[ Libra NëLinjë ]
Sarë Gjergji
Alketa Gashi-Fazliu, Gjarpri i fqinjit, Artini, Prishtinë, 2023
Natyra e librit dhe kuadri tematik
Vëllimi poetik “Gjarpri i fqinjit” i Alketa Gashi-Fazliut është një përsiatje e thellë lirike dhe filozofike mbi përvojat intime, shoqërore dhe ekzistenciale të individit bashkëkohor.
Libri që në titull është mjaft intrigues dhe hap rrugë për interpretime të ndryshme. Pse “Gjarpri i fqinjit”?
Në traditën shqiptare, gjarpri është një nga simbolet më të lashta e më komplekse. Ai përfaqëson njëkohësisht:
- Mbrojtjen dhe shenjtërinë, sidomos në formën e gjarprit të shtëpisë, i njohur si “gjarpri i votrës” ose “gjarpri i pragut”, që besohej se ruante shtëpinë, mirëqenien dhe vazhdimësinë e familjes.
- Frikën, rrezikun, mashtrimin, sidomos kur gjarpri nuk është i brendshëm, por vjen nga jashtë – si kërcënim nga fqinji.
Kështu, me një titull të ngarkuar simbolikisht, libri krijon një univers poetik të tensionuar, të papërshtatshëm për një lexim të shpejtë apo sipërfaqësor.
Gjarpri i fqinjit është një libër që flet për dhimbjen e njeriut që kërkon dritë, për ballafaqimin me të panjohurën, për përplasjen e brendshme dhe për barrën e kujtesës. Poezitë janë të ngarkuara me energji simbolike dhe shpirtërore, që burojnë nga përvoja personale e autores, por që arrijnë të rezonojnë në mënyrë universale me lexuesin.
Tematika dhe dimensioni filozofik
Përmes këtij vëllimi, Alketa Gashi-Fazliu eksploron temat e mëdha të jetës. Në këtë kontekst mund të themi se tematikisht, “Gjarpri i fqinjit” mbështetet në disa boshte qendrore:
- Ekzistenca e çrregulluar,
- Përvoja e gruas dhe qëndresa,
- Dashuria dhe humbja,
- Dhimbja e heshtur dhe kujtesa historike,
- Zbrazëtia shoqërore dhe absurditeti i realitetit.
Në poezinë “E ndrydha me buzë hapin e jetës” (fq. 36), përshkruhet dhimbja e përmbajtur, gati sakrifikuese:
Kafshova ndjenjën time të gjallë
Gotën e pelintë vara mbi buzët shkrumb
Si hapat e jetës e ndrydha me buzë.
Kjo përmbajtje e brendshme, që shpesh nuk artikulohet me britmë, por me një ligjërim të heshtur, është tipar thelbësor i librit. Edhe kur ndjenja është e fortë, autorja nuk shpërthen në klithma patetike, por e transmeton përmes tensionit të akumuluar në figurë dhe ritëm.
Në poezinë “Flamuj ndjenjash në gjysmë-shtizë” (fq. 14) apo “Sagë” (fq. 19), përjetohet një reflektim kolektiv, ku historia dhe dhimbja e përbashkët gërshetohen me vetminë individuale. Në këtë sens, poezia shndërrohet në akt kujtese dhe rezistence, në një përpjekje për të gjetur kuptim përballë absurditetit dhe harresës.
Gjuha poetike dhe veçoritë stilistike
Gashi-Fazliu ndërton një gjuhë poetike të ngjeshur, figurative dhe semantikisht të pasur. Poezia e saj është e mbështetur fuqimisht në metaforë, simbol, ironi poetike, personifikim, elipsë semantike…
Në poezinë titullare “Gjarpri i fqinjit” (fq. 5), vargjet:
Më thuaj pse bënë roje,
gjarpri i fqinjit
në shtëpinë time
diell?!
përmbledhin mjeshtërisht gjuhën ironike dhe tensionin latent që përshkon librin, ku fjala “diell” përmbyset nga prania kërcënuese e “gjarprit” në habitatin e autores.
Ky kontrast ndërmjet “gjarprit” dhe “diellit” ngërthen në vetvete një përmbysje dramatike të simbolit të jetës, duke sugjeruar pushtimin e dritës nga hija, të shpirtit nga frika, të personales – intimes nga armiqësitë e jashtme.
