[ Libra NëLinjë ]
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha
JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË
Pasi Cafoja u detyrua të largohej nga Shkodra dhe të vendosej në Krajë, një hap të ngjashëm, megjithëse në drejtim të kundërt, ndërmori edhe Hodo Alibegu. Ai zgjodhi të shkojë drejt Tiranës, duke ndërruar mbiemrin në Osmani, një veprim i diktuar nga rrethanat e kohës dhe nevoja për t’u shmangur ndjekjeve të vazhdueshme. Në këtë qytet, Hodoja kishte tërë familjen e tij, dhe mbi të gjitha vajzat, të cilat vijonin shkollimin. Për të, ndërprerja e arsimit të tyre do të kishte qenë një plagë tjetër, ndaj edhe vendimi për të qëndruar aty u udhëhoq nga përgjegjësia prindërore dhe nga dëshira për stabilitet në mes të pasigurisë.
Pasi u kthye në Tiranë, ai u vendos në një fshat të qetë pranë kryeqytetit, të quajtur Zall-Herr, duke ruajtur, megjithatë, lidhje të pandërprera me familjen e tij. Kontakti me vajzat—Eklemen, Naxhijen dhe Hindën—u bën ura që e mbanin të gjallë lidhjen e tij me botën familjare. Ato e takonin me radhë, në mënyrë të kujdesshme dhe të matur, një ritëm takimesh që ishte bërë pjesë e jetës së tyre të përditshme në kohë trazirash. Kështu, edhe pse i shpërndarë dhe i detyruar të jetonte nën emër të ndryshuar, Hodoja arriti të ruajë vazhdimësinë shpirtërore të familjes, duke mbajtur gjallë atë që pushteti i kohës synonte ta shpërbënte: unitetin dhe dinjitetin njerëzor.
Pas vitit 1945, kur tronditjet e mëdha politike vazhdonin të ridimensiononin fatet individuale dhe kolektive në mbarë hapësirën shqiptare, Hodoja u bashkua me familjen në Tiranë. Ky kthim, ndonëse duhej të shënonte një periudhë qetësimi dhe rivendosjeje, në fakt përbënte fillimin e një kohe ndër më të frikshmet dhe më të pasigurta për të. Klima politike ishte e ngarkuar, strukturat e kontrollit shtetëror ishin vendosur kudo, dhe çdo hap i qytetarëve, veçanërisht i atyre me të kaluar politike, vëzhgohej me vigjilencë të rreptë.
Në këtë atmosferë pasigurie, jeta familjare e Hodos kishte marrë një formë të mbyllur dhe të përmbajtur. Kontaktet me fqinjët ishin të pakta dhe të rezervuara, vizitorët pothuajse të munguar, ndërsa familja shmangte çdo dalje që mund të ngjallte kureshtje apo dyshim. Shtëpia ishte shndërruar në një hapësirë të heshtur pritjeje, ku qetësia e dukshme e përditshmërisë fshihte ankthin e nën ndërgjegjshëm të një rreziku gjithnjë të pranishëm.
Megjithatë, deri në momentin e arrestimit të tij, banesa mbeti e paprekur nga organet e pushtetit. Askush nuk trokiste në derë, askush nuk vinte të ushtronte presion, duke krijuar iluzionin e një normaliteti të brishtë. Ky iluzion u thye papritur në një mëngjes fatal, kur shtëpia u rrethua nga forcat e ndjekjes. Pa paralajmërim, pa trokitur, pa kërkuar leje apo sqarim, ato hynë brenda me brutalitetin e një pushteti që nuk njihte kufij proceduralë. Brenda pak çastesh, atmosfera e shtëpisë u përmbys, dhe Hodo Alibegu u arrestua, duke vulosur kështu një kapitull tjetër tragjik në historinë e fatit të familjes dhe të një brezi të tërë që u përball me represionin e kohës.
