GRATË SHQIPTARE – SHTYLLA TË QËNDRESËS KOMBËTARE (1)

Shotë Galica

Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha

Heroizmi i gruas shqiptare, i skalitur në kujtesën historike ndër shekuj, ka qenë një dëshmi e vazhdueshme e qëndresës, guximit dhe përkushtimit të saj ndaj fateve të kombit. Megjithatë, roli i saj në jetën shoqërore të Kosovës ka kaluar nëpër një proces të ndërlikuar e të shumëfishtë të angazhimit, shpeshherë të papërfillur ose të heshtur në diskursin zyrtar. E megjithatë, sidomos në kohët më të vështira për popullin shqiptar, gruaja nuk u qëndroi pas zhvillimeve politike, shoqërore e kombëtare.

Ajo ishte prezente dhe aktive jo vetëm në jetën e përditshme dhe në strukturat popullore të vendit, por edhe në frontet e luftës për çlirim kombëtar, në lëvizjet për emancipim, në kërkesat për pavarësi dhe në përpjekjet për të realizuar barazinë nacionale. Pjesëmarrja e saj në këto procese nuk ishte vetëm simbolike, por thelbësore dhe shumëdimensionale — një pjesëmarrje që përfshinte veprimtari politike, përballje fizike, rezistencë ideologjike dhe sakrifica sublime. Kjo përfshirje e plotë dhe e gjithanshme dëshmon për kapacitetin e saj jo vetëm për t’u përballur me sfida strukturore dhe sistemore, por edhe për ta rimodeluar vetë konceptin e protagonizmit shoqëror e kombëtar në kontekstin kosovar.

Nga vështrimi historik dhe nga dëshmitë e dokumentuara del qartë se numri i grave që kanë marrë pjesë në përpjekjet çlirimtare dhe rezistuese të popullit shqiptar përgjatë shekujve është tejet i madh dhe domethënës. Lufta për liri dhe dinjitet kombëtar, që përfshin një hark kohor shumëshekullor, nuk do të kishte kuptim të plotë pa kontributin thelbësor të grave, të cilat shpesh janë anashkaluar në rrëfimin historik dominues. Kosova, si një hapësirë e ngarkuar me përplasje dhe qëndresë, ka prodhuar figura emblematike të femrës luftëtare dhe atdhetare, siç janë Shotë Galica – simboli i gruas që e mori armën në dorë përkrah burrit dhe popullit të saj; Marie Shllaku – intelektuale e përkushtuar dhe dëshmore; Xhevë Lladrovci – heroinë e kohës moderne dhe pjesëmarrëse aktive në luftën e fundit; apo Hanumshahe Avdullahu – një tjetër figurë që mishëron rezistencën dhe sakrificën.

Megjithatë, këto emra përfaqësojnë vetëm majën e një ajsbergu të gjatë dhe të thellë të kontributit të grave, që përfshin qindra e mijëra të tjera, të njohura dhe të panjohura, që dhanë gjithçka për çështjen kombëtare. Statistikat zyrtare e dëshmojnë se gjysma e popullsisë së Kosovës përbëhej nga gra, dhe si të tilla, ato nuk mund të shihen thjesht si përkrahëse pasive, por si pjesëmarrëse aktive dhe të barabarta në fatin e përbashkët të popullit. Ky masivitet dhe përfshirje e grave kërkon një analizë të veçantë, të thellë dhe të dokumentuar, të cilës i detyrohemi si studiues, në mënyrë që në një monografi të ardhshme të mund të përmenden dhe nderohen të gjitha ato gra që me guxim, bindje dhe përkushtim lanë gjurmë në historinë tonë kolektive.

Gruaja shqiptare, në të gjitha periudhat historike, ka dëshmuar një atdhetarizëm të qëndrueshëm dhe një vetëdije të lartë kombëtare për realitetin e dhimbshëm të robërisë së atdheut të saj. Kjo vetëdije nuk ishte thjesht një ndjeshmëri emocionale, por një ndërgjegje aktive, e cila shndërrohej në veprim, në sakrificë dhe në përfshirje të vazhdueshme në përpjekjet për çlirim, që nga fazat më të hershme të historisë deri te lëvizjet më të fundit Shotë Galica çlirimtare. Pavarësisht barrierave strukturore dhe kufizimeve që i janë imponuar në shoqëri patriarkale, gruaja shqiptare nuk reshti së përballuri me sfidat e kohës, duke u bërë zëri dhe ndërgjegjja e një kombi të shtypur.

