Xhelal Zejneli
Interpretimi social dhe kulturor – Në kundërshti me qasjen historiografike intelektuale iluminizmit, që i analizon rrymat ose diskurse e ndryshme të mendimit intelektual brenda kontekstit evropian në shekullin XVII dhe XVIII, qasja kulturore-sociale i studion ndryshimet që kanë ndodhur në kulturën dhe në shoqërinë evropiane. Sipas kësaj qasjeje, iluminizmi më tepër është proces ndryshimesh në shoqëri dhe në kulturë, dhe më pak është një grumbull koherent idesh. Përmbajtja dhe procesi me të cilin kjo përmbajtje është përcjellë, njësoj janë të rëndësishme.
Historiani dhe historiografi francez, i cili ligjëron në Universitetin e Pensilvanisë, Rzhe Shartie (Roger Chartier) këtë e sqaron në këtë mënyrë: “Kjo lëvizje prej qasjes intelektuale në qasje kulturore-sociale, implikon hedhjen e dyshimit ndaj dy ideve: e para, praktikat mund të dedukohen (të nxirren si përfundim) prej diskurseve që i autorizon ose i arsyeton; e dyta, është e mundur që domethënia latente e mekanizmave socialë të shndërrohet në terma të ideologjisë eksplicite”.
Një prej elementeve parësore të interpretimit kulturor të iluminizmit është ngritja e sferës publike në Evropë. Filozofi dhe sociologu gjerman Jyrgen Habermas (Jürgen Habermas, 1932-) ka ndikuar në idenë mbi sferën publike si asnjë tjetër, edhe pse modeli i tij, gjithnjë më tepër vihet në dyshim. Çështja kyçe të cilës u përpoq t’i përgjigjet Habermasi, ka të bëjë me kushtet “e diskutimit të hapur racional, kritik dhe të sinqertë për sferat publike, apo me kushtet shoqërore që nevojiteshin për përhapjen e iluminizmit dhe për shqyrtimin e tyre”. Sipas Habermasit, kah fundi i shekullit XVII dhe gjatë shekullit XVIII janë formuar “sferat publike borgjeze”, ndërsa “mbretëria e komunikimit karakterizohet nga arenat e reja të debateve, nga format e hapura dhe më të arritshme të hapësirës publike urbane dhe të socializimit si dhe nga eksplozioni i përmbajtjeve të botuara”. Habermas thotë se janë tri karakteristika të sferës publike: ka qenë egalitare; ka debatuar “për brenga të përbashkëta”; argumentet janë bazuar në arsye.
Gjeografi, natyralisti, hulumtuesi gjerman, ithtar i filozofisë dhe i shkencës romantike, Aleksandër fon Humbold (Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldt, 1769-1859) shfaqte neveri ndaj bujkrobërisë dhe shpesh e kritikonte politikën koloniale. Gjithmonë vepronte me bindje të thella humane, të lindura nga idetë e iluminizmit.
Profesori i historisë në Emory University, Atlanta, Xhejms Van Horn Melton (James Van Horn Melton, 1952-) jep një pasqyrë të mirë të vlerave të sferë publike borgjeze: anëtarët e saj, arsyen e kanë vendosur në kulm; çdo gjë i nënshtrohej kritikës (sfera publike është kritike); pjesëmarrësit e saj i janë kundërvënë çfarëdo lloj sekreti. Kjo mundëson që të sqarohet më lehtë se ç’ka nënkuptuar Habermasi me “sferat publike kanë debatuar për brengën e përbashkët”. Habermasi e përdor këtë term për t’i përshkruar ata lëmenj të diturisë politike e shoqërore dhe të debatit i cili më parë ka qenë fushë ekskluzive e shtetit dhe e autoritetit religjioz, kurse tani hapet për kërkime kritike nga sfera publike.
Habermasi thotë se në zhvillimin e sferës publike kanë ndikuar dy tendenca historike afatgjata: paraqitja e shtetit kombëtar modern dhe paraqitja e kapitalizmit. Shteti kombëtar modern dhe konsolidimi i forcës publike të saj, krijoi si kundërpeshë një rreth privat shoqërie, të pavarur nga shteti, duke mundësuar kësisoj lindjen e sferës publike. Kapitalizmi ndërkaq, e rriti autonominë dhe vetëdijen e shoqërisë. E rriti edhe nevojën për shkëmbimin e informatave. Shtrirja e sferës publike, mundësoi përhapjen e saj edhe institucione të ndryshme. Ajo përfshiu kafenetë, sallonet e debateve si dhe sferën publike letrare, që të gjitha të vendosura në Res publica letteraria.
