[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
MËRGATA SHQIPTARE SI VAZHDIM I QËNDRESËS KOMBËTARE, prill 1981, Bernë – Zvicër
Veprimtaria patriotike shqiptare në Kosovë, e zhvilluar në kushte të vështira represioni dhe kontrolli të ashpër shtetëror, nuk ishte një përpjekje e izoluar në një hapësirë të mbyllur. Ajo gjeti jehonë, vazhdimësi dhe thellim në aktivitetin e mërgatës shqiptare, e cila, edhe pse fizikisht jashtë atdheut, vazhdonte të jetonte me idealin e çlirimit kombëtar dhe të të drejtave të mohuara të popullit shqiptar në ish-Jugosllavi. Të detyruar të largoheshin nga vendi për shkak të persekutimeve politike, shumë veprimtarë shqiptarë, sapo gjetën strehë në shtetet perëndimore me traditë demokratike, nuk u mjaftuan me sigurinë personale apo integrimin individual. Përkundrazi, liria që gëzonin në këto vende iu shndërrua në mjet për veprim më të lirë, më të artikuluar dhe më të gjerë, për ta çuar përpara kauzën për të cilën kishin luftuar edhe më parë brenda kufijve të Kosovës.
Në hapësirat demokratike të Perëndimit, këta veprimtarë krijuan organizata, lëvizje politike, botuan literaturë, mobilizuan opinionin ndërkombëtar dhe mërgatën shqiptare rreth çështjes së Kosovës. Ata u bënë zëdhënës të vuajtjeve të popullit të tyre, përballë një bote që shpeshherë ishte indiferente ose e painformuar mbi realitetin e vërtetë të jetës nën regjimin jugosllav. Për ta, mërgimi nuk ishte arratisje — ishte vijim i luftës në një front tjetër, me mjete të reja, por me të njëjtin ideal. Angazhimi i tyre nuk ishte sporadik apo thjesht emocional; ai ishte i strukturuar, i përkushtuar dhe i orientuar nga një ndjenjë e thellë detyrimi ndaj atdheut dhe bashkëkombësve të tyre. Me çdo fjalë të shkruar, me çdo manifestim, me çdo organizim politik e kulturor, ata e dëshmonin se qëndresa shqiptare nuk ndalej as me dhunën në vend, as me mërgimin në diasporë. Përkundrazi, ajo fitonte dimension ndërkombëtar, duke gërshetuar përvojën e qëndresës së brendshme me mundësitë e veprimit të jashtëm.
Kësisoj, veprimtaria e mërgatës shqiptare në Perëndim nuk ishte vetëm mbështetje për lëvizjen brenda Kosovës — ajo ishte pjesë përbërëse e mozaikut të rezistencës kombëtare, që u zhvillua paralelisht në dy fronte: brenda trojeve shqiptare nën pushtim dhe në hapësirat demokratike të diasporës. E ky bashkëveprim krijoi një bosht të qëndrueshëm veprimi kombëtar, që nuk u shua as nga represioni, as nga largësia, por përkundrazi, u forca me kalimin e kohës. Në këtë mënyrë, mërgata shqiptare në Perëndim u kthye në shtyllë të pashkëputshme të lëvizjes për liri, duke dëshmuar se dashuria për atdheun nuk njeh kufij, dhe se angazhimi atdhetar nuk ka nevojë për afërsi fizike kur ushqehet nga bindja, ideali dhe ndjenja e përgjegjësisë historike.
Organizimi i mërgatës shqiptare dhe koordinimi me strukturat ilegale në Kosovë
Në rrethanat kur veprimtaria politike dhe atdhetare në Kosovë zhvillohej nën një regjim të ashpër kontrolli dhe represioni, roli i mërgatës shqiptare nuk mbeti vetëm në nivelin e përkrahjes morale apo financiare. Përkundrazi, ajo mori përmasën e një angazhimi të strukturuar dhe të organizuar, me objektiva të qarta dhe me vetëdije të thellë për nevojën e bashkërendimit me veprimtarinë ilegale në atdhe. Kështu, shumë nga veprimtarët që jetonin në shtetet perëndimore, pas largimit të detyruar nga Kosova për arsye politike, nuk u shkëputën nga organizimi patriotik. Ata themeluan grupe dhe celula të tyre, të cilat kishin jo vetëm funksione ideologjike e organizative, por shërbenin edhe si hallka të rëndësishme të një rrjeti më të gjerë që ruante lidhje të vazhdueshme me organizatat bazë që vepronin në Kosovë. Ky rrjet i ndërlidhur ishte dëshmi e faktit se lëvizja çlirimtare shqiptare nuk ishte një varg përpjekjesh të shpërndara, por një strukturë me vetëdije të qartë strategjike, që funksiononte në mënyrë horizontale dhe vertikale, në brendësi dhe jashtë vendit.