Kontributi i saj në luftërat për liri dhe dinjitet nuk mund të matet vetëm me praninë fizike në fushëbetejë apo me armën në dorë. Ajo duhet parë në tërësinë e përkushtimit të saj – si mbështetëse morale, si mbartëse e kulturës së qëndresës, si nënë që rrit breza luftëtarësh, si edukatore e vlerave të qëndresës, si organizatore, shëruese, strehuese, por edhe si bartëse e informacionit dhe lidhëse mes strukturave rezistuese. Në këtë mënyrë, pjesëmarrja e gruas shqiptare në përpjekjet çlirimtare ka qenë shumë më e gjerë dhe më e thellë sesa thjesht roli i saj në përleshjet ushtarake. Ajo është një pjesë e pandashme e historisë sonë kolektive të rezistencës dhe, si e tillë, kërkon të njihet dhe vlerësohet në mënyrë të barabartë në kujtesën historike dhe në narrativat kombëtare.

Në analizën dhe vlerësimin e kontributit të gruas shqiptare në proceset historike të çlirimit dhe të shtetformimit, është e domosdoshme të merret në konsideratë konteksti shoqëror dhe strukturor në të cilin ajo ka vepruar ndër shekuj. Lufta për çlirimin e atdheut dhe për ndërtimin e një shteti të pavarur shqiptar, e cila nisi me epopenë madhështore të shekullit XV dhe vazhdoi ndër breza, u zhvillua nën rrethana thellësisht të pabarabarta gjinore dhe në kushte të një rendi shoqëror feudal, ku pozita e gruas ishte e margjinalizuar dhe e nënshtruar.

Në këtë rend tradicional, gruaja trajtohej si një pjesë e pandashme e strukturës prodhuese dhe riprodhuese të familjes, por jo si subjekt i pavarur me identitet dhe vullnet politik të njohur. Roli i saj përcaktohej sipas pozitës që zinte në raport me figurat mashkullore të familjes – si vajzë në varësi të prindit, si nuse nën autoritetin e burrit, dhe si nënë e ndikuar nga autoriteti i të birit. Ky pozicion i përjashtuar nga sfera publike dhe nga vendimmarrja formale e bënte edhe më të vështirë që kontributi i saj të pranohej dhe të regjistrohej në mënyrë të barabartë me atë të burrave.

Megjithatë, pavarësisht këtyre kufizimeve të mëdha strukturore dhe ideologjike, gruaja shqiptare arriti të ndërtojë forma të veçanta të rezistencës dhe pjesëmarrjes – qoftë në mënyrë të drejtpërdrejtë në aksionet çlirimtare, qoftë në formën e ruajtjes së kulturës kombëtare, të edukimit të brezave, të organizimit të qëndresës në hapësirat e brendshme të familjes dhe shoqërisë. Ky kontribut i saj, edhe pse shpesh i heshtur dhe i panjohur nga historiografia zyrtare, përbën një shtyllë të rëndësishme të rezistencës kombëtare, që meriton të rikthehet në vëmendje jo vetëm për arsye etike e morale, por edhe për ta kuptuar më mirë natyrën e rezistencës shqiptare në tërësinë e saj.

Statusi i gruas shqiptare nuk ka qenë një kategori statike në rrjedhat e historisë, por një realitet në ndryshim të vazhdueshëm, i kushtëzuar nga zhvillimet politike, shoqërore dhe kulturore të kohëve të ndryshme. Në periudha të caktuara, pozita e saj në familje, në komunitet dhe në shoqëri ka reflektuar jo vetëm normat e kohës, por edhe mundësitë që ofronte vetë struktura historike. Gruaja, në këtë kuptim, nuk ka qenë thjesht një viktimë pasive e rrethanave, por një aktere që, sa herë që konteksti historik e lejonte apo e kërkonte, ka ditur të përshtatet dhe të inkuadrohet në mënyrë aktive në proceset shoqërore që formësonin jetën kolektive.