Forcimin e sferës publike e përshkruan edhe historiania angleze Dorinda Outram (1949-). Doktori filozofinë në Kembrixh. Ligjëruese në University of Cambrdige. Në vitin 1998 vajti në ShBA. Sipas saj, sfera publike u forcua si rezultat i ndryshimeve ekonomike dhe shoqërore të ndërlidhura me revolucionin industrial: “Ekspansioni ekonomik, rritja e urbanizimit, rritja e numrit të popullsisë dhe përmirësimi i komunikimeve përballë ngecjes në shekullin paraprak”. Rritja e efikasitetit të teknologjisë së prodhimit e uli çmimin e produkteve të konsumit të gjerë, duke rritur njëherazi edhe asortimentin e produkteve që qenë në dispozicion të konsumatorëve, përfshi edhe literaturën, të domosdoshme për zhvillimin e sferës publike. Në të njëjtën kohë, interaksioni apo ndërveprimi me kolonitë bëri që shoqëria evropiane t’u ekspozohet kulturave, skajshmërisht heterogjene. Në shekulli XVIII, shumica e shteteve të Evropës kishin perandori koloniale. Outrami thotë se rezultati ka qenë shembja “e barrierave midis sistemeve kulturore, ndarjeve religjioze, dallimeve gjinore dhe rajoneve gjeografike”.
Pikëpamja deduksioniste apo përfundimi logjik i modelit të Habermasit u shfrytëzua si nxitjen e kërkimeve historike të zhvillimit të sferës publike. Ka shumë shembuj të pjesëmarrjes, si të fisnikërisë, ashtu edhe të klasave të ulëta, në rrethet siç janë kafenetë apo lozhat e masonëve, që tregon se sfera publike e epokës borgjeze, ka qenë e pasuruar me ndikimet ndër-klasore.
Përshkrimit grosso modo të sferës publike si të pavarur dhe kritik ndaj shtetit, i kundërvihen raste të ndryshme të institucioneve publike të sponsoruara nga shteti dhe pjesëmarrja e qeverisë në debat, si dhe rastet e shfrytëzimit të njëkohshëm të hapësirave publike nga personat privatë për promovimin e status quo-s.
Ekskluziviteti i sferës publike – Fjala “publike” implikon nivelin më të lartë të inkluzivitetit (të përfshirjes) – për nga përkufizimi, sfera publike do të duhej të ishte e hapur për të gjithë. Mirëpo, analiza e shumë institucioneve “publike” të iluminizmit, tregon se sfera publike ka qenë publike vetëm deri në një masë të caktuar. Sikundër thekson Rozhe Shartie (Roger Chartier), koncepti i mendimtarëve të iluminizmit, për atë që është cilësuar “publik”, shpesh ka qenë në kundërshti me konceptin e njerëzve të thjeshtë. Rozhe Shartie (Chartier) e citon polihistorin (të gjithëdijshmin) francez, teoricien i progresit, Kondorse (Marie jean Antoine Condorcet, 1743-1794), i cili “mendimin” ia kundërvë populace-s (vegjëlisë, popullit të thjeshtë). Shkrimtari, historiani dhe esteti francez, bashkëpunëtor i Enciklopedisë, Zhan Fransua Marmontel (Jean François Marmontel, 1723-1799), “mendimin e njerëzve të ditur” e ballafaqon me “mendimin e shumicës”, ndërsa filozofi, fizikani dhe matematikani francez d’Alamber* (Jean le Rond d’Alembert, 1717-1783), “opinionin mirëfilli të ndritur” e nxjerr kundër “shumicës së verbët dhe të zhurmshëm”. Aristokracia në Francë ka luajtur rol vendimtar në sferën publike, kur në vitin 1720 është zhvendosur nga Versaja (Versailles) në Paris. Harxhimi i parave e ka nxitur tregtinë me produkte të shtrenjta dhe luksoze, si dhe me vepra arti, sidomos me vepra të artit figurativ, që kanë pasur vlerë artistike të madhe.
Historiania dhe filozofja franceze Mona Ozouf (e lindur Mona Annig Sohier, 1931-), thotë se mendimi publik ka qenë në opozitë ndaj masave të gjera. Natyra e mendimit publik në kohën e iluminizmit vështirë është të përkufizohet, siç është ajo sot. Megjithëkëtë, është më se e qartë se mbartësit e sferë publike të asaj kohe, kanë qenë më tepër ekskluzivë (përjashtues) se inkluzivë (përfshirës). Ky konstatim bëhet akoma më e shprehur kur përshkruhen institucionet e sferës publike, shumica e të cilave i përjashton femrat dhe klasën e ulët.
