[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Jugosllavia në prag të shpërbërjes dhe qëndrimi i forcave revolucionare shqiptare
Në dritën e zhvillimeve politike dhe sociale të viteve ’80, forcat revolucionare shqiptare në Kosovë e kishin bërë tashmë një vlerësim të qartë dhe të saktë të gjendjes së përgjithshme të Jugosllavisë. Ajo që dikur kishte pretenduar të ishte një model i veçantë i socializmit vetëqeverisës, kishte hyrë në një fazë të thellë të krizës së gjithanshme, që për nga përmasat dhe pasojat, përshkruhej si çasti i një ariu të plagosur për vdekje – i rrezikshëm, i dëshpëruar dhe në panik të thellë. Bashkimi federativ, i përbërë nga kombe dhe kombësi me aspirata të papërmbushura, po shfaqte gjithnjë e më shumë çarje strukturore.
Kriza financiare dhe borxhet e jashtme, të grumbulluara si pasojë e një modeli të paqëndrueshëm ekonomik, kishin mbërthyer shtetin jugosllav në një lak që e kishte lidhur vetë, dhe që tani po e mbyste çdo ditë e më shumë. Borxhet e shumta ndaj Perëndimit dhe Lindjes, zhvlerësimi dramatik i dinarit, së bashku me një rritje të paimagjinueshme të çmimeve të artikujve të domosdoshëm dhe ngrirja apo ulja reale e pagave të punonjësve, krijuan një mjedis social shpërthyes.
Papunësia në shkallë alarmante – më e larta në të gjithë Evropën – dhe produktiviteti i ulët industrial, ishin vetëm pasqyrime të jashtme të një krize më të thellë të strukturës së pushtetit dhe funksionimit të sistemit politik. Në këtë kontekst të degraduar ekonomik e shoqëror, Jugosllavia nuk ishte vetëm një federatë në rënie, por një entitet i përçarë në shpirt, ku çështjet ndërkombëtare të pazgjidhura ndërmjet kombeve dhe kombësive brenda saj e bënin edhe më të pamundur stabilitetin.
Këto rrethana e bënë të qartë për forcat politike shqiptare, veçanërisht për ato me vizion revolucionar, se regjimi i Beogradit, i vetëdijshëm për paaftësinë e tij për të menaxhuar krizën në mënyrë paqësore e konstruktive, do të përpiqej të shpërqendronte vëmendjen përmes hapjes së ndonjë fronti të ri. E njohur si një taktikë klasike e regjimeve në agoni, krijimi i një armiku të brendshëm apo të jashtëm, dhe përshkallëzimi i konfliktit, bëhet një mënyrë për të kanalizuar pakënaqësitë e popullit dhe për të ruajtur privilegjet e një elite gjithnjë e më të izoluar.
Në këtë rast, lëvizja revolucionare shqiptare e identifikoi me saktësi se shqiptarët do të ishin të parët që do të vendoseshin në shënjestër, si “mish për top” në një përpjekje të dëshpëruar të regjimit për të shpëtuar veten. Borgjezia e re jugosllave, e mbështetur mbi themelet e një rendi politik që po lëkundej nga të katër anët, shihte te tensionet ndëretnike jo vetëm një mënyrë për të ruajtur pushtetin, por edhe për të vazhduar kontrollin e dhunshëm mbi rajonet më të pasura në burime, siç ishte Kosova.
Prandaj, për forcat revolucionare, kriza e Jugosllavisë nuk përfaqësonte vetëm një rrezik, por edhe një mundësi historike për të thelluar luftën për çlirim dhe vetëvendosje. Ato e kuptuan se një shtet që përpiqet të zgjidhë problemet e veta të brendshme me represion dhe militarizim, është i destinuar për disfatë, dhe se mobilizimi i popullit rreth vlerave të drejtësisë, barazisë dhe lirisë, ishte rruga më e drejtë dhe më e fuqishme përballë një makinerie që po rrënohej nga brenda.
Reflektime mbi rezistencën shqiptare dhe politikën shoviniste të Beogradit
Në kompleksitetin e krizës politike dhe kombëtare të Jugosllavisë së fillimviteve ’80, Kosova u shndërrua në arenën më të qartë të shpërfaqjes së karakterit të vërtetë të regjimit shovinist të Beogradit. Me kërkesat e saj thelbësisht të ligjshme dhe të vonuara historikisht, ajo nuk bëri gjë tjetër veçse u bë preteksti mbi të cilin u zbuluan qëllimet e vërteta të politikës serbe ndaj shqiptarëve.