Lidhjet që mbaheshin me Kosovën nuk ishin vetëm simbolike apo emocionale – ato ishin të mirëorganizuar dhe të qëndrueshme, duke përfshirë komunikimin e rregullt, shpërndarjen e literaturës ilegale, koordinimin e aksioneve publike dhe, më vonë, edhe sigurimin e ndihmave logjistike. Mërgata shqiptare, në këtë mënyrë, vepronte si zgjatim natyror i rezistencës që zhvillohej në tokën e Kosovës, duke e fuqizuar atë nga jashtë, por edhe duke ndikuar në ndërkombëtarizimin e çështjes shqiptare. Kjo marrëdhënie funksionale midis organizimit në mërgatë dhe organizatave bazë në Kosovë tregon se ideali për liri dhe drejtësi kishte kapërcyer barrierat fizike dhe politike, duke u shndërruar në një rrjet të bashkërenduar rezistence, ku secili grup e ndjente veten pjesë të një tërësie më të madhe. Ky bashkëveprim përforcoi jo vetëm unitetin e qëllimit, por edhe efikasitetin e përpjekjes për çlirim kombëtar.
Pra, grupet e formuara në diasporë nuk ishin thjesht mbështetje morale apo nostalgjike për Kosovën – ato ishin shtylla të një lëvizjeje që e shihte veten të përbashkuar në qëllim, në rrugë dhe në ide, duke dëshmuar se liria mund të lindë edhe në mërgim, por rrënjët e saj ushqehen nga lidhja e pandërprerë me atdheun.
Kadri Zeka dhe roli i tij në diasporën shqiptare
Në radhët e atyre që, për shkak të bindjeve politike dhe aktivitetit atdhetar, u detyruan të lënë vendlindjen dhe të kërkojnë strehim në Perëndim, ndodhej edhe figura e shquar e lëvizjes kombëtare shqiptare, Kadri Zeka. Ai nuk ishte thjesht një mërgimtar ndër të shumtët që u shpërndanë në diasporë gjatë dekadave të represionit jugosllav ndaj shqiptarëve të Kosovës. Përkundrazi, ai përfaqësonte një shembull të angazhimit të pandërprerë atdhetar, që nuk u zbeh as nga largësia dhe as nga rrethanat e reja të ekzistencës. Kadri Zeka, i njohur për qëndresën e tij të palëkundur dhe për përkushtimin ndaj çështjes kombëtare, e konceptoi mërgimin jo si një shkëputje nga atdheu, por si një zgjatje të qëndresës së tij. Në Perëndim, në kushte më të favorshme për veprimtari politike dhe organizative, ai vazhdoi misionin e nisur në Kosovë – me të njëjtën përkushtim, por tani me më shumë mundësi për të ndikuar në arenën ndërkombëtare dhe për të forcuar lidhjet me bashkatdhetarët në diasporë.
Përmes këtij pozicionimi të ri, ai luajti një rol kyç në bashkërendimin e veprimtarisë atdhetare të mërgatës me organizatat ilegale brenda Kosovës, duke dëshmuar se as represioni, as mërgimi, nuk ishin në gjendje ta zhbënin ndjenjën e përgjegjësisë ndaj kombit. Figura e tij u kthye në simbol të lidhjes së pandërprerë midis mërgatës dhe çështjes së pazgjidhur shqiptare, një figurë që mishëronte idealin e rezistencës përtej kufijve shtetërorë. Kadri Zeka mbetet dëshmi e gjallë se liria nuk është vetëm territoriale, por edhe mendore dhe morale, dhe se ajo kërkon njerëz që, edhe në kushte mërgimi, ta mbajnë gjallë kauzën kombëtare, ta artikulojnë me kurajë dhe ta mbrojnë me veprim konkret. Në këtë kontekst, kontributi i tij nuk i përket vetëm diasporës apo një momenti të caktuar historik – ai është pjesë e pandashme e epopesë së përbashkët për liri, dinjitet dhe bashkim kombëtar.