Gruaja e Hodos, zonja Meleqe, e priste prej kohësh mundësinë e një arrestimi, sepse koha ishte e mbushur me pasiguri dhe dilema, dhe çdo familje me rrënjë të njohura në viset përtej kufirit jetonte nën hijen e frikës. Megjithatë, në pritjet e saj më të errëta, ajo nuk kishte përfytyruar kurrë se akti i ndalimit do të kryhej nga organet e shtetit shqiptar. Ajo mendonte—ndoshta me një logjikë të brishtë por të ndërtuar mbi përvojën historike—se një ngjarje e tillë do të vinte nga autoritetet malazeze, jo nga një shtet ku familja kishte kërkuar strehë dhe siguri.
Ky iluzion u thye disa ditë më vonë, kur familja po përgatitej t’i dërgonte Hodos rroba të pastra në burg. Vajzat, të drithëruara por të vendosura të përmbushnin këtë detyrë familjare, u kthyen në shtëpi duke mbajtur ende në duar rrobat e padërguara të të atit. Policia u kishte komunikuar me një ftohtësi burokratike se Hodo Alibegu nuk ndodhej më në burgun shqiptar. Ai u ishte dorëzuar organeve jugosllave, me arsyetimin se ishte “shtetas i Jugosllavisë”. Kjo ngjarje dëshmoi se fati i tij tashmë ishte vënë në duart e një pushteti të huaj, ku rreziku ishte shumëfish më i madh dhe rruga drejt drejtësisë edhe më e paqartë.
E megjithatë, tragjedia familjare nuk përfundoi me kaq. Pas pak kohësh, një kamion i ngarkuar me zyrtarë të pushtetit mbërriti në oborrin e tyre. Pa shumë shpjegime, pa asnjë procedurë zyrtare që do t’u jepte familjarëve një grimcë sigurie ligjore, atyre u komunikua vendimi i prerë: duhej të largoheshin nga territori i Shqipërisë, sepse “nuk ishin qytetarë të saj”. Brenda pak orësh, ata u nisën drejt Malit të Zi, në një udhëtim që simbolizonte jo vetëm dëbimin fizik, por edhe zhveshjen e dhunshme nga çdo e drejtë, shpresë apo përkatësi, duke i vënë përballë një fati të ri e të pasigurt në tokën prej nga kishin ardhur.
Pas një vargu të pafund peripecish, shpërnguljesh të detyruara dhe pasigurish të njëpasnjëshme, familja e Hodos arriti më në fund të kthehej në Ulqin. Ky kthim nuk ishte rikthim në normalitet, por një stacion i hidhur në një udhë të mundimshme që i kishte ndarë dhunshëm nga shtëpia, nga e drejta për të qëndruar dhe nga siguria që kishin shpresuar ta gjenin. Ndërkohë, vetë Hodoja gjendej në duart e aparatit represiv jugosllav, i mbajtur në një hapësirë që e humbiste funksionin e vet civil: në godinën e hotelit “Jadran”, e cila përkohësisht ishte shndërruar në qendër burgimi dhe skenë gjykimi.
Në këtë ambient të ngurtë e të kontrolluar, u zhvillua edhe procesi gjyqësor kundër tij—aq formal sa duhej për të krijuar iluzionin e drejtësisë, por në thelb i motivuar politikisht dhe i parapërcaktuar në epilog. Para trupit gjykues dolën edhe dy bashkëveprimtarë të tij, dom Nikoll Noga – Tusha dhe Selë Lamoja, të lidhur mes vete jo vetëm përmes idealit kombëtar, por edhe përmes fatit të rëndë që po u përgatitej. Të tre u trajtuan si armiq të shtetit, edhe pse ideali i tyre ishte i qartë dhe i pandryshueshëm: dashuria për Shqipërinë dhe besimi se kufijtë e saj natyralë duhej të përfshinin edhe ato territore ku shqiptarët kishin jetuar tradicionalisht.