Populli shqiptar i Kosovës, ashtu si në të gjitha viset e tjera ku ka jetuar e vepruar historikisht, ka dëshmuar një përkushtim të rrallë ndaj durimit dhe mirëkuptimit, duke shfaqur vazhdimisht një besim të palëkundur në mundësinë e bashkëjetesës dhe të zgjidhjeve paqësore. Por edhe durimi më i thellë ka kufijtë e tij, sidomos kur përballë qëndron një politikë sistematike e mohimit, diskriminimit dhe shtypjes.
Studentët, rinia dhe më pas i gjithë populli i Kosovës nuk dolën në demonstrata për të shpallur luftë – ata dolën për të kërkuar të drejtat që iu ishin premtuar, por asnjëherë dhënë në mënyrë të plotë. Ata nuk dolën me armë, por me pankarta; jo me urrejtje, por me kërkesa të qarta për barazi dhe për Republikë – një status që do të konfirmonte faktin e padiskutueshëm se Kosova ishte jo më pak e rëndësishme se çdo njësi tjetër federale.
Por përgjigjja e qeverisë së Beogradit ishte mizore, në vend të dialogut, ajo zgjodhi dhunën, në vend të njohjes, zgjodhi përgjakjen. Këto ngjarje bënë që shqiptarët të humbasin përfundimisht besimin në premtimet e barazisë dhe “vëllazërim-bashkimit”, slogane të zbrazëta që për dekada ishin përdorur si fasadë për të mbuluar një sistem të padrejtë. Ironia më e madhe ishte pikërisht fakti që në emër të këtij vëllazërimi, shqiptarët u masakruan, u diferencuan, u pushuan nga puna dhe u burgosën në masë.
Politika shoviniste serbe, në vend që të ndërtonte ura të reja për integrim real të shqiptarëve në federatë, kërcënoi madje edhe ato të drejta minimale që ishin fituar me aq mund pas vitit 1968. E gjithë kjo dëshmoi se Beogradi nuk kishte vullnet për përmirësim, por synonte ringjalljen e metodave rankoviçiane të kontrollit, frikës dhe dhunës së institucionalizuar. Kosova, megjithatë, nuk ishte më ajo e heshtura, e duruara deri në pafundësi. Ajo tashmë kishte arritur një nivel të vetëdijes politike, shoqërore e kombëtare, që nuk lejonte më kthimin prapa. Populli shqiptar nuk do të mashtrohej më nga parulla të tejkaluara, dhe nuk do të nënshtrohet ndaj regjimeve që duan të imponojnë vullnetin e tyre përmes bajonetës.
Historikisht, shqiptarët nuk kanë qenë kurrë agresorë. Ata nuk e kanë cenuar ndonjëherë integritetin apo paqen e popujve të tjerë, përkundrazi, kanë qenë gjithmonë të mbrojtur dhe të shtyrë drejt luftës nga të tjerët. Por kur i është mohuar e drejta, kur i është rrezikuar dinjiteti dhe është vënë në pikëpyetje vetë ekzistenca e tyre, populli shqiptar ka ditur të zgjedhë gjithmonë luftën përballë nënshtrimit. Dhe këtë e ka bërë pa marrë parasysh madhësinë e kundërshtarit apo pasojat e rënda që mund të vinin pas saj.
Reagimi i pushtetit jugosllav ndaj lëvizjes shqiptare në Kosovë
Në klimën politike të tensionuar të fillimviteve ’80, qeveria shoviniste e Beogradit po shfaqte një prirje gjithnjë e më të theksuar për të imponuar një formë të re të nënshtrimit ndaj popullit shqiptar në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare brenda Jugosllavisë. Në thelb, kemi të bënim me një përpjekje të dytë kolonizuese – jo më me mjetet e ndarjes territoriale të pas Luftës së Dytë Botërore, por tani me instrumente të sofistikuara të frikësimit, etiketimit dhe kontrollit ideologjik.
Regjimi i Beogradit, i ndihmuar nga një kastë bashkëpunëtorësh lokalë në Prishtinë, kishte vënë në funksion një mekanizëm represiv dhe propagandistik që ngjasonte me metodat më të errëta të totalitarizmit evropian të shekullit XX. Me një retorikë të frymëzuar nga manualet e luftës ideologjike, ata kishin marrë në dorë “çelësin hitlerian” të stigmës, përmes të cilit përpiqen të kriminalizojnë çdo zë kundërshtimi, çdo pjesëmarrës apo simpatizues të kërkesave të ligjshme të shqiptarëve për liri, barazi dhe vetëvendosje.
