Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Përcaktimet ideologjike të Lëvizjeve Ilegale në Kosovë dhe roli i Shqipërisë si referencë politike
Për të kuptuar drejtësisht arsyetimin ideologjik dhe drejtimin programor të organizatave ilegale shqiptare që vepronin në Kosovë gjatë dekadave të fundit të shekullit XX, është e domosdoshme që ato të shqyrtohen në dritën e rrethanave konkrete historike dhe politike të kohës. Në mënyrë të veçantë, duhet të merret parasysh pozicioni i Shqipërisë socialiste, e cila, nën udhëheqjen e Enver Hoxhës, përfaqësonte një nga regjimet më të mbyllura dhe më ideologjikisht të orientuara majtas në të gjithë Evropën Lindore.
Në këtë kontekst, Shqipëria nuk ishte thjesht një shtet fqinj dhe etnikisht i afërt për shqiptarët e Kosovës, por një pikë referimi simbolik dhe emocional – një atdhe i përbashkët që përfaqësonte identitetin, historinë dhe aspiratat e bashkimit kombëtar. Megjithatë, ajo nuk ishte një aleat i thjeshtë apo i pakushtëzuar: për të pasur qasje morale, ndihmë ideologjike apo edhe përkrahje të tërthortë nga Shqipëria e asaj kohe, organizatat ilegale në Kosovë ndiheshin të detyruara të pozicionoheshin brenda një horizonti të ngushtë ideologjik – atë të marksizëm-leninizmit.
Ky orientim nuk ishte gjithnjë rezultat i bindjes së thellë ideologjike të vetë veprimtarëve, por më shumë një strategji e vetëdijshme e pozicionimit politik, për të ruajtur dhe forcuar lidhjen me të vetmin shtet që mund të ofronte ndonjë lloj mbështetjeje – qoftë ajo edhe thjesht simbolike. Nëse këto organizata do të kishin përqafuar një diskurs të qartë liberal, socialdemokrat apo thjesht kombëtar pa ngjyrime majtiste, ekzistonte rreziku real që Shqipëria zyrtare jo vetëm t’u kthente shpinën, por edhe t’i stigmatizonte si të ndikuara nga “revizionizmi”, “imperializmi perëndimor” apo si agjentura të elementëve armiqësorë.
Prandaj, në kushtet kur lëvizja ilegale shqiptare zhvillohej nën një presion të dyfishtë – atë të represionit brutal nga regjimi jugosllav dhe atë të izolimit ndërkombëtar – përqafimi i ideologjisë marksiste-leniniste, të paktën në formën të diskurseve dhe programeve, shfaqej si një zgjidhje e detyruar politike dhe taktike. Ishte një mënyrë për të mbajtur të hapur kanalin e komunikimit me Shqipërinë, për të legjitimuar veprimtarinë e tyre përballë masave popullore që kishin respekt për shtetin amë, dhe për të krijuar një rrjet minimal solidariteti kombëtar në një kohë kur shqiptarët e Kosovës nuk gëzonin asnjë lloj përkrahjeje ndërkombëtare të mirëfilltë.
Në këtë mënyrë, orientimi ideologjik i organizatave ilegale shqiptare në Kosovë nuk mund të kuptohet si një akt i izoluar apo një zgjedhje doktrinare e pavarur nga rrethanat. Ai ishte një produkt i ndërthurjes së presioneve të kohës, i nevojës për një aleat të qëndrueshëm dhe i domosdoshmërisë për të gjetur një bazë simbolike që do ta mbante gjallë ndjenjën e përkatësisë dhe besimit në një të ardhme të lirë dhe të bashkuar. Kjo e bën më të qartë pse shumë nga këto organizata, ndonëse kishin në thelb karakter kombëtar dhe synonin mëvetësinë e Kosovës, artikuloheshin përmes një diskursi të ngarkuar me terma marksist-leninistë: sepse realiteti politik i kohës nuk lejonte një tjetër alternativë të mbijetonte me të njëjtën fuqi përfaqësimi.