Gjuha është e ndërtuar mbi kontraste të forta semantike si: dritë – hije, dashuri – vdekje, qetësi – shpërthim, vetmi – përbashkësi, histori – harresë, ku figura si “urithët e errësirës” (po aty, fq.5) – që përfaqësojnë agjentët e padukshëm të shkatërrimit, apo “Zemër që ndizet pas bubullimave” (fq. 12) – një zemër që arrin dritën vetëm pas stuhisë, shërbejnë si shtyllë strukturore për të shprehur revoltën e heshtur.
Këto figura, për më shumë, tregojnë aftësinë e autores për të ndërtuar një poezi ku fjala nuk qëndron vetëm mbi vete, por shfaq shtresime kuptimore që kërkojnë dekodim të thellë.
- Struktura poetike dhe ritmi: fragmentarizmi si shprehje e përmbajtjes
Një nga veçoritë më origjinale të këtij vëllimi është struktura e qëllimshme fragmentare dhe ritmi i pabarabartë poetik. Libri është i ndarë në pjesë të lirshme, pa vijë narrative tradicionale, dhe secila poezi përfaqëson një copëz të pavarur ndjesie-përjetimi dhe mendimi-reflektimi.
Ky fragmentarizëm stilistik reflekton edhe gjendjen shpirtërore të poetes, por edhe pasqyron copëtimin e përvojës bashkëkohore, zhbërjen e unit dhe konfuzionin e epokës.
Në poezinë “Prapaskenë e heshtur” (fq. 10), autorja shkruan:
Dil nga teatri i absurdit
Prapaskenë e heshtur…
Ndërprerjet sintaksore, mungesa e artikulimit të plotë, ritmi i ngadaltë dhe i ndërprerë (i copëzuar) krijojnë ndjesinë e një ligjërimi të brendshëm, të rëndë, që vjen nga thellësitë e vetëdijes.
Kurse në poezinë “Dashuria vret” (fq. 9):
Dashuria vret
Pa gjak
Pa britmë
Si hije në prag.
Përdorimi i vargjeve të shkurtra dhe të shpejta krijon një efekt të fuqishëm emocional, që pasqyron shpejtësinë e shpërthimit të brendshëm. Këtu ritmi është më i fortë, më i tensionuar, më dramatik.
Ky kontrast i qëllimshëm mes ngadalësisë dhe vrullit, mes ndërprerjes dhe rrjedhës, ndërton një poezi që përjeton veten si frymëmarrje shpirtërore, herë e qetë, herë e vrullshme, por gjithmonë autentike.
Simbolika si strukturë filozofike dhe poetike
Simboli nuk është mjet zbukurues në këtë libër – është arkitekturë kuptimore. Ai ndërton ura mes të dukshmes dhe të padukshmes, mes realitetit dhe shpirtit.
Në poezinë “Mostër e çuditshme arti” (fq. 18):
Një mostër e çuditshme arti
Pa jetë e pa kuptim
Po përhapet syrit tim të mekur.
Figura groteske shërben si kritikë e botës moderne – një art që ka humbur shpirtin, një realitet që është bërë karikaturë.
Në poezinë “Ujëvara e perëndive” (fq. 31):
Më ftove të fashisim varrën – plagën e kohës
Nën ujëvarën e perëndive…
simbolika mitike është ngritur në nivel transcendental, ku dhimbja historike kërkon shërim përmes një rikthimi në rrënjët metafizike. Ujëvara bëhet simbol i shpëlarjes, i mëshirës, i pastrimit ekzistencial.
Kurse në “Drejtpeshimi i humbur” (fq. 59), një nga poezitë më të thella, metafora zbulon një gjendje ontologjike:
Drejtpeshimin e kisha humbur ende pa lindur
Diellin duhej ta kisha parë para shumë shekujve
Matanë maleve…
Kjo është poezi që përfton një mit personal të ekzistencës së çrregulluar – që përpiqet ta gjejë ekuilibrin në një botë ku lindja dhe koha janë të deformuara.
Simbolika e titujve të kapitujve
Bazuar në përmbajtjen dhe frymën e poezive që përfshihen në secilin kapitull, titujt e kapitujve të librit “Gjarpri i fqinjit” të Alketa Gashi-Fazliut kanë një domethënie simbolike dhe sintetike, që shpreh tematikën, tonin emocional dhe botën e brendshme të poezive përkatëse.