Dënimi ishte i prerë dhe mizor. Përballë një gjykate që mishëronte mekanizmat e një pushteti represiv, ata u dënuan me pushkatim. Vendimi nuk kishte të bënte me fajësi juridike, por me shtypjen e një ideali politik. Hodo Alibegu u ekzekutua më 17 mars 1948 në një vend të njohur si Qemovsko Polje— fushë e zakonshme atëherë, por që më vonë do të shndërrohej në territorin ku u ndërtua aeroporti i Podgoricës. Kështu, mbi një truall që sot shërben për lëvizje e qarkullim njerëzor, dikur u vulos tragjikisht fundi i një jete të përkushtuar ndaj lirisë dhe një ëndrre shqiptare që nuk gjeti hapësirë për të marrë frymë.
Kalimi i Cafo Begut në Shqipëri
Pas ekzekutimit tragjik të vëllait të tij, Hodo Alibegut, zemra e Cafos u përfshi nga një dhimbje që shkonte përtej kufijve të humbjes personale. Ajo dhimbje nuk ishte vetëm vajtim për një vëlla të dashur, por një plagë e thellë shpirtërore, e ndërlidhur me fatin e fëmijëve të mitur që mbetën pas, të pambrojtur përballë një bote që po bëhej gjithnjë e më e ashpër. Pikërisht kujdesi për ta—për jetën, sigurinë dhe të ardhmen e tyre—u bë qendra e shqetësimit të tij ditor, e cila rëndonte mbi ndërgjegjen e Cafos si një barrë e papërballueshme.
Në përpjekjen për të lehtësuar sadopak ankthin që e gërryente, ai ndërmori një vizitë ilegale tek familja në Tivar, duke sfiduar rreziqet e shumta që i kanoseshin një njeriu të shënuar nga regjimi. Kjo vizitë ishte më shumë se një akt guximi; ishte një gjest i përkushtimit familjar, një përpjekje për të mbajtur gjallë lidhjet njerëzore në një kohë kur dhuna politike po synonte t’i shkatërronte ato.
Megjithatë, për Cafon, kjo nuk ishte e mjaftueshme. Malli, përgjegjësia dhe dhimbja e vëllazërisë e shtynë drejt një vendimi edhe më të guximshëm: të shkonte për të vizituar familjen e Hodos në vetë zemrën e Ulqinit. Ky akt përbënte një sfidë të hapur ndaj frikës dhe ndëshkimit, sepse Ulqini, si qendër urbane, ishte nën vëzhgim të rreptë dhe i mbushur me sy që mund të raportonin çdo lëvizje të dyshimtë. Megjithatë, Cafoja vendosi të kalonte mbi këtë rrezik, duke zgjedhur të përballte çfarëdo pasoje në emër të solidaritetit familjar dhe nderimit të kujtimit të vëllait të tij të pushkatuar.
Jatakët e Cafo Beg Ulqinit dhe shokëve të tij
Për mbrojtjen dhe sigurinë e Cafos u vu në lëvizje një rrjet i gjerë jatakësh, njerëz të thjeshtë në dukje, por me karakter të jashtëzakonshëm dhe besnikëri të palëkundur. Ata formuan një mur të heshtur mbrojtës përreth tij, duke i qëndruar pranë me një përkushtim që sfidonte çdo frikë dhe çdo kërcënim të kohës. Veprimtaria e tyre, e kryer nën kushte rreziku të vazhdueshëm, dëshmon për peshën morale të solidaritetit që mbante gjallë lëvizjet ilegale shqiptare gjatë periudhave më të errëta politike.
Nga ajo kohë e deri më sot, numri i saktë i këtyre familjeve dhe emrat e tyre nuk janë bërë publikë. Kjo heshtje, e ruajtur me dinjitet dhe qëllim, nuk është rezultat i harresës, por i kërkesës së vetë atyre që ofruan strehim. Ata nuk dëshironin që akti i tyre të shndërrohej në lëndë lavdie apo mirënjohjeje publike. Përkundrazi, ata e konsideronin këtë detyrim moral ndaj idealit kombëtar—a thirrje e brendshme që nuk kërkonte shpërblim, as dëshmi, as monumente.
