të përjetshme, ku gjetëm momente të ëmbla për të prekur e për të mësuar diçka të re. Ishte një përvojë që na fali një pushim të këndshëm dhe një dritare të gjerë për të parë e për të kuptuar më shumë.
Qiproja, ishulli ku historia dhe kultura ndërthuren si valët e detit, që nga viti 1974 jeton i ndarë – me zemrën e saj të ndarë në jugun grek dhe veriut turk. Në jug, Republika e Qipros, dhe në veri, pjesa turke që përfshin rreth 37% të sipërfaqes, shtrihet përgjatë brigjeve veriore e lindore të këtij ishulli magjepsës. Nikozia e Veriut është kryeqyteti, një qytet ku përzien të kaluarën dhe të ardhmen, ndërsa Kirenia, qyteti i dytë, përvijon qetësisht në bregdet me bukurinë e saj të qetë e plot hijeshi.
Në veri, tokat e lashta janë përplot pasuri arkeologjike të periudhës antike – katedrale madhështore që gjallërojnë si dëshmi të historisë, manastire të lashta që kanë mbajtur gjallë shpirtin e kohës, dhe plazhe të mrekullueshme ku ndihen gjurmët e mijëra pushuesve. Limanet e përshkruara nga resorte luksoze e gjithëpërfshirëse ftojnë për një pushim të paharrueshëm, ndërsa klima e ngrohtë dhe e këndshme, deti që shndrit si bruz i qetë, dhe natyra magjepse ofrojnë një prehje të plotë për shpirtin.
Tefik Basha & Sabile Keçmezi-Basha, koha për kafe, “Kaya Artemis” Qipro, 2019
Në kërkimin tim, pashë në dritën e “Google”-it qytetet që janë si perla të vogla turistike: Kyrenia, një port që sheh të kaluarën dhe të ardhmen; Famagusta/Bafra, plot energji e mister, dhe Nikosia, kryeqyteti që ruan rrëfenjat e lashta. Gjithashtu, qytete të tjera të vogla e të përqendruara, secili me ritmin dhe hijeshinë e tij, përbëjnë një mozaik të pazëvendësueshëm të këtij ishulli të ndarë e të bashkuar nga hijeshia e natyrës dhe rrëfimet e historisë.
Pas tri ditësh të mrekullueshme nën përkëdheljen e diellit dhe mbi butësinë e rërës, ku shpirtrat tanë u ngrohën dhe zemrat u mbushën me dritë, vendosëm të nisnim një udhëtim të ri. Synimi ynë ishte qyteti i magjepsur i Kirenias, një perlë mesdhetare ku çdo rrugë flet me gjuhën e lashtë të historisë. Pas Kirenias, do të vazhdonim drejt Nikozisë, për të ndjekur gjurmët e qytetit të ndarë e të bashkuar në kujtime – një udhëtim për të parë, për të ndjerë, për të zbuluar botën e tyre unike dhe të pashlyeshme.
Në fillim ëndërruam për një udhëtim të lehtë dhe të lirë drejt qyteteve përreth, duke menduar të marrim një veturë me qira që do të na shoqëronte në aventurën tonë. Por, kur kuptuam se rrugët këtu ndiqeshin ndryshe nga ato ku ishim mësuar të vozisnim, hezituam, duke ndjerë se një makinë e huaj mund të na fuste në telashe të panevojshme.
Stafi i hotelit na sugjeroi diçka të thjeshtë e të këndshme: autobusin turistik të hotelit, që mbante shëtitjet e turistëve drejt atyre viseve që prisnin të zbuloheshin. E kështu vendosëm edhe ne, me një ngazëllim të fshehur për atë që na priste.
Në mëngjesin e parë, pasi shijuam një mëngjes të pasur dhe të mbushur me aromat e freskëta të vendit, bëmë gati edhe një drekë për të na shoqëruar nëpër udhë. U ngjitëm në autobus, i cili ishte i rehatshëm e plot njerëz që, ashtu si ne, kërkonin të preknin me sy dhe zemër thesaret e fshehura të Qipros.
Autobusi, i heshtur dhe i qetë, rrëshqiti mbi rrugët e ngushta sikur i përkiste vetë ajrit mesdhetar, dhe në një çast, para syve tanë u shfaq Kyrenia, e bukura e bregut verior të Qipros.