- Rutha e përflakur
Ky titull ka një ngarkesë biblike dhe ekzistenciale. Rutha, si figurë, simbolizon qëndrueshmëri, besnikëri dhe guxim të heshtur në përballje me vuajtjen. “E përflakur” sugjeron një shpirt në zjarr, një ndërgjegje që digjet pa u shuar. Poezitë si “Gjarpri i fqinjit”, “Në ditën e shtatë të zisë”, apo “Zemër që ndizet pas bubullimave”, flasin për plagë intime dhe kolektive, për një shpirt që sprovohet në një botë të padrejtë e të ashpër.
Simbolikisht: kapitulli përshkruan një grua (apo një shpirt) që ecën përmes dhimbjes, braktisjes dhe absurdit, por që mbijeton me dinjitet dhe zjarr të brendshëm.
- Dritarja e shpirtit
Titulli përfaqëson hapjen e brendshme, shikimin introspektiv dhe kërkimin e qetësisë, shpesh përmes kujtesës, artit dhe dashurisë së humbur. Poezitë këtu kanë tone melankolike, meditative, shpesh filozofike, si: “Instrumente të mallëngjyera ikjesh”, “Fragment kohe”, “Bukuri e çmendur ishte harrimi”. Dritarja bëhet figurë e shpresës, por edhe e vetmisë përmes së cilës shpirti sodit botën.
Simbolikisht: kapitulli flet për shikimin e ndjeshëm dhe të sinqertë nga brenda jashtë, për një shpirt që kërkon dritë në një realitet të errët.
- Altari i murrmë
Titull më i errët dhe dramatik, me konotacione të forta të flijimit, dhimbjes së shenjtë dhe lutjes së dëshpëruar. “Altari” është vend sakrificash, ndërsa “murrmë” sugjeron ngjyrën e errësirës, hidhërimit apo braktisjes. Poezitë përshkruajnë gjendje shpirtërore të rënduara, dilema femërore, plagë të papërpunuara emocionale, si: “Hije”, “Trajta e një vegimi”, “Pena e kuqe”, “Dehja”.
Simbolikisht: kapitulli përfaqëson dramën e heshtur të shpirtit, ku dhimbja ngrihet në kult dhe e vërteta zbulohet përmes pjekjes shpirtërore në errësirë.
- Matanë pasqyrës së ujit
Titull misterioz, metafizik dhe simbolik, që sugjeron një realitet tjetër – një botë që gjendet përtej dukjes, përtej imazhit të reflektuar. Poezitë flasin për vetëhumbjen, kërkimin e identitetit, udhëtimin e vonuar dhe ndarjen midis reales dhe joreales, si: “Nuk më njeh as shiu”, “Drejtpeshimi i humbur”, “Në flokët e mi bie borë çdo stinë”.
Simbolikisht: kapitulli trajton udhëtimin përtej kufijve të dukshëm të vetes, një përpjekje për të depërtuar në thellësi të pavetëdijes, kujtesës dhe të papërfunduarës.
Është një kapitull mishërim i vuajtjes poetike dhe shpirtërore – përmes një zëri që nuk bërtet, por digjet me dinjitet.
Në vend të përfundimit
“Gjarpri i fqinjit” përfaqëson një nga zërat më të veçantë dhe autentikë të poezisë shqipe bashkëkohore. Me një gjuhë të ngjeshur, të përftuar nga përvoja; me një univers të brendshëm të pasur; me një fuqi shprehëse që qëndron ndërmjet revoltës dhe heshtjes, Alketa Gashi-Fazliu krijon një poezi që sfidon leximin e lehtë, që të fton në thellësi, që kërkon reflektim dhe përqendrim.
Kjo poezi është një lutje pa zë, një shpërthim i brendshëm në forma të thyera, një përpjekje për të shpëtuar përmes fjalës. Ajo ndërton një subjekt gruaje që nuk është viktimë, por dëshmitare dhe krijuese e botës së saj – me dhimbje, dashuri dhe qëndresë.
Ky vëllim nuk është vetëm një libër poezish – është një univers i tensionuar dhe i domosdoshëm, që shënon një kontribut domethënës në letërsinë shqipe të viteve të fundit.
Libri na vjen edhe si një përligjje e mendimit se fjala poetike mund të ndriçojë skutat më të errëta të shpirtit.
“Gjarpri i fqinjit” i Alketës nuk është vetëm një metaforë e kërcënimit – është një figurë e të vërtetës që na shikon drejt e në sy.