Strehimi i Cafos dhe i luftëtarëve të tjerë nuk ishte një gjest i thjeshtë mikpritjeje; ishte një akt i vetëdijshëm rezistence. Këta jatakë e dinin fare mirë se çfarë rrezikonin, por njëkohësisht e dinin edhe se çfarë përfaqësonin njerëzit që strehoheshin në pragun e tyre. Ata e kishin të qartë se këta burra, që qëndronin në male dhe luftonin në ilegalitet, mbronin një ideal që i tejkalonte kufijtë e interesit personal: aspiratën për bashkim kombëtar dhe lirinë e trojeve shqiptare.
Kështu, besnikëria e jatakëve mbeti një shtyllë e heshtur e lëvizjes ilegale shqiptare—një rrëfim që vazhdon të frymëzojë edhe sot, pikërisht sepse mbart madhështinë e atij altruizmi të pastër që sfidon kohën dhe historinë.
Qëndresa e Cafos dhe vazhdimësia e veprimtarisë së tij atdhetare nuk do të kishin qenë të mundshme pa mbështetjen e një rrjeti të gjerë familjesh – jatakësh të përkushtuar, të cilët me guxim dhe vetë sakrificë hapën dyert e shtëpive të tyre për ta mbrojtur dhe strehuar. Kontributi i tyre, i heshtur dhe i panjohur shpeshherë, përbën një shtyllë thelbësore të historisë së rezistencës shqiptare, sepse jeta ilegale e atdhetarëve ishte e mbështetur jo vetëm në armë e betime, por edhe në mikpritjen e rrezikshme të këtyre familjeve, të cilat e vendosnin shpesh veten përballë vdekjes.
Varrosej jatakëja e gjallë
Para se Cafoja të shkonte në Ulqin, ai dhe shokët e tij gjetën strehim në fshatin Zogaj, në shtëpinë e Prenk Kol Mati Delisë. Mirëpo, rrjeti i spiunazhit dhe ndjekjes së OZNA-s dhe UDB-së kishte depërtuar kudo, dhe së shpejti shtëpia u rrethua nga forcat e sigurimit jugosllav. Të paaftë të gjenin gjurmë të Cafos, ata vendosën të ushtronin presion mbi nënën e tij, një grua 72-vjeçare, e cila ishte në shtëpi.
Duke treguar brutalitetin karakteristik të aparatit represiv të kohës, hetuesit filluan ta torturonin. Fillimisht e goditën me kondakët e pushkëve, duke kërkuar informacion se ku strehohej Cafi me shokët e tij. Por ajo, e ushqyer me kodin e nderit dhe me besën shqiptare që i kishte dhënë djalit, qëndroi e palëkundur. Nuk nxori asnjë fjalë. Ngutja dhe zemërimi i udbashëve u shtuan. Ata e lidhën me litarë, vazhduan ta rrihnin me radhë, duke u zëvendësuar mes tyre, por gruaja qëndroi në heshtjen e saj të pathyeshme. Dhuna e përsëritur e rraskapiti aq shumë, sa herë pas here humbiste vetëdijen dhe binte përtokë pa ndjenja.
Kur e kuptuan se torturat nuk po jepnin rezultat dhe se qëndresa e saj mbetej e pathyeshme, udbashët u kthyen drejt një akti edhe më mizor. E morën trupin e saj ende të gjallë, por të alivanosur, dhe e varrosën të gjallë. Ky akt barbar, i papërshkrueshëm në egërsinë e vet, shpalos qartë çmimin e lartë që paguanin ata që guxonin të mbronin idealet kombëtare dhe të strehojnë luftëtarët e lirisë.
Ky episod tragjik jo vetëm dëshmon për guximin e jashtëzakonshëm të një nëne shqiptare që nuk e theu besën as përballë vdekjes, por edhe ngre një monument moral për të gjithë ata jatakë anonimë që, me sakrifica të jashtëzakonshme, shkruan kapituj të rëndësishëm të rezistencës kombëtare.