Veprimtaria politike e Kadri Zekës dhe trakti i shpërndarë në Bernë
Përtej angazhimit të tij të gjithanshëm me bashkatdhetarët në mërgatën shqiptare, veprimtaria e Kadri Zekës zgjerohej edhe në sferën e artikulimit të qartë politik dhe ideologjik, duke u shndërruar në një zë të fuqishëm të çështjes shqiptare në diasporë. I njohur për përkushtimin e tij të palodhur ndaj organizimit të mërgimtarëve dhe për ruajtjen e vetëdijes kombëtare në mjediset e huaja, Kadri Zeka nuk e shihte veprimtarinë politike si një akt simbolik, por si një proces të vazhdueshëm komunikimi, mobilizimi dhe ndërgjegjësimi. Në këtë frymë të angazhimit, një nga aktet më të rëndësishme të tij ishte shkrimi dhe shpërndarja e një trakti politik në muajin prill në qytetin e Bernës, Zvicër. Ky akt nuk përbënte thjesht një gjest të zakonshëm proteste, por ishte shprehje konkrete e përpjekjes për ta internacionalizuar kauzën shqiptare, për t’i dhënë zë vuajtjes së një populli të shtypur dhe për ta informuar opinionin ndërkombëtar mbi padrejtësitë sistematike që po ndodhnin në Kosovë.
Trakti i hartuar dhe i shpërndarë në Zvicër, një nga qendrat më të rëndësishme të veprimtarisë politike të mërgatës shqiptare në atë kohë, dëshmonte qartësinë ideologjike të Kadri Zekës dhe aftësinë e tij për ta transformuar fjalën e shkruar në një mjet të fuqishëm rezistence politike. Ai nuk fliste në emër të vetvetes, por në emër të një populli të tërë, i cili, i zhveshur nga e drejta për të folur lirshëm në atdhe, e gjente zërin e tij në faqet e shkruara të trakteve të shpërndara në rrugët e qyteteve perëndimore. Ky akt, në dukje i thjeshtë, përfaqësonte në të vërtetë një përballje të drejtpërdrejtë me aparatin shtetëror të dhunës dhe heshtjes, sepse trakti ishte shumë më tepër se një tekst – ai ishte instrument i ndërgjegjësimit kolektiv, ftesë për veprim dhe dëshmi e vazhdueshme e mosnënshtrimit. Përmes këtij gjesti, Kadri Zeka e bëri të qartë se fjalës së lirë nuk mund t’i vihej kufi nga asnjë regjim, dhe se mërgata nuk ishte thjesht një grup njerëzish në kërkim të strehës, por një subjekt politik aktiv, i lidhur ngushtë me të tashmen dhe të ardhmen e kombit.
Prandaj, veprimtaria e tij në mërgatë, e shoqëruar me botimin dhe shpërndarjen e traktit në Bernë, duhet të lexohet si pjesë e pandashme e frontit të rezistencës shqiptare, e cila, edhe pse e larguar fizikisht nga atdheu, vepronte me të njëjtin ideal, të njëjtin guxim dhe të njëjtën përkushtim si ata që vepronin brenda kufijve të Kosovës së robëruar.
Denoncimi i pushtetit dhe fati i të përzënëve
Të dashur bashkatdhetarë, Fjalët e mërgimtarit që shprehin dhimbjen, revoltën dhe vetëdijen kolektive për padrejtësitë e pësuara, nuk janë thjesht fjalë zemërimi – ato janë pasqyra e një historie të rëndë dhe e një gjendjeje shpirtërore që vazhdon të ndjejë peshën e tradhtisë dhe largimit të dhunshëm nga atdheu. Në këtë frymë, zëri që ngrihet për të dëshmuar përvojën e të dëbuarve shqiptarë është një zë i përbashkët i një bashkësie të plagosur, që kërkon jo vetëm të dëgjohet, por të kuptohet dhe të përqafohet nga e vërteta historike. Regjimi që dikur propagandonte barazi dhe drejtësi nën flamurin e bashkimit federativ, në praktikë kishte vepruar krejtësisht ndryshe. Ai i kishte flijuar shqiptarët e Kosovës dhe viseve të tjera për interesa të ngushta politike dhe ekonomike, duke i përdorur si fuqi punëtore të përkohshme për kapitalizmin perëndimor, ndërkohë që në atdhe vazhdonte t’i mbante të nëpërkëmbur dhe të heshtur.