Në një kthesë të rrezikshme të diskursit shtetëror, çdo shqiptar që kishte marrë pjesë në demonstratat dhe ngjarjet e fundit në Kosovë, ose që nuk shprehet publikisht kundër tyre, stigmatizohet automatikisht si “nacionalist”, “shovinist”, “terrorist”, “irredentist” apo “kundërrevolucionar”. Kjo praktikë shënjimi nuk ishte e rastësishme, por pjesë e një strategjie më të gjerë për të delegjitimuar moralisht dhe politikisht gjithë lëvizjen shqiptare dhe për ta paraqitur atë si rrezik për unitetin e federatës jugosllave.
Me këtë qëndrim, Beogradi jo vetëm që refuzonte të kuptojë thelbin demokratik dhe përmbajtjen e drejtë të protestave, por përpiqej t’i rikthehet një logjike të tejkaluar, ku çdo kërkesë për të drejta kombëtare barazohet me tradhti, dhe çdo rezistencë ndaj padrejtësisë – me terrorizëm. Kjo përbënte jo vetëm një shtrembërim të së vërtetës historike dhe politike, por edhe një përpjekje për të riformatuar marrëdhëniet mes shqiptarëve dhe shtetit mbi themelet e dhunës dhe frikës.
Në këtë kuptim, ajo që dikur ishte një politikë e heshtur e diskriminimit, tashmë ishte kthyer në një strategji të hapur të përndjekjes dhe stigmatizimit. Shqiptarët nuk përballen më vetëm me përjashtimin ekonomik dhe social, por me një fushatë sistematike për t’i kthyer në “armik të brendshëm” brenda një federate që zyrtarisht predikonte vëllazëri dhe bashkim. Por përpjekjet për të vulosur shqiptarët me etiketa të prodhuara në laboratorët e shovinizmit nuk mund të fshijnë realitetin. Kërkesat e popullit të Kosovës nuk lindën nga ideologji ekstremiste, por nga padrejtësia dhe mospërfillja afatgjate. Dhe sa herë që pushteti përpiqej të ndrydhte një zë të drejtë përmes shtypjes, ai nuk e shuante dot, por vetëm e nxitëte më tej.
Dhuna sistematike dhe uniteti i paprecedent i shqiptarëve në përballje me represionin jugosllav
Në kohën kur lëvizja çlirimtare shqiptare në Kosovë kishte hyrë në një fazë të re dhe më të organizuar të rezistencës, regjimi jugosllav e shtyu më tej kufirin e dhunës shtetërore, duke përfshirë në valën e përndjekjes jo vetëm të rinjtë dhe studentët, por edhe fëmijë të mitur dhe pleq të moshuar. Policia jugosllave nuk ngurroi të arrestojë edhe fëmijë shtatë apo njëmbëdhjetëvjeçarë dhe pleq mbi të shtatëdhjetat, duke treguar qartazi se represioni nuk njihte më as norma morale, as kufij etikë, dhe se shënjestra e tij tashmë ishte vetë ekzistenca shqiptare.
Ky akt i pashembullt nuk mund të mos zgjonte zemërim universal dhe ndjenjë solidariteti, jo vetëm te opinionet ndërkombëtare paqedashëse, por veçanërisht te shqiptarët në mërgim, të cilët përjetonin me intensitet të shtuar dhimbjen dhe padrejtësinë që ndodhte në vendlindjen e tyre. Njëkohësisht, kjo egërsi shoviniste ishte një tregues i qartë i forcës që kishte fituar lëvizja kombëtare në Kosovë, pasi një regjim nuk reagonte me brutalitet të tillë nëse nuk ndjen frikë reale nga një popull i vendosur në rrugën e drejtë të çlirimit.
Në thelb, zhvillimet e asaj kohe dëshmojnë se lufta për të drejtat kombëtare në Kosovë nuk ishte më një çështje e një grupi apo shtrese të caktuar, por ishte shndërruar në një përpjekje kolektive, në një bashkim organik të të gjitha strukturave shoqërore shqiptare: nxënësit, studentët, punëtorët, fshatarët, intelektualët dhe shtresat e ndryshme të punonjësve. Ky unitet i ri dhe i pazakontë përbënte një nga tiparet më cilësore të lëvizjes revolucionare, duke treguar se përballë shtypjes, populli shqiptar po formësonte një vetëdije të gjerë e të thellë kombëtare dhe klasore.