Veçanërisht në kohët kur sistemi edukativo-arsimor në trevat shqiptare ishte ende i paorganizuar ose i përjashtuar nga funksioni institucional shtetëror, për shkak të robërisë ose mungesës së shtetësisë, ambienti familjar mbeti struktura themelore për Marije Shllaku formimin shpirtëror, moral dhe intelektual të brezave të rinj. Brenda këtij ambienti, figura e nënës dhe e gjyshes zinte një vend qendror dhe vendimtar. Edukimi i fëmijës nuk ishte vetëm një detyrë e përditshme, por një akt i përhershëm i bartjes së vlerave kombëtare, gjuhës, traditës dhe ndjenjës së përkatësisë. Në mungesë të shkollave, librave dhe institucioneve publike, ishte goja e nënës dhe urtësia e gjyshes që shërbyen si mjetet kryesore të edukimit.

Ky funksion edukues i gruas, i fshehur brenda mureve të shtëpisë, përbënte një nga format më të qëndrueshme të rezistencës kulturore, përmes të cilit u trashëguan jo vetëm njohuritë e jetës, por edhe ideali i lirisë dhe përkatësisë kombëtare. Kështu, roli i gruas në historinë e shoqërisë shqiptare nuk mund të kuptohet pa njohjen e këtij misioni të heshtur por të fuqishëm, që ajo ka ushtruar përmes fjalës, përkujdesjes dhe përkushtimit.

Burrat trima lindin dhe rriten vetëm nga nëna trimëresha

Populli ynë me mençurinë e tij shekullore ka nxjerrë sentenca që përmbledhin thelbin e filozofisë jetësore shqiptare, dhe njëra ndër më të goditurat është ajo që thotë: “Burrat trima lindin dhe rriten vetëm nga nëna trimëresha.” Kjo thënie nuk është thjesht një pohim metaforik, por një konstatim i thellë mbi rolin themelor të gruas në formësimin e karakterit dhe të dinjitetit të burrit shqiptar. Gruaja, në veçanti nëna, është jo vetëm bartëse e jetës, por edhe edukatore morale dhe shpirtërore, e cila përmes fjalës, shembullit dhe qëndrimit, ngulit vlerat e guximit, nderit dhe përkushtimit në shpirtin e fëmijës që rrit.

Xhevë Krasniqi-Lladrovci

Për gruan shqiptare, frika nuk është cilësi e pranueshme, dhe ajo ka pasur një raport të prerë e të vendosur ndaj çdo shfaqjeje të plogështisë apo pashpirtësisë përballë sfidave të jetës, sidomos kur ato lidheshin me mbrojtjen e nderit dhe të atdheut. Jo rrallë, në historinë e familjes shqiptare, gruaja ka qenë ajo që ka nxitur, shtyrë, madje edhe qortuar djemtë e saj që të mos dorëzohen përballë vdekjes apo nënshtrimit. Ajo e ka përbuzur frikacakun, qoftë ai burrë i huaj apo biri i saj vetë, sepse për të, nderi dhe qëndresa janë vlera më të mëdha se vetë jeta.

Ky qëndrim i ashpër, por i ndërtuar mbi kodin moral të shoqërisë tradicionale shqiptare, dëshmon për një dimension të thellë të ndërgjegjes kombëtare që i është ngulitur gruas shqiptare ndër shekuj. Për të, trimëria nuk ishte virtyt ekskluziv i burrave, por një virtyt që ajo vetë duhej ta mishëronte për të qenë në gjendje ta kultivonte. Në këtë mënyrë, figura e gruas shqiptare ngrihet përtej rolit të saj konvencional, duke u bërë arkitekte e karakterit burrëror dhe mbajtëse e primeve kombëtar të qëndresës.

Roli i Gruas në Kohën e Skënderbeut

Duke u zhytur në thellësitë e historisë shqiptare, zbulojmë me admirim praninë aktive dhe të guximshme të grave shqiptare në faqet më të ndritura të rezistencës kombëtare. Ato nuk ishin vetëm dëshmitare të zhvillimeve të mëdha, por pjesëmarrëse të drejtpërdrejta në proceset e qëndresës dhe të mbrojtjes së tokës amtare. Që në epokën e lavdishme të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, figura e gruas shqiptare dallohet si pjesë përbërëse e frymës kolektive që lindi dhe ushqeu idealin e lirisë.