Themelimi i organizimit politik të strukturuar – një pikë kthese në historinë e Lëvizjes Ilegale Shqiptare në Kosovë
Në vitin 1976, në një kohë të ngarkuar me tensione politike, shpresa të ndërprera dhe një shtypje sistematike ndaj zërit të lirë shqiptar në Kosovë, u shënua një moment historik me rëndësi të veçantë: themelimi i një organizate ilegale me karakter të theksuar kombëtar, që do të linte gjurmë të thella në historinë e rezistencës shqiptare nën sundimin jugosllav. Kjo organizatë u formua nga një grup veprimtarësh të përkushtuar dhe të ndërgjegjshëm, të cilët kishin përvetësuar një ndjenjë të thellë përgjegjësie për çështjen kombëtare dhe që kishin vendosur ta përballnin me guxim makinerinë shtetërore represive.
Në mesin e themeluesve ishin figura të shquara dhe të njohura të mëvonshme të lëvizjes ilegale si Mehmet Hajrizi, Hydajet Hyseni, Gani Syla dhe Sherafedin Berisha – individë të cilët, në rrethana jashtëzakonisht të vështira, guxuan të hedhin themelet e një lëvizjeje që synonte ndërgjegjësimin politik, rezistencën aktive dhe çlirimin kombëtar. Më vonë, kësaj bërthame fillestare iu bashkuan edhe emra të tjerë me ndikim si Nazmi Hoxha, Basri Musmurati, Reshat Avdiu, Bejtullah Tahiri, Berat Luzha, e shumë të tjerë që me përkushtim e vetëflijim u bënë pjesë e një rrjeti të gjerë të përpjekjeve për liri.
Ky zgjerim i qëndrueshëm dhe i organizuar i radhëve të lëvizjes u kurorëzua në fund të po atij viti me krijimin e një strukture drejtuese qendrore, që u quajt Komiteti Drejtues. Kjo strukturë përfaqësonte jo vetëm një hap drejt konsolidimit organizativ, por edhe një tregues i qartë se lëvizja po kalonte nga veprimi sporadik në një fazë të re të organizimit politik të disiplinuar. Në përbërje të Komitetit Drejtues bënin pjesë disa nga figurat më të rëndësishme të organizatës: Mehmet Hajrizi, Hydajet Hyseni, Kadri Zeka, Gani Syla dhe Sherafedin Berisha – një grup që mishëronte një përzierje të guximit, përvojës intelektuale dhe përkushtimit kombëtar.
Krijimi i këtij komiteti nuk ishte thjesht një zhvillim formal në kuadër të strukturimit të brendshëm të organizatës. Ai ishte një hap domethënës drejt institucionalizimit të rezistencës ilegale dhe një përpjekje për të ndërtuar një organizatë që do të ishte e qëndrueshme, ideologjikisht e qartë dhe e aftë për të udhëhequr popullin drejt një vizioni të artikuluar për vetëvendosje dhe bashkim kombëtar. Nëpërmjet këtij organizimi, lëvizja ilegale shqiptare në Kosovë dëshmoi jo vetëm vullnetin për ndryshim, por edhe aftësinë për ta menduar dhe ndërtuar atë në mënyrë të organizuar dhe të strukturuar, duke krijuar kështu themelet për zhvillimet politike që do të pasonin në dekadat në vijim.
Detyrat strategjike të udhëheqjes së organizimit ilegal
Në kontekstin e funksionimit të organizatës ilegale shqiptare, udhëheqësit e saj morën përsipër një sërë detyrash që ishin thelbësore për mbijetesën, forcimin dhe zgjerimin e lëvizjes së rezistencës kundër strukturës represive jugosllave. Këta individë, të përkushtuar ndaj çështjes kombëtare, u vendosën në ballë të përpjekjeve për të krijuar një front të organizuar që do t’i shërbente jo vetëm përhapjes së idesë së lirisë, por edhe për mobilizimin masiv të popullatës shqiptare në Kosovë.