Kyrenia – dikur një fshat i vogël peshkatarësh, sot është një perlë e Mesdheut, ku malet përqafojnë bregun, dhe jeta shpërthen në ngjyrat e panumërta të orkideve dhe këngën e zogjve që e zbukurojnë këtë tokë. Kyrenia ruan thesaret e saj me krenari, si Kështjella madhështore dhe muzeun që fsheh një anije të lashtë, që dikur lundronte në thellësitë e detit dhe tani përjetësohet në kujtesën e qytetit.
Disa minuta larg qëndronte Kështjella e Shën Hilarionit, kështjellë e lartë e ngritur në vitet e kryqëzatave, që nga lart vështron çdo vizitor që i qaset. Sot, Kyrenia ishte shndërruar në një qendër turizmi, ku hotelet rreshtoheshin si margaritarë përgjatë plazheve ranore e ujërave të kristalta, ndërsa qyteti i vjetër përballë marinës shpalos dyqane suveniresh, anije peshkimi, restorante e taverna ku gatimet tradicionale turke sjellin shijen e vendit. Na thanë se në mbrëmje, muzika turke dhe greke mbushte ajrin, tingujt e sharkisë dhe mandolinës këndojnë ndërsa qyteti zgjohet në magjinë e natës.
Sapo mbërritëm në Kyrenia, përhumbur në atmosferën e saj mesdhetare, bëmë një lëvizje të shpejtë, duke prekur pikat më të rëndësishme të këtij qyteti që ngjanin si një kujtim nga kohët e lashta. Çdo rrugë, çdo gur dhe çdo mur na ftoi me historinë e tij, por koha na thirri.
Shoferi i autobusit na njoftoi për nisjen drejt Nikozisë, dhe pa e zgjatur, u ngjitëm përsëri në autobus, gati për një kapitull të ri. Zemrat na rrihnin fort ndërsa rrugëtonim, të etur për të parë dhe për të ndjerë shpirtin e atij qyteti të përfolur – Nikozinë, ku historia dhe përjetësia duken se enden në një harmoni të lashtë e të pazëvendësueshme.
Nikozia – qyteti i ndarë në dy gjysma, si asnjë tjetër në botë. Kryeqyteti zyrtar i Qipros Jugore si dhe i Qipros Veriore, një vend i paqes e tensioneve të heshtura, ku një kufi shtetëror shtrihet përmes rrugëve të tij dhe një vulë në pasaportë mbetet kujtim për çdo kalim ndërmjet botëve të tij greke dhe turke. Kjo ndarje, ky dualitet, e bën Nikozinë të veçantë, një qytet që ngërthen historinë e lashtë dhe jetën moderne, i radhitur në mesin e qyteteve me më shumë pasuri në botë për nga fuqia blerëse e popullsisë së tij.
E aty, në rrugët e Nikozisë, jetojnë qetësisht macet – udhëtare të heshtura, simbol i kulturës së përditshme që enden mes këtyre mureve të lashta. Ato janë pjesë e shpirtit të qytetit, duke sjellë një përshëndetje të butë për çdo kalimtar.
Shpirti i Nikozisë zbulohet në zemrën e Qytetit të Vjetër, në labirinthet e Laiki Geitonia, ku historia dhe e tashmja vallëzojnë bashkë. Për t’u ndalur janë gjithashtu Muzeu Arkeologjik dhe ai i Qipros, si dhe xhamia e vjetër Selimiye që ngrihet madhështore, dhe Monumenti i Lirisë – gjithsecili një shembull i rrënjëve të thella e simbolikës që e mbajnë gjallë këtë qytet të jashtëzakonshëm.
Sabile Keçmezi-Basha, hotel “Kaya Artemis” Qipro, 2019
Nikozia e Veriut, zemra e ndarë e një qyteti dikur të bashkuar, është sot kryeqyteti i Qipros Veriore, qyteti më i madh i këtij shteti de fakto, ku frymon pjesa veriore e Nikozisë.
Ky qytet është nën kujdesin dhe qeverisjen e Bashkisë Turke të Nikozisë, duke ruajtur gjallë frymën e së kaluarës dhe ndarjen që la pas historia. Me popullsinë e saj prej rreth 61,378 banorësh dhe një metropol prej 82,539 shpirtrash që vijnë e ikin, Nikozia e Veriut qëndron krenare, e palëkundur, një kryqëzim mes kohërave dhe komuniteteve të ndara nga një kufi i heshtur.