Gjatë rrethimit të parë të Krujës më 1450, një ngjarje që përbën një ndër momentet më dramatike dhe vendimtare të qëndresës shqiptare kundër Perandorisë Osmane, përballë një ushtrie të fuqishme që udhëhiqej nga vetë sulltan Murati II, Skënderbeu urdhëroi largimin e grave, fëmijëve dhe pleqve nga qyteti, për të lehtësuar mbrojtjen dhe për të fokusuar rezistencën në një forcë të përqendruar burrash të armatosur. Ky vendim strategjik, i diktuar nga rrethanat ushtarake të kohës, nuk duhet interpretuar si përjashtim i grave nga lufta, por si një akt i pashmangshëm për mbrojtjen e jetës dhe për ruajtjen e forcës së luftëtarëve në kushte ekstreme.

Megjithatë, prania e grave në këtë periudhë nuk u kufizua thjesht në pasivitet apo në rolin e të evokuarave. Ato ishin bartëse të qëndresës morale, të përkushtimit ndaj atdheut, të kujdesit për familjen dhe të kultivimit të një gjenerate të re të përgatitur për sakrificë. Janë të shumta dëshmitë që tregojnë se gratë shqiptare, edhe pse të larguara nga zonat e përballjes së drejtpërdrejtë, kanë mbajtur gjallë shpirtin e rezistencës, kanë shërbyer si mbështetje logjistike, si ruajtëse të vlerave kombëtare dhe si edukatore të fëmijëve me ndjenjën e lirisë.

Prandaj, pjesëmarrja e grave shqiptare në epokën e Skënderbeut nuk mund të reduktohet në një prani simbolike. Ajo ishte konkrete, substanciale dhe shpeshherë vendimtare, qoftë në frontin e betejës, qoftë në mbrojtjen e strukturës së brendshme të popullit që rrezikohej të zhdukej jo vetëm ushtarakisht, por edhe shpirtërisht. Gratë ishin rrënja e padukshme e qëndresës, shtylla që mbante të gjallë kujtesën dhe identitetin kombëtar, edhe në kohët më të errëta të pushtimeve dhe përndjekjeve.

Kujtesa historike e ngulitur në penën e dijetarëve të kohës na ofron pamje të jashtëzakonshme për rolin dhe ndjenjën e lartë morale të gruas shqiptare në kohët e vështira të përballjes me pushtimet e huaja. Humanisti i njohur Marin Barleti, dëshmitar i afërt i epopesë së Skënderbeut, na sjell një fragment prekës e domethënës të kësaj rezistence shpirtërore dhe emocionale. Ai shkruan se, “sapo dhimbja u qetësua për pak çaste e lotët u thanë mbi faqet e nënave, ato u kthyen nga bijtë e tyre dhe, me fjalë të përsëritura, u dhanë porosi krenarie – një gjest që nuk përfaqëson vetëm dhimbjen e një nëne për të birin, por edhe sublimimin e saj në një akt të lartë edukimi patriotik. Ishin fjalë që nuk ushqenin më frikë, por guxim; nuk përçonin dëshpërim, por forcë dhe përkushtim ndaj një ideali që e tejkalonte jetën vetjake”.

Në të njëjtën frymë, edhe kronisti venedikas A. Sabellico, në një rrëfim të vitit 1478, hedh dritë mbi një tjetër aspekt të thellë të rezistencës kulturore dhe shpirtërore që mbeti gjallë edhe pas vdekjes së Skënderbeut. Ai përshkruan me ndjeshmëri sesi, “në qytetet ku dikur mbretëronte prijësi legjendar, në kulmin e dhunës dhe të zhurmës së armëve osmane, grupe vajzash, të mbledhura çdo tetë ditë, këndonin himnet dhe lavditë për Skënderbeun – një rit simbolik që kujtonte praktikat e lashta të nderimit të heronjve mitikë”. Ky akt nuk ishte vetëm një shprehje e kujtimit sentimental, por një mënyrë e qëndrueshme për të ruajtur identitetin kombëtar, për të transmetuar kujtesën historike dhe për të ushqyer shpresën në mes të errësirës së pushtimit.

Këto dëshmi, të ruajtura nga pena e humanistëve e kronistëve të kohës, na tregojnë se gruaja shqiptare nuk ishte thjesht një figurë e pranishme në prapavijë, por një aktere e ndjeshme dhe aktive në mbrojtjen e vlerave, në përcjelljen e lavdisë, dhe në formësimin e një vetëdije kolektive që i mbijetoi pushtimeve, por edhe harresës. Ajo ishte kujtim i gjallë, zë që këndonte në errësirë, dhe shpirt që frymëzonte brezat e ardhshëm për të mos harruar kush ishin dhe përse luftonin.