Një nga funksionet parësore që ata morën përsipër ishte hartimi, shtypja dhe shpërndarja e materialeve propagandistike, të cilat kishin për qëllim ndërgjegjësimin e gjerë të opinionit publik. Këto materiale – trakte, platforma, thirrje e afishe – nuk ishin produkte të zakonshme letrare apo informuese, por përfaqësonin instrumente të menduara politikisht, të destinuara për të shpërthyer murin e heshtjes, manipulimit dhe pasivitetit që regjimi përpiqej ta instalonte në mendësinë e shoqërisë shqiptare. Përmes fjalës së shkruar, udhëheqësit e organizatës synonin të ndriçonin rreziqet reale që i kanoseshin popullit shqiptar, të paralajmëronin për pasojat e mëtejshme të shtypjes dhe të nxisnin reflektim kolektiv, guxim qytetar dhe solidaritet kombëtar.
Në mënyrë paralele me këtë përpjekje të ndërgjegjësimit, udhëheqësit kishin ndërmarrë një tjetër detyrë jetike: zgjerimin e organizatës përmes themelimit të celulave të reja dhe përfshirjen e një numri sa më të madh të anëtarëve të rinj në strukturën ilegale. Kjo përpjekje për rrjetëzim të rezistencës ishte një strategji afatgjate, që synonte jo vetëm rritjen numerike, por edhe ndërtimin e një organizate të qëndrueshme, të decentralizuar dhe të aftë për të vepruar në mënyrë të koordinuar në gjithë hapësirën e Kosovës. Celulat përfaqësonin njësi të vogla veprimi dhe vetorganizimi, të cilat funksiononin si pika referimi për përhapjen e ideve, përkthimin e qëllimeve në veprim konkret dhe ruajtjen e kohezionit ideologjik dhe moral të anëtarësisë.
Përmes këtyre dy detyrave – përhapjes së fjalës dhe organizimit të veprimit – udhëheqësit e organizatës ndërtuan themelet e një lëvizjeje që nuk ishte e kufizuar në kohë apo në hapësirë. Ata krijuan një model rezistence që kombinonte përpjekjen intelektuale me përfshirjen masovike, që ndërthurte teorinë me praktikën, dhe që përballë një pushteti të dhunshëm e të mirë organizuar, prodhoi një alternativë ideologjike dhe strukturore të qëndrueshme. Në këtë mënyrë, roli i tyre nuk kufizohej në nivel drejtues formal, por shndërrohej në akt të mirëfilltë udhëheqjeje historike, që përcaktoi trajektoren e qëndresës politike shqiptare në dekadat vendimtare të shekullit XX.
Organizimi, propaganda dhe mbrojtja e strukturës ilegale në kushtet e përndjekjes
Në kompleksitetin e funksionimit të organizatave ilegale shqiptare në Kosovë, në një kontekst historik të shënuar nga kontrolli i rreptë shtetëror dhe represioni sistematik, një ndër përgjegjësitë më të rëndësishme dhe urgjente që binte mbi shpatullat e veprimtarëve ishte ruajtja e vazhdimësisë së veprimtarisë politike të lëvizjes. Kjo nënkuptonte, mbi të gjitha, angazhimin e përhershëm për grumbullimin, përpunimin dhe shpërndarjen e materialeve propagandistike, të cilat përbënin themelin e komunikimit me popullatën dhe mjetin më të fuqishëm për ndërgjegjësim dhe mobilizim.
Ky aktivitet propagandues nuk ishte një detyrë e zakonshme, por një mision i përditshëm, që duhej kryer me përkushtim dhe me ndjenjën e një detyre të lartë ndaj çështjes kombëtare. Në të njëjtën kohë, një tjetër prioritet strategjik i organizatës ishte formimi i bazave të reja dhe krijimi i celulave të shpërndara në terren, përmes të cilave struktura ilegale do të rriste praninë e saj, do të siguronte vazhdimësinë e ideve dhe do të përhapte rrënjët e qëndresës në shtresat më të gjera të shoqërisë shqiptare. Këto njësi, të vogla në përmasa por të mëdha në peshë, ishin bërthamat e një lëvizjeje që aspironte të ndërtonte një alternativë kombëtare në një sistem që synonte uniformizimin dhe zhdukjen e identitetit politik të shqiptarëve.