Në të njëjtën kohë, forcat policore e politike të Beogradit, të ndodhur përballë një qëndrese të pathyeshme në Kosovë, përpiqeshin ta zhvendosnin fushën e ndikimit të tyre jashtë vendit. Në mungesë të ndikimit real në tokën që po rebelohej kundër pushtetit të tyre, ata u përqendruan te komuniteti shqiptar në Perëndim, duke shfrytëzuar përfaqësitë diplomatike – ambasadat dhe konsullatat – si vegla të shërbimit sekret të UDB-es për mbledhjen e informacioneve, shantazhime dhe rekrutime të agjentëve.
Por përballë këtyre përpjekjeve, punëtorët e ndershëm shqiptarë në diasporë u treguan të papërkulur. Ata e ndienin se ishin pjesë e pandarë e të njëjtit organizëm kombëtar që po lëngonte në Kosovë. Prandaj, nuk pranuan të ndaheshin as nga populli i tyre, as nga lufta e tij. Qëndrimi i tyre ishte dëshmi e forcës morale dhe politike të një komuniteti që, edhe i mërguar, nuk e humb asnjëherë lidhjen me idealin e lirisë.
Vetëdija kombëtare si përgjigje ndaj propagandës dhe represionit shovinist
Në rrethana kur presioni i pushtetit shovinist të Beogradit përpiqej të përhapte frikë, përçarje dhe pasiguri në të gjitha skajet ku rrehte zemra shqiptare, populli shqiptar po dëshmonte njëherësh pjekuri të lartë politike dhe forcë të papërkulur morale. Përpjekjet e vazhdueshme për t’i dhënë karakter armiqësor dhe irredentist çdo akti të qëndresës shqiptare në Kosovë e më gjerë, janë rrëzuar mbi veten e vet, duke dëshmuar dështimin e një strategjie që nuk njeh as të drejtën e mendimit, as të protestës, as të ekzistencës.
Në këtë kontekst, bashkimi i shqiptarëve jashtë kufijve të Kosovës nuk ishte vetëm një domosdoshmëri morale, por edhe një detyrë politike e pashmangshme. Tashmë nuk mjaftonte të përkrahësh me fjalë e ndjenja; ishte koha që rreshtimi përkrah flamurit të Kosovës të përkthehet në veprim të organizuar dhe në refuzim të hapur të çdo përpjekjeje për përçarje. Ishtë koha e solidaritetit të pakushtëzuar dhe të vetëdijshëm, sepse çdo ndarje, çdo dobësim i vijës së qëndresës në diasporë ishtë një shteg i hapur për depërtimin e armikut.
Qeveria e Beogradit, tashmë e gjendur në rrëshqitje të thellë morale dhe politike, po përpiqej të mbulonte krizën e brendshme me një fushatë të egër propagandistike, e cila synonte të diskreditojë jo vetëm shqiptarët e Kosovës, por edhe vetë realitetin e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. Në mungesë të çdo argumenti të qëndrueshëm, regjimi shovinist ishte zhytur në shpifje, trillime dhe provokime të hapura, përfshirë edhe skenarë të inskenuar në përfaqësitë e veta diplomatike.
Kjo fushatë, megjithatë, ka dështuar të prekë vetëdijen e shqiptarëve, qoftë në Kosovë, qoftë në diasporë. Shpifjet kundër Shqipërisë nuk kanë arritur të ngjallin as përçmim e as mosbesim, përkundrazi, kanë shtuar admirimin dhe ndjenjën e përkatësisë ndaj vendit amë, i cili mbetet i vetmi zë i pastër dhe i drejtë në përkrahje të çështjes shqiptare. Për shqiptarët në Jugosllavi, zëri i Shqipërisë ka qenë gjithmonë zëri i arsyes dhe i të vërtetës, i lirisë dhe i drejtësisë.
Në të njëjtën kohë, opinioni botëror, i cili me vëmendje po ndjekte zhvillimet në Kosovë, po kuptonte gjithnjë e më qartë karakterin e tejdukshëm të kësaj propagande jugosllave, që në vend të fakteve prodhonte fabula, dhe në vend të së drejtës shpërndante frikë. Kjo e vërtetë ishte tashmë e pamohueshme, shteti jugosllav ishte në krizë morale e strukturore, dhe përpjekjet për të kriminalizuar kërkesat legjitime të shqiptarëve ishin shprehje e një dobësie, jo force.