Ky “armik i pabesë”, siç me të drejtë përshkruhet në thirrjen drejtuar bashkatdhetarëve, jo vetëm që e ka dëbuar popullin e vet nga vendlindja, por edhe i ka ndërprerë lidhjet më të shenjta njerëzore – lidhjen me fëmijët, me prindërit, me miqtë, me rrënjët shpirtërore dhe kulturore. Një formë moderne e internimit pa mure, ku njerëzit nuk ishin thjesht të përjashtuar nga sistemi, por ishin të përjashtuar nga kujdesi, nga të drejtat dhe nga kujtesa kolektive. Mërgimtarët nuk ikën për të ndjekur ëndrrën perëndimore – ata u dëbuan nga një realitet i padurueshëm, dhe në rrugën e mërgimit mbartën dhimbjen e përjashtimit dhe mallin për një vend që i kishte harruar, një vend që nuk qante për ta, që nuk ndalej as të dëgjonte për çka kishin përjetuar. Kjo heshtje e pushtetit ndaj fatit të tyre ishte më shumë se indiferencë – ajo ishte shprehje e qartë e një politike që kishte braktisur përgjegjësinë ndaj qytetarëve të saj, që i shihte ata si mjete, e jo si njerëz.
Në këtë thirrje, më shumë se sa një ankesë, gjëmon një ndjesi e thellë zhgënjimi dhe ndërgjegjësimi, që mërgata nuk është thjesht larg fizikisht nga atdheu, por është larguar si pasojë e një akti të qëllimshëm politik, i cili e kishte shndërruar ekzilin në normë për një pjesë të madhe të popullit shqiptar. E megjithatë, nga kjo gjendje e rëndë lind edhe forca për të folur, për të mos harruar, për të mos heshtur – sepse fjalët e mërgimtarit janë dëshmi e një padrejtësie që kërkon drejtësi dhe riparim historik. Prandaj, kjo thirrje ndaj bashkatdhetarëve është më shumë se një apel emocional – është dokument i ndërgjegjes kombëtare në kushte mërgimi, është kërkesë për kujtim, për ndjeshmëri dhe për solidaritet ndaj atyre që, të detyruar të largoheshin, kurrë nuk e harruan prej nga kishin ardhur.
Dhimbja e mërgatës përballë dhunës mbi popullin shqiptar në atdhe
Në rrjedhën e historisë së dhimbshme të shqiptarëve në Jugosllavi, ka pasur shumë periudha të vështira që janë përballuar me guxim, me shpresë dhe me përpjekje të vazhdueshme për mbijetesë. Dëbimet, përjashtimet, papunësia, diskriminimi sistematik dhe dhuna e heshtur institucionale janë bërë pjesë e përditshmërisë, por një pjesë e komunitetit gjithmonë ka shpresuar se plagët do të zbuteshin, se situata do të përmirësohej, dhe se rruga drejt barazisë do të hapej, sado ngadalë. Megjithatë, ajo që ndodhi dhe po ndodh në realitet, e veçanërisht lajmet e fundit të ardhura nga atdheu, e tejkalonin çdo përfytyrim. Dhuna që po ushtrohej mbi popullin shqiptar — mbi fëmijë të pafajshëm, mbi gra, motra e vëllezër që kërkojnë asgjë më shumë përveç të drejtave të tyre legjitime — kishte thyer jo vetëm shpresën, por edhe heshtjen morale të mërgatës, e cila po jetonte me plagën e dyfishtë, largësinë fizike dhe afërsinë shpirtërore me vuajtjen.
Këto lajme të hidhura, të mbushura me dhunë të paarsyeshme dhe me mizori të pamëshirshme, bëhen edhe më tronditëse kur pas tyre zbulohet bashkëpunimi i një pjese të vogël të elementëve shqiptarë me aparatin shtypës të shovinizmit jugosllav. Kjo tradhti, e heshtur në formë por e zhurmshme në pasoja, përbën plagë morale të thellë për çdo shqiptar që e ndjen veten pjesë të një kombi që për dekada është përballur me përpjekje sistematike për të mohuar ekzistencën e tij. Dhuna që po ushtrohej mbi shqiptarët, për vetë faktin se janë shqiptarë dhe për vetë guximin e tyre për të kërkuar të drejtat më themelore — gjuhën, identitetin, arsimin, lirinë e shprehjes dhe të vetëvendosjes — nuk është thjesht manifestim i urrejtjes së një sistemi, por është pjesë e një politike të përhershme, që synon çrrënjosjen e çdo forme të qëndresës dhe të çdo përpjekjeje për dinjitet kombëtar.