Megjithatë, përballë këtyre përpjekjeve të kujdesshme dhe të organizuara, fillimi i zbulimit të grupeve dhe individëve nga organet e hetuesisë – të armatosura me mjete të avancuara të kontrollit dhe një rrjet të gjerë bashkëpunëtorësh – krijoi një situatë të re e të rrezikshme. Në këtë fazë kritike, u shfaq nevoja imediate për mbrojtjen e strukturës së organizatës dhe, në veçanti, për ruajtjen dhe fshehjen e materialeve propagandistike, të cilat mund të shndërroheshin lehtësisht në dëshmi akuzuese në duart e armikut.
Si përgjigje ndaj kësaj situate, veprimtarët e organizatës u detyruan të ndërmarrin masa të jashtëzakonshme sigurie, duke zhvilluar forma të sofistikuara të fshehjes dhe mbrojtjes së materialeve, që shpesh ishin të prodhuara në kushte tejet të vështira. Këto materiale – trakte, platforma, udhëzime – u bënë objekte që kërkonin trajtim të veçantë: ruajtje në vende të padukshme, zhvendosje të përhershme, mbështjellje me kod dhe shpërndarje të kujdesshme për të shmangur çdo komprometim të organizatës.
Në këtë mënyrë, organizata u detyrua të zhvillonte një stil të veçantë të fshehjes dhe mbijetesës politike, ku mbrojtja e fjalës së shkruar dhe e rrjetit të rezistencës nuk ishte më vetëm çështje teknikash, por akt i vetëdijes së thellë se ruajtja e dokumentit ishte njësoj me ruajtjen e dinjitetit, të kujtesës kolektive dhe të vetë idesë së lirisë. Kjo përballje me rrezikun nuk e dobësoi organizatën, por përkundrazi, e forcoi, duke e bërë më të vetëdijshme për rrezikun dhe më të përgatitur për përballje me sfidat e ardhshme historike.
Kështu, në kushtet e përndjekjes brutale dhe të survejimit të pandërprerë, u ndërtua një lëvizje që jo vetëm dinte të përhapte mesazhin e saj, por edhe të mbrohej me vendosmëri – një lëvizje që kuptoi se në fshehjen e një materiali ndodhej jo vetëm mbijetesa e organizatës, por edhe fryma e rezistencës së ardhshme.
Strategjitë e fshehjes së dokumentacionit ilegal
Në kontekstin e përndjekjes së ashpër policore dhe survejimit të gjithanshëm nga strukturat e aparatit shtetëror jugosllav, organizatat ilegale shqiptare në Kosovë u detyruan të zhvillonin strategji të sofistikuara dhe kreative për të ruajtur gjurmët e ekzistencës së tyre. Një ndër aspektet më delikate të këtij angazhimi ishte ruajtja dhe mbrojtja e materialeve propagandistike, të cilat përbënin bërthamën e komunikimit politik dhe frymës së rezistencës së organizuar. Këto dokumente – trakte, platforma, broshura, udhëzime organizative – ishin dëshmi të drejtpërdrejta të ekzistencës së një lëvizjeje që sfidonte shtetin dhe, për pasojë, nëse binin në duart e pushtetit, rrezikonin jo vetëm individët, por gjithë strukturën ilegale.
Në këtë realitet të mbushur me frikë dhe ndjekje të vazhdueshme, anëtarët e organizatave ilegale zhvilluan forma të mirëorganizuar dhe të maskuara të fshehjes së materialeve, të cilat jo vetëm që i shpëtonin syrit të autoriteteve, por edhe u garantonin mbijetesë afatgjatë në hapësirë. Një nga metodat më të suksesshme dhe praktikisht më efikase që u aplikua me sukses ishte vendosja e materialeve në fuçi plastike, të cilat, pas mbushjes me dokumentacionin e nevojshëm, vuloseshin dhe fshiheshin në thellësi të dheut.