Varrosja e nënëlokës, e kryer në mënyrën më çnjerëzore të mundshme, ndodhi para syve të djalit të saj trembëdhjetëvjeçar. Trauma që ai përjetoi atë ditë ishte e pamasë: jo vetëm që pa nënën e vet të varrosej e gjallë, por menjëherë pas këtij akti barbar, udbashët ia kthyen dhunën edhe atij. Torturat që ai përjetoi, ndonëse ai nuk nxori asnjë fjalë, lanë gjurmë të pashlyeshme në trupin dhe jetën e tij, duke e shoqëruar përgjithmonë si plagë të heshtura të një fëmijërie të sakrifikuar.
Strehimi në fshatin Millë
Në këtë rrugëtim të përgjakur të rezistencës së heshtur, Cafoja pati shumë jatakë që i ofruan mbrojtje, strehë dhe besnikëri. Secili prej tyre luajti një rol jetik në mbijetesën e tij, por strehimi në fshatin Millë, në shtëpinë e Shaban Ramës, përbën një kapitull veçanërisht të rëndësishëm të kësaj sage qëndrese. Organet e UDB-së kishin marrë informata se Cafoja dhe Shabani ishin strehuar në shtëpinë e Qazim Malës, ndaj përgatitën një operacion të gjerë kapjeje, duke arrestuar më parë truprojën e Cafos, Xhemail Ramën, për ta përdorur si mjet presioni dhe informacioni.
Pas torturave çnjerëzore, që e çuan Xhemailin deri në prag të humbjes së vetëdijes, udbashët arritën të nxirrnin prej tij vendndodhjen e dy të kërkuarve. Pa humbur kohë, ata rrethuan fshatin, duke u përqendruar në mënyrë të veçantë te shtëpia e Qazim Malës. Xhemaili, i rraskapitur dhe ende i lidhur, u detyrua të dilte përpara dhe ta thërriste të zotin e shtëpisë.
Por nënat shqiptare, të mbështetura në instinktin e tyre të pashoq, dinin të nuhatnin frikën, të lexonin dridhjen e zërit, të kuptonin atë që syri i zakonshëm nuk e sheh. Nëna e Qazim Malës e dëgjoi thirrjen e Xhemailit dhe në atë zë të drobitur vuri re diçka të pazakontë, një tension që e alarmoi menjëherë. Me një mençuri të lindur dhe një shpejtësi të admirueshme reagimi, ajo mori masat e nevojshme: Cafon dhe Shabanin i fshehu në bunkerin e ndërtuar në grazhdin e dhive, të maskuar nën ushqimin e bagëtive, duke i zhdukur nga çdo sy i paftuar.
Vetëm pasi i siguroi ata, ajo hapi derën e oborrit, me qetësinë e një gruaje që, pavarësisht pranisë së dhjetëra policëve të armatosur në oborrin e saj, mbante brenda vetes kurajën e një populli të tërë. Ajo u shfaq para tyre e habitur dhe e qetë, duke ua lënë atyre të supozonin se strehimi i dy luftëtarëve nuk kishte asnjë lidhje me shtëpinë e saj.
Ky episod shpalos fuqinë e jashtëzakonshme të solidaritetit shqiptar, rolin e grave dhe nënave në ruajtjen e idealit kombëtar, si dhe vlerat e pathyeshme morale që mbajtën gjallë lëvizjen ilegale për dekada.
Policët, të befasuar nga qetësia e nënës Majë dhe nga sjellja e saj e pajisur me një natyrshmëri të çuditshme për një situatë kaq dramatike, nisën të dyshonin se kishin gabuar adresën. Sjellja e saj, e thjeshtë dhe e pakapshme, krijoi tek ata një çark perceptimi: ndoshta informacioni i marrë nuk ishte i saktë, ndoshta dy të kërkuarit nuk ishin strehuar aty. Në këtë çast tensioni, ata e pyetën me ashpërsi se ku i kishte fshehur “ballistët”—Cafë Alibegun dhe Shaban Ramën.