Nga këto dëshmi të fuqishme historike del në pah një e vërtetë thelbësore: gruaja shqiptare ka qenë pjesëmarrëse aktive në përpjekjet për liri edhe atëherë kur nuk e mbante armën në dorë dhe nuk shfaqej në mënyrë të drejtpërdrejtë në fushën e betejës. Lufta e saj merrte trajta të tjera – më të heshtura, por aspak më pak të fuqishme. Ajo luftonte me forcën morale, me kurajën që ushqente te luftëtarët, me qëndrimin e saj të pathyeshëm përballë dhimbjes dhe me aftësinë për të shndërruar vuajtjen në motivim. Ishte gruaja ajo që përmes fjalës, lutjes, këngës, porosisë dhe pranisë së saj të qëndrueshme, injektonte shpirtin e rezistencës te ata që qëndronin përballë armikut me armë në dorë.

Shekulli XV, i njohur për kulmin e përpjekjeve çlirimtare nën udhëheqjen e Skënderbeut, nuk përfaqëson vetëm një epokë të kthesës ushtarake apo politike në historinë shqiptare, por gjithashtu një moment të veçantë në historinë e pozitës dhe vetëdijes së gruas. Në këtë periudhë, ndonëse norma morale, juridike dhe shoqërore e Mesjetës i impononin gruas një rol të kufizuar brenda strukturave patriarkale, ajo arriti ta tejkalojë këtë kufizim përmes një forme të lartë të përfshirjes shpirtërore dhe simbolike në jetën kombëtare. Në heshtje, ajo ndërtonte qëndresën morale të shoqërisë, ruante dhe kultivonte kujtesën historike, përforconte ndjenjën e përkatësisë dhe i jepte kuptim sakrificës.

Prandaj, në analizën e historisë sonë, nuk mund të mos e njohim rolin shumëdimensional të gruas shqiptare, e cila, edhe në kushtet më të vështira dhe të padrejta për të, gjeti mënyra për të qenë pjesë e pandarë e qëndresës dhe e historisë së kombit. Ky realitet e bën shekullin XV jo vetëm një epokë heroike burrash me shpata në dorë, por edhe një kohë të lavdishme të grave që luftuan në mënyrën e tyre – me guxim, urtësi dhe përkushtim.

Edhe pse për një kohë të gjatë gruaja shqiptare u detyrua të jetojë e përjashtuar nga vendimmarrja politike dhe e shkëputur në dukje nga rrjedhat zyrtare të fatit kombëtar, ajo nuk rreshti kurrë së qenëri një shtyllë themelore e ruajtjes dhe bartjes së identitetit kolektiv. Në mjedisin e brendshëm familjar, ajo mbajti gjallë gjuhën shqipe në kohë ndalese dhe shtypjeje, kultivoi virtytet themelore të nderit, besës e krenarisë, dhe trashëgoi traditat kombëtare me përkushtim të palëkundur. Si edukatore e brezave të rinj, nëna shqiptare kishte një mision historik: të përgatiste fëmijë që jo vetëm të jetonin, por të ishin të vetëdijshëm për rrënjët, për gjuhën, për historinë dhe për të drejtën e tyre për të qenë të lirë.

Por ndikimi i saj nuk u shter vetëm brenda mureve të shtëpisë. Në shumë raste, gruaja shqiptare, e nxitur nga ndjenja të thella atdhetarie dhe dashurie për lirinë, ka marrë pjesë aktive në jetën e përbashkët, duke u përfshirë në kuvende e mbledhje popullore, ku, ndonëse rrallë, i jepej fjala, ajo dinte të shprehte mendime të mençura e të guximshme për çështjet madhore të vendit. Fjala e saj ishte e ngjeshur me përvojë, ndjenjë dhe intuitë të hollë politike, duke reflektuar një vetëdije të formuar për drejtësinë, për lirinë dhe për të ardhmen e kombit.

Kësisoj, figura e gruas shqiptare del nga hije e rolit tradicional si një figurë e shumëfishtë: edukatore, ruajtëse e gjuhës dhe identitetit, këshilltare në kohë krize, dhe mbi të gjitha, një ndërgjegje e heshtur, por e fuqishme, që e mbajti të gjallë shpirtin kombëtar edhe në periudhat më të errëta të historisë sonë.

(Vijon)