Ishte dhuna e viteve ’60 që çau këtë qytet në dysh, ndau jetët dhe zemrat, kur grekët qipriotë dhe turqit qipriotë morën rrugët e tyre të veçanta – jug dhe veri. Ajo ndarje u thellua edhe më shumë me grushtin e shtetit të vitit 1974, kur junta ushtarake greke kërkoi bashkimin e ishullit me Greqinë, por ndërhyrja e shpejtë e forcave turke pushtoi tokat veriore. Që atëherë, Nikozia e Veriut ka jetuar në një realitet të njohur nga pak, por të dashur për ata që e ndjejnë pjesë të pandarë të jetës së tyre.
Komuniteti ndërkombëtar ende e sheh këtë qytet si një vend nën pushtim, një copë historie që mbijeton mes përplasjeve të kohës. Dhe kështu, Nikozia e Veriut, me rrugët e saj të lashta dhe shpirtrat që ecin mbi to, mbetet një testament i gjallë i ndarjeve, shpresave dhe dhimbjeve të një ishulli që ruan kujtesën e vet në çdo qoshe, në çdo hapësirë ku frymojnë të kaluarat.
Nikozia e Veriut, zemra që rreh fuqishëm për ekonominë, politikën dhe kulturën e Qipros Veriore, përfton një peizazh të larmishëm, ku dyqanet gjallërojnë, restorantet gumëzhijnë dhe qendrat tregtare të thërrasin me dritat e tyre të ndritshme. Ky qytet historik është rrethuar nga mure të lashta që ruajnë rrëfimet e kohës, me Sheshin Sashin Sarayonu si pikë qendrën e tij të përhershme. Aty ku muret takohen me rritjen moderne, rajoni i Derebojës gjallëron si zemra e biznesit dhe argëtimit – një arenë ku bashkohet historia me pulsin e qytetit të sotëm.
Në këtë qytet, mirësia dhe mirëqenia janë shpirti i të përditshmes, ndërsa zhvillimi urban ka sjellë autostrada të reja dhe ndërtesa shumëkatëshe që ngrihen mbi horizont, duke e bërë shekullin e 21-të një epokë të transformimit për të. Valët e turistëve e gjejnë veten të përfshirë në festime të kulturës, teatri dhe muzika ndërkombëtare ndizen si flakë në netët e qytetit. Nikozia e Veriut, me një shpirt të ri që buron nga mbi 34,000 studentë të rinj që vijnë për të kërkuar dijen dhe për të endur të ardhmen e tyre, ka katër universitete që rrezatojnë dije dhe kulturë, ku Universiteti i Lindjes së Afërt qëndron si fener i përhapjes së dijes.
Ky qytet është më shumë se një qendër; është një vlim i vazhdueshëm i rritjes, ku historia dhe moderniteti bashkëjetojnë, dhe ku çdo hap sjell një përvojë të re – një vend ku të kaluarat dhe të ardhmet përqafohen në një të tashme plot gjallëri.
Qyteti na mahniti sapo hymë brenda tij, si një skenë që zbulohet ngadalë, me një ndriçim të përmallshëm e një gjurmë historie që ndjehet në ajër. Kur autobusi ndali, zbritëm plot kuriozitet, e gati instinktivisht nisëm kërkimin për rrugën që na çonte drejt kalimit kufitar – i vendosur mu në zemër të qytetit, aty ku prisnin dy botë që nuk takoheshin kurrë. Kishim dëgjuar për ndarjen e qytetit, por asnjëherë nuk e kishim përfytyruar në atë formë, si një plagë e hapur, e pa mëshirë.
Sabile Keçmezi-Basha me zonjat nga Prishtina, aeroporti “Kemal Ataturk”, Stamboll, 2019
Kur arritëm te kufiri, pamja na la pa fjalë. Një kolonë njerëzish rrinte në heshtje, e gjatë dhe e pa lëvizur, secili në pritje për të kaluar në pjesën jugore të Nikozisë. U bashkuam dhe ne në rendin e gjatë, me një ndjesi që herë na drithëronte e herë na zhyste në mendime. Hapësira për kalimin, një rrugicë e ngushtë, ishte larg imazhit të ndonjë kufiri të zakonshëm; aty, shtëpi të vogla, të njëpasnjëshme, gërshetoheshin në një rrjetë të ngushtë, qëndronin si rojtarë të heshtur të një ndarjeje që as dheu e as qielli nuk do të kishin përfytyruar.