Zgjedhja e vendeve për fshehje nuk ishte as spontane dhe as rastësore. Lokacionet përdoreshin me kujdes të jashtëzakonshëm dhe zgjidheshin me intuitën e një njohjeje të hollësishme të terrenit dhe sjelljeve të zakonshme të komunitetit. Në mënyrë të veçantë, preferoheshin zonat më pak të frekuentuara – periferi të qyteteve, vise malore, hapësira të izoluara – të cilat ofronin mbrojtje natyrore nga prania e organeve të hetuesisë. Jo rrallëherë, vendet përreth varrezave shërbenin si strehë të përshtatshme për ruajtjen e materialeve, jo vetëm për shkak të qasjes më të rrallë njerëzore, por edhe sepse në imagjinatën kolektive ato paraqisnin hapësira “të shenjta” dhe më pak të dyshimta për operacionet e fshehta.
Këto akte të fshehjes, ndonëse të thjeshta në pamje të parë, ishin thellësisht të ngarkuara me simbolikë dhe peshë historike. Ato nuk përfaqësonin vetëm një masë sigurie teknike, por një akt të vetëdijshëm ruajtjeje të kujtesës dhe të shpresës kolektive. Materialet e fshehura nën tokë nuk ishin thjesht letra – ato ishin dëshmi të një kohe të errët dhe të një guximi të madh, që ruhej me besimin se një ditë do të dilte në dritë. Fuçitë plastike, të mbuluara me dhe, ishin si kapsula të kohës, që bartnin frymën e një gjenerate që zgjodhi të fliste përmes heshtjes dhe të vepronte përmes konspiracionit, për të ruajtur dinjitetin kombëtar dhe idealin e lirisë.
Kështu, praktikat e fshehjes së materialeve në organizatat ilegale shqiptare nuk ishin vetëm shprehje e mendjemprehtësisë operative, por edhe pjesë përbërëse e një filozofie të rezistencës që vepronte në hije, me besimin se edhe fjala e varrosur ka fuqinë të ngjallet, kur vjen koha e popullit për të folur me zë të lirë.
Gjatë gjithë periudhës së veprimtarisë së saj, “Komiteti Drejtues” i Organizatës Marksiste-Leniniste të Kosovës (OMLKS) përfaqësoi zemrën drejtuese të një rezistence të strukturuar që vepronte në rrethana jashtëzakonisht të vështira, përballë një aparati shtetëror të fuqishëm dhe represiv. Aktiviteti i kësaj strukture nuk ishte i rastësishëm apo sporadik, por një angazhim i qëndrueshëm dhe sistematik që shtrihej thellë në terrenin shoqëror e politik të kohës. Në mënyrë të vazhdueshme, përmes rrjetit të celulave të shpërndara në zona të ndryshme të Kosovës, Komiteti kishte vënë në funksion një strategji të organizuar ndërgjegjësimi, ku fjala, ideja dhe veprimi konkret bashkëvepronin në funksion të një qëllimi të përbashkët: emancipimit politik të shqiptarëve dhe arritjes së mëvetësisë së Kosovës.
Ky angazhim mori një formë më të theksuar dhe të intensifikuar në vitin 1978, kur Komiteti Drejtues, i vetëdijshëm për nevojën e forcimit të lidhjes politike dhe organizative brenda radhëve të saj, ndërmori një hap të rëndësishëm në planin e komunikimit të brendshëm. Me përkushtim të madh dhe në kushte tejet të vështira, u shtyp një fletushkë e posaçme, e cila kishte për qëllim përdorimin interno brenda organizatës – një instrument i brendshëm për shkëmbim idesh, orientim politik dhe mobilizim ideologjik të anëtarësisë.
Fletushka “Pararoja”, sensibilizoi situatën politike në Kosovë
Kjo fletushkë, që mori emrin “Pararoja”, nuk ishte një botim i zakonshëm, por një akt i menduar me kujdes politik, që kishte për synim të krijonte një platformë të brendshme reflektimi dhe qartësimi për radhët e militantëve. Emri “Pararoja” kishte një ngarkesë të thellë simbolike: ai i referohej rolit udhëheqës të organizatës në ballë të luftës për çlirim kombëtar dhe emancipim shoqëror, njëlloj si një pararojë organizative që përgatit terrenin për ndryshimet e mëdha. Ishte një mjet edukimi politik, një burim frymëzimi dhe një formë e heshtur, por e vendosur, e artikulimit të qëndrimeve përballë sfidave të jashtme dhe tensioneve të brendshme.