Për rrjedhojë, të qëndrosh i bashkuar, i ndërgjegjshëm dhe i palëkundur në përballje me përpjekjet për përçarje, ishte një akt jo vetëm politik, por edhe historik. Ishte mënyra më e drejtë për të dalë përballë shantazhit dhe për të nderuar gjakun e derdhur në trojet tona. Dhe çdo shqiptar që e ndjente veten pjesë të këtij kombi, e kishte për nder të marrë pjesë aktive në këtë përpjekje të madhe për liri, dinjitet dhe vetëvendosje.
Zëri i Kosovës dhe heshtja e propagandës shtetërore
Në kontekstin e një përplasjeje të gjatë dhe të pabarabartë midis një populli që kërkonte të drejtat e veta dhe një regjimi që përpiqej t’i shtypë me të gjitha mjetet e dhunës institucionale, propaganda jugosllave kishte humbur thellësisht çdo legjitimitet moral dhe efektivitet politik. Retorika zyrtare e Beogradit, që dikur kishte shtrirje më të gjerë në skenën ndërkombëtare, atëherë ishte zbuluar dhe rrëzuar, duke u bërë gjithnjë e më e zbrazët përballë realitetit të pakontestueshëm të represionit në Kosovë. Pas çdo deklarate zyrtare që synonte të diskreditojë lëvizjen legjitime të shqiptarëve për të drejta themelore, qëndron një aparat shtypës që i kalon për nga brutaliteti edhe regjimet më të errëta fashiste të shekullit XX.
Tashmë, shtypi ndërkombëtar, sidomos ai evropian, e kishte ngritur zërin dhe kishte denoncuar absurdësinë dhe egërsinë e politikës shtetërore jugosllave, e cila vazhdonte ta trajtojë kërkesën për Republikën e Kosovës si kërcënim për unitetin e federatës. Në fakt, ky reagim i tejskajshëm dëshmonte panikun e Beogradit përballë një realiteti që s’mund të fshihej më me retorikë.
Gazetat perëndimore, përkundër përpjekjeve të diplomacisë jugosllave për t’i kontrolluar narrativat, nuk mund të anashkalojnte faktin themelor se shqiptarët në Jugosllavi janë të shtypur në mënyrë të sistematizuar – ekonomikisht, politikisht, kulturalisht dhe kombëtarisht. Ata po jetonin një jetë nën nivelin më minimal të dinjitetit njerëzor dhe me të drejta të mohuara sistematikisht, çka bën të kuptohet se jo vetëm revolta është e justifikuar, por ajo ishte e pashmangshme. Në këtë situatë, populli shqiptar i Kosovës nuk kishte më në dorë zgjedhje tjetër përveç luftës së vetëdijshme për liri dhe barazi.
Kjo luftë nuk ishte e armatosur me tanke apo helikopterë – ajo ishte e armatosur me forcën e vetëdijes dhe me armën më të fuqishme që njeh historia e popujve të shtypur- unitetin e brendshëm. Ky unitet nuk ishte më simbolik apo i thirrur me retorikë, por ishte bërë mish e gjak në rrugët e Prishtinës, në shkollat dhe ndërmarrjet e Kosovës, në zemrat e fëmijëve, të studentëve, të punëtorëve, të bujqve dhe pleqve.
Fakti që në lëvizje ishin përfshirë edhe më të vegjlit, që fëmijët e moshës më të re kishin dalë përkrah të rriturve, ishte dëshmi e një zgjimi të thellë kombëtar e shoqëror, që nuk mund të ndalet as nga makina më e madhe e represionit. Demonstratat, bojkoti, aksionet e shumta popullore ishin dëshmi e gjallë se Kosova nuk po hesht më, dhe se askush s’mund t’i mbyllë më gojën këtij zëri që kërkon të drejtën e vet.
Historia e ka dëshmuar dhe do ta dëshmojë përsëri: asnjë pushtet, sado brutal, nuk mund të mposhtë një popull që ka vendosur të jetë i lirë. Dhe kur ky popull mbështetet në një vetëdije të thellë dhe në një unitet të pathyeshëm, as tanket, as aeroplanët, as patrullat ushtarake që bredhin natën si korba mbi shtëpitë shqiptare, nuk munden ta ndalin marshimin e tij drejt dinjitetit dhe drejtësisë.
( vijon )