Rendi lëvizte ngadalë, me hapa të vegjël dhe kohë që zgjatej, ndërsa ne afroheshim gjithnjë e më shumë. Kur radha mbërriti tek ne, me nxitim nxora pasaportat dhe ia zgjata doganierit që rrinte në një kioskë të vogël, ku vetëm duart mezi i shquheshin. Na përshëndeti lehtë dhe, me një buzëqeshje të qetë, na pa dokumentet. “Vazhdoni,” na tha ai me mirësjellje. Me një hap të shpejtë, kaluam për te dogana tjetër, e cila qëndronte përballë, sikur dy kulla të vogla që shihnin njëra-tjetrën në heshtje të lodhur.
Dorëzuam sërish dokumentet, sikur të kryenim një ritual të përgjumur në këtë prag të ndarjes. Doganieri i ri i shfletoi me kujdes, me sytë që kërkonin përgjigje të padukshme mes faqeve. Pas një hulumtimi të gjatë, ngriti sytë dhe na tha se nuk mund të kalonim përtej, se këtu fillonte Qiproja greke dhe për të hyrë atje na duhej një vizë. U ndjemë të shtangur, me një mosbesim që dukej se ai e kuptoi mirë. “Si nuk mundemi të kalojmë?” e pyetëm, por ai, me një qetësi të palëkundur, përsëriste të njëjtën përgjigje – një vizë ishte e nevojshme për të hyrë në Qipro.
U përpoqëm t’i shpjegonim se dëshironim të shihnim Nikozian, veç për një orë. Ai na vështroi dhe pastaj u dorëzua, “Mund të shkoni vetëm deri te sheshi, është shumë afër. Por, menjëherë duhet të ktheheni këtu.”
Na ndali pasaportat dhe ne kaluam përtej, duke përthithur çdo cep të asaj pjese, duke i parë kujtimet të shpaloseshin përpara syve, të shënuara nga një udhëtim i ndaluar. Me çdo hap, grumbullonim fragmente të këtij qyteti të ndarë, si kujtime që ngjiten pas nesh dhe s’e lënë kurrë shpirtin të harrojë.
Gjithë kjo ndodhi për ne, shqiptarët nga Kosova, ishte si një rrëfim i parë e i çuditshëm; një përjetim i ri për një kufi, që në një të kaluar jo të largët për ne s’ishte veç një vijë e pakalueshme. Dikur, vetëm të afrohesh pranë kufirit me Shqipërinë ishte mëkat i rëndë; as që mund të mendoje ta kaloje, pasi burgu të priste me vite të tëra jete të humbura, vite të cilat nuk ktheheshin më.
Por tani, aty ku hynim, dukeshin skena të zakonshme. Një grua me një tabaka të madhe kishte përgatitur çaj të zi dhe po u shërbente dy kabinave të doganës. Doganierët, të zhytur në biseda të qeta, qeshnin mes tyre. Atmosfera përreth ishte e thjeshtë, e përbërë nga ca dyqane të vogla dhe lokale ku ofroheshin ushqime të shpejta, çajra dhe kafe.
Qëndruam ndoshta dhjetë minuta, por një ndjenjë sikleti e paqartë na ngucte. Një hije e panjohur, një prani e heshtur që ndiqte pas hapat tanë, na kujtonte se gjithmonë mbetej një mur mes qetësisë dhe dyshimit. Kështu që u kthyem, të mbushur me kujtimin e atyre minutave, dhe duke ndjerë rëndesën e asaj ndarjeje që s’e lejonte shpirtin të ndihej i lirë.
Me të njëjtin ritual të lodhur u kthyem në doganë, morëm pasaportat dhe, me një çast të shpejtë, kaluam kufirin, duke u gjetur në pjesën turke të Nikozisë. Ishim tani në atë anë të qytetit, ku gjithçka kishte një dritë të ndryshme, por ende përshkonte i njëjti diell, që rrihte nxehtë mbi kokat tona. Megjithatë, nuk e ndaluam ecjen; shëtitëm ngadalë rrugëve, thithëm jetën dhe zërat e qytetit, duke ndjerë pak nga fryma e tij e fshehtë.
Kur u lodhëm, u ulëm në një restorant aty pranë, ku ndamë një drekë të thjeshtë. Koha ecte përpara shpejt, sikur të na përzinte nga kjo botë ndarjesh dhe kalimesh të pamundura. Dhe ashtu, kur minutat u bënë të rënda e kufizimi i kohës na thirri përsëri, u kthyem në autobus. Shoferi, me një zë të qetë, na lajmëroi se do të niseshim drejt Famagustës, duke i dhënë udhëtimit një kapitull të ri, për të cilin zemrat tona ishin sërish të etura për të parë e përjetuar.