Në këtë mënyrë, përmes “Pararojës”, OMLK-ja nuk bëri vetëm një hap teknik drejt informimit të brendshëm, por krijoi një mjet kohezioni politik, duke forcuar strukturën e vet dhe rritur ndërgjegjen e anëtarësisë për qëllimet madhore që përfaqësonte. Ky veprim dëshmon për nivelin e lartë të organizimit dhe përkushtimit të Komitetit Drejtues, që e kuptonte qartë se një lëvizje e qëndrueshme nuk ndërtohet vetëm mbi zemërimin dhe revoltën, por mbi edukimin e qëllimshëm, përgatitjen politike dhe disiplinën e brendshme.
Prandaj, “Pararoja” nuk ishte vetëm një fletushkë për informim të brendshëm – ajo përfaqësonte ndërgjegjen e organizuar të një lëvizjeje që vepronte në hije, por që punonte për një dritë të re për popullin shqiptar në Kosovë. Në zhvillimet komplekse dhe të ngarkuara të viteve të fundme të dekadës së shtatë, aktiviteti i Organizatës Marksiste-Leniniste të Kosovës nuk u ndal as në rrethana sfiduese, përkundrazi, u përshtat me realitetin e ri politik e represiv, duke dëshmuar qëndrueshmëri, koherencë ideologjike dhe fleksibilitet organizativ. Është e rëndësishme të theksohet se gjatë kësaj periudhe, ndonëse një pjesë e anëtarëve të saj të rëndësishëm u detyruan të ndryshonin pozicionin e tyre përballë presionit shtetëror, aktiviteti i organizatës jo vetëm që nuk u zbeh, por vazhdoi me të njëjtin intensitet, madje duke fituar përvojë dhe maturi operative.
Një prej figurave qendrore të kësaj lëvizjeje, Kadri Zeka, ishte zhvendosur në Zvicër, duke hyrë në fazën e veprimit të mërgatës politike shqiptare, e cila, në atë kohë, po luante një rol gjithnjë e më të rëndësishëm në artikulimin ndërkombëtar të çështjes së Kosovës. Aktiviteti i tij jashtë kufijve të atdheut nuk përfaqësonte largim nga rezistenca, por përkundrazi, ishte një zgjerim i frontit të saj, në një terren tjetër – atë të diasporës, ku liria e veprimit dhe kontakti me faktorë ndërkombëtarë krijonin mundësi të reja për të promovuar kauzën shqiptare në sferat më të gjera politike dhe diplomatike.
Ndërkohë, një tjetër figurë kyçe e organizatës, Hydajet Hyseni, kishte kaluar në ilegalitet të thellë, duke vepruar në rajonin e Mitrovicës. Ky kalim nuk ishte një tërheqje, por një formë e zgjeruar e përkushtimit – një vendim për të vepruar nga brenda terrenit, në mënyrë të padukshme, për të mbijetuar dhe për të siguruar vazhdimësinë e misionit politik, edhe përballë rrezikut të përhershëm të burgosjes apo eliminimit fizik.
Këto zhvendosje dhe forma të ndryshme të veprimit nuk e dobësuan organizatën, por dëshmuan për pjekurinë e saj organizative dhe aftësinë për adaptim në kushte ekstreme. Aktiviteti nuk u ndal, sepse baza politike dhe struktura funksionale ishin ndërtuar mbi parime të qëndrueshme dhe mbi një përkushtim që nuk varej nga rrethanat momentale, por nga një vizion afatgjatë për lirinë dhe vetëvendosjen e popullit shqiptar.
Prandaj, përkundër ndryshimeve në konfigurimin e brendshëm dhe zhvendosjeve fizike të disa figurave të rëndësishme, OMLK-ja vazhdoi të funksionojë si një organizëm i gjallë, i cili nuk e humbi as qëllimin, as drejtimin, dhe për më tepër – ruajti frymën kolektive të rezistencës. Ky fakt flet qartë për natyrën e organizuar, përtej individëve, dhe për thellësinë e vetëdijes politike që e karakterizonte lëvizjen ilegale shqiptare në Kosovë në fund të viteve ’70.
( vijon )