Në këtë kontekst, reagimi i mërgatës, i ndjeshëm dhe i thellë, ishte shumë më tepër se një ndjesi e përkohshme dhimbjeje. Ajo ishte një thirrje për vetëdije dhe solidaritet, për mobilizim dhe ndërgjegjësim se vuajtja nuk është e ndarë me kufij gjeografikë. Largësia fizike nuk do të thotë indiferencë. Përkundrazi, pikërisht nga kjo distancë, dhimbja perceptohej me një intensitet tjetër – ajo përjetohej si përgjegjësi e përbashkët historike, si thirrje për të mos heshtur kur të drejtave më themelore u vihet kufi përmes gjakderdhjes. Kështu, në dritën e këtyre zhvillimeve, bëhet e qartë se krizat dhe padrejtësitë që përjetoheshin në atdhe nuk mund të mbeteshin thjesht brenda kufijve të Kosovës – ato ishin plagë të hapura të ndërgjegjes kombëtare shqiptare kudo që ajo gjendej. Dhe ishte detyrë e çdo shqiptari, qoftë në trojet amtare apo në mërgatë, që t’i mbajë gjallë jo vetëm kujtesën për këto padrejtësi, por edhe zërin e reagimit, të ndërgjegjes dhe të qëndresës, për një të ardhme që nuk do të ndërtohet mbi harresë, por mbi drejtësi dhe dinjitet njerëzor.
Militarizimi i Kosovës si instrument i shtypjes së organizuar
Në historinë e një populli që lufton për të drejtat e veta themelore, ka momente kur shteti që pretendon ta përfaqësojë e kthehet në mjet të dhunës sistematike, duke përdorur forcën si përgjigje ndaj aspiratës për liri. Një realitet i tillë ishte i dukshëm në Kosovën e viteve të përndjekjes së hapur dhe represionit brutal, kur regjimi jugosllav zgjodhi militarizimin total të hapësirës publike si formë të kontrollit dhe frikësimit kolektiv. Kundër popullit shqiptar në Kosovë, që kishte ngritur zërin për dinjitet dhe barazi, pushteti reagoi me të gjitha format e dhunës shtetërore të mundshme. Ushtria dhe policia, që në teori ishin të thirrura për të mbrojtur qytetarët, u shndërruan në instrumente të shtypjes, duke zbatuar një strategji të gjerë terrori të ushtruar ndaj popullsisë civile. Dhuna nuk kufizohej më në bastisje, arrestime apo ndalime arbitrare — ajo ishte e blinduar, e armatosur dhe e organizuar deri në detaj, duke përfshirë edhe përdorimin e tankeve dhe aeroplanëve ushtarakë për të imponuar frikë dhe nënshtrim.
Kosova e asaj kohe ishte transformuar në një hapësirë të pushtuar, ku simboli i rendit dhe ligjit nuk ishte më institucioni, por çizmja e xhandarit dhe bajoneta e ushtarit të huaj, që vendosej jo për të garantuar siguri, por për të shtypur çdo zë kundërshtimi dhe për të frenuar çdo frymë lirie. Patrullat ushtarake dhe policore ishin bërë pamje e zakonshme në çdo cep të vendit, duke e kthyer përditshmërinë e qytetarëve në një gjendje të përhershme tensioni dhe ankthi. Të gjitha arteriet kryesore të Kosovës ishin vënë nën kontroll të drejtpërdrejtë ushtarake. Tanket, që në çdo vend tjetër do të shërbenin për mbrojtje kombëtare nga rreziku i jashtëm, këtu ishin kthyer kundër qytetarëve të vet, të vendosur në rrugët që dikur ishin shtigje të jetës së përditshme, të lëvizjes, të shkëmbimit dhe të komunikimit. Kësisoj, liria e lëvizjes — një nga të drejtat themelore të njeriut — u bë e kufizuar, e mbikëqyrur dhe e kërcënuar, ndërsa qytetari i zakonshëm trajtohej si armik potencial.
Ky nivel i frikshëm i militarizimit nuk ishte vetëm shenjë e një krize politike, por shprehje e qartë e një pushtimi të brendshëm, që nuk përjashtonte më asnjë formë të frikësimit fizik apo psikologjik. Ajo synonte jo vetëm të ndëshkonte protestuesit, por ta thyenin vullnetin kolektiv të një populli që nuk reshti së kërkuari të drejtën për të qenë zot në tokën e vet. Në këtë rrafsh, përshkrimi i realitetit të asaj kohe — i tankeve që patrullojnë rrugët dhe i aeroplanëve që fluturojnë mbi kokat e njerëzve — ishte më shumë se një pamje e jashtme, ishte pasqyrë e një sistemi që kishte zgjedhur të sundojë përmes dhunës, në vend se të qeverisë përmes drejtësisë. Dhe në këtë pasqyrë, nuk reflektohej vetëm mizoria e aparatit shtetëror, por edhe qëndrueshmëria e një populli që, edhe nën bajoneta, nuk hoqi dorë nga kërkesa për liri dhe barazi.
( vijon )