Teksa rrugët tona përshkonin peizazhin e ishullit, shfaqeshin fshatra që ruanin gjurmët e një kohe të kaluar, sikur aty koha të kishte fjetur për shekuj me radhë. Ishin pamje që ngjanin si të dala nga një legjendë e harruar – me shtëpitë e vjetra, restauruar me kujdes, të pajisura me veranda të hapura që përqafonin pamjen e pemishteve përreth, duke pritur të qetë ardhjen e miqve.
Banorët, me një mirëpritje të ngrohtë, u ofronin turistëve mundësinë të bëheshin pjesë e jetës së tyre të përditshme: të ndihmonin në mbledhjen e frutave, të përzienin lëngun e freskët të rrushit që do të kthehej në verë, duke ndjerë kështu ritmin e ngadalshëm dhe të bukur të këtij vendi, ku e kaluara dhe e tashmja bashkëjetojnë në harmoni të plotë.
Autobusi gëlltitëte kilometrat e nga larg, Famagusta na fali një pamje madhështore – qyteti i katërt i ishullit, madhështor e i begatë, shtrihej para nesh si një oazë paqeje dhe bukurie, me plazhe të arta që përqafojnë bregdetin e kaltër, dhe hotele luksoze që shkëlqejnë nën diellin mesdhetar.
Ndërtuar mbi rrënojat e lashta të qytetit të vjetër të Salamisit, Famagusta është një pasqyrim i bukurisë dhe historisë, ku ndërthuren kohët dhe legjendat. Të famshmet mure, të ruajtura nga Kulla e Otellos, mbartin shenjat e një epoke të kaluar, ndërsa Katedralja gotike e Shën Nikollës, një hijeshi e shekullit të 13-të, qëndron si dëshmi e historisë së gjatë të këtij vendi.
Rrugët e ngushta me kalldrëm të çojnë në thellësi të qytetit, ku çdo hap të përball me dyqane të vogla që shesin tekstile të butë, ar të ndritshëm, lëkurë të përpunuar dhe qeramika të punuara me kujdesin e traditës. Buzë detit, restorantet e vogla ofrojnë shije të kuzhinës greko-turke, ku aromat e pjatave tradicionale përzihen me freskinë e ajrit të detit, duke krijuar një përvojë magjike për çdo vizitor.
Diku kisha lexuar se ndër plazhet më të mrekullueshme të ishullit gjenden pikërisht në Famagusta, aty ku shtrihet Bafra dhe Parku Kombëtar i Karpazit. Plazhi i Karpasias dhe Plazhi i Artë i Burhanit përhapin një ndjesi qetësie të pafund, ku rëra e artë dhe deti i kthjellët shkrihen me horizontin, duke i dhuruar vizitorëve një pamje që duket si përfytyrim i një parajse të heshtur dhe të paprekur nga koha. Këtu, natyra rrëfen përralla të vjetra dhe e mbush shpirtin me paqe të qetë, nën një qiell të hapur dhe valë që fërkojnë butësisht bregun.
Koha kaloi shpejt, dhe ndërsa dita shkonte drejt fundit, shoferi na shëtiti rrugëve të Famagustës pa ndalur askund. “Koha po përfundon,” na tha ai, dhe autobusi mori drejtimin për te hoteli Artemisa. Ditët e mbetura i kaluam aty, duke zbuluar çdo cep të plazhit dhe rrethinës, çdo kënd të hotelit që na mbronte në qetësinë e tij luksoze.
Dhe si çdo udhëtim, edhe ky kishte një përfundim. Të pasuruar me një përvojë të veçantë dhe kujtime të bukura, në një mëngjes të ngrohtë vere, një veturë e hijshme na dërgoi në aeroportin Merxhan, ku zbuluam se vetëm aeroplanët nga Turqia ateronin në këtë qoshe të ishullit.
Në aeroport, sërish u bashkuam me gratë nga Kosova dhe të gjitha u zhytëm në biseda plot gjallëri, duke ndarë përshtypjet për vendet e bukura që kishim vizituar. Pas një pritjeje të gjatë në aeroportin Kemal Ataturk të Stambollit, më në fund, aeroplani ynë preku tokën, dhe diku në mbrëmje, u kthyem në Prishtinën tonë të dashur dhe të bukur, ku çdo gjë kishte një ngrohtësi të njohur dhe të veçantë që na kishte munguar.