Por nëna Majë, me finesën dhe inteligjencën e një aktoreje që luan rolin e jetës së saj, u tregua e habitur nga pyetja. Me një zë të ulët, të butë dhe të matur, u përgjigj se nuk kishte asnjë dijeni se kush qenë ata njerëz. Ajo deklaroi se kurrë nuk kishte dëgjuar për ta dhe se, më së shumti, policët duhet të kishin ardhur në një shtëpi tjetër. Kjo mënyrë e të shprehurit—e qetë, e matur, plot bindje—ishte mburoja e parë që ajo ngriti kundër brutalitetit të pushtetit.
Megjithatë, policët, të mësuar me taktikën e dhunës si mjet hetimi, nuk u bindën. E kapën nënën Majë dhe e goditën egërsisht në oborrin e shtëpisë së saj; e rrahën me duar e me shkelma, e tërhoqën për flokësh, duke tentuar t’i nxirrnin një fjalë të vetme që do t’i çonte tek strehimtarët. Por ajo, e pajisur me vendosmërinë e një nëne shqiptare që ka dhënë besën dhe që mbron jetën e tjetrit me të njëjtin përkushtim si jetën e vet, nuk u thye.
Ajo nuk e hapi gojën. Përkundrazi, vazhdonte të përsëriste me këmbëngulje se nuk njihte askënd me ata emra dhe se policët ishin gabuar. Heshtja e saj, e mbështetur në bindje morale dhe ideale kombëtare, ishte akt rezistence më i fortë se çdo armë. Ndërsa trupi i saj pësonte dhunën, karakteri i saj qëndronte i pathyeshëm, duke dëshmuar një nga ato momente të rralla në histori kur heroizmi shfaqet në forma të heshtura, por të përjetshme.
Pas gjithë këtij skenari dhune dhe presioni, policia vijoi kërkimet në çdo cep të shtëpisë, në oborr dhe përreth pronës, duke shpresuar të zbulonin një gjurmë të vetme që do t’i çonte te Cafoja. Por megjithëse kërkuan me imtësi, nuk gjetën asgjë. Kjo mungesë e plotë provash i vuri përballë dy mundësive: ose Cafoja kishte arritur të largohej pak çaste para mbërritjes së tyre, ose Xhemail Rama, pavarësisht torturave çnjerëzore, i kishte mashtruar.
Rrjeti i jatakëve të Cafos ishte i gjerë dhe i strukturuar me besnikëri të rrallë. Njëri prej tyre ishte edhe Daut Veliqi nga fshati Millë i Anës së Malit, një burrë që, si shumë të tjerë, vuri veten dhe familjen në rrezik për të mbrojtur një ideal që besonte se ishte më i madh se vetja. Edhe në shtëpinë e tij policia ushtroi dhunë, duke e rrahur e maltretuar para syve të familjes, me shpresën se ai do të thyhej nën presion. Por, si të tjerët para tij, as Dauti nuk pranoi të fliste. Ai deklaroi me vendosmëri se nuk e njihte Cafon dhe se nuk kishte pasur kurrë lidhje apo kontakt me të.
Këto episode të njëpasnjëshme dëshmojnë jo vetëm mizorinë e pushtetit të asaj kohe, por edhe rezistencën morale të jashtëzakonshme të njerëzve të thjeshtë, të cilët, të paarmatosur dhe shpesh të pambrojtur, sfiduan një aparat shtetëror represiv me të vetmin mjet që kishin: karakterin, nderin dhe besën shqiptare. Në këtë mënyrë, rrjeti i jatakëve nuk ishte thjesht mbështetje logjistike—ishte një akt i përditshëm sakrifice që e bëri të mundur mbijetesën e lëvizjeve atdhetare ndër vite.
( Vijon )