Shënim: d’Alamberi kishte prirje të rrallë për matematikë. Për këtë arsye në moshën 23-vjeçare u pranua për anëtar të Akademisë Franceze të Shkencave. Ishte shpirt i pavarur. U dha pas shkencës dhe u bë – siç thotë vetë – rob i lirisë së vet.
Implikimet sociale dhe kulturore në muzikë – Iluminizmi e theksonte arsyen dhe jo besëtytninë, ndaj e kultivonte artin. Theksi mbi mësimin, artin dhe muzikën filloi të përhapet gjithnjë më tepër, sidomos në mesin e klasës së mesme, që sa vente, rritej. Lëmenjtë e mësimit siç janë letërsia, filozofia, shkenca, arti figurativ dhe arti muzikor gjithnjë më tepër i kanë shtjelluar apo i kanë hulumtuar temat, që kishin të bënin me interesin e përgjithshëm të publikut dhe jo vetëm fushat e profesioneve të të diturve të izoluar apo të mecenëve. Muzikantët gjithnjë më tepër bëheshin të varur nga publiku i përgjithshëm, ndaj koncertet publike bëheshin gjithnjë më të popullarizuar. Kjo u sillte muzikantëve dhe kompozitorëve të hyra shtesë.
Koncertet u mundësonin të arrinin te publiku i gjerë. Kompozitori i lindur në Gjermani, i cili prej viti 1712 banoi në Angli, Xhorxh Fredrik Hendel (emri i lindjes George Friedrich Händel, 1685-1759) këtë e arrinte në veprimtarinë e vet muzikore në Londër. Atje u bë mjaft i famshëm me operat dhe oratoriumet e veta. Muzika e kompozitorit austriak, mësues i Mocartit dhe i kompozitorit gjerman, Betoven (Ludwig van Beethoven, 1770-1827) – Xhozef Hajdën (Franz Joseph Haydn, 1732-1809) si dhe muzika e kompozitorit austriak Volfgang Amadeus Mocart (Johann Chrysostom / Wolfgang Amadeus Mozart, 1756-1791), me stilin klasik vjenez, konsideroheshin se janë në përputhje me idealet e iluminizmit.
Një vepër e rëndësishme që lindi si rezultat i studimit të idealeve të iluminizmit, ishte “Historia e përgjithshme e muzikës: nga periudha më e hershme deri në ditët tona” (A General History of Music: From the Earliest Ages to the Present Period) e historianit të muzikës, kompozitorit dhe muzikantit anglez Çarls Byrnej (Charles Burney, 1726-1814), e botuar në origjinal në vitin 1776. Është një pasqyrë historike e muzikës dhe një përpjekje e racionalizimit sistematik të elementeve të muzikës nëpër kohë. Me rritjen e pasurisë së klasës së mesme, u shtua edhe numri i muzikantëve amatorë. Një prej këtyre manifestimeve përfshinte edhe femrat, të cilat u përfshinë në botën e muzikës, në rrafsh publik. Femrat edhe më parë kanë qenë të angazhuara në rolin e këngëtareve profesionale, por tani e shtuan praninë e vet në skenën e ekzekutimit amator, sidomos në ekzekutimin në klaviaturë (instrument me tastierë).
Dëshira për kërkime, për shënimin dhe për sistematizimin e diturive ka pasur efekt të dukshëm në botimin e veprave muzikore. “Fjalori i muzikës” (Dictionnaire de musique) i filozofit dhe shkrimtarit francez Zhan Zhak Ruso (Jean Jacques Rousseau, 1712-1778), i botuar më 1767 në Gjenevë dhe më 1768 në Paris, kah fundi i shekullit XVIII ka qenë vepër kryesore e lëmit të muzikës. Ky fjalor i përhapur gjerësisht, jepte përkufizimet e shkurtra të fjalëve si gjeniu ose shije dhe në të ka ndikuar qartas lëvizja e iluminizmit. Përpos kësaj, ekzekutuesit muzikorë filluan t’u ofrojnë shërbime edhe muzikantëve amatorë, duke botuar muzikë që mund ta kuptonin dhe ta luanin amatorët. Pjesa më e madhe e punimeve të botuara ka qenë për klaviatura, për këndim dhe klaviatura apo për orkestër dhome.
Nga mesi i shekullit XVIII e më pas, këto zhanre fillestare u popullarizuan. Tani, grupet amatore nisin të këndojnë në kor gjë që çoi në një tendencë të re ku botuesit mund të realizonin fitime. Shtimi i studimit të arteve të bukura, si dhe mundësia më e lehtë e amatorëve për të depërtuar te botuesit muzikorë, ndikoi në rritjen e numrit të njerëzve që nisën të interesohen për muzikë dhe të debatojnë për të. Filloi botimi i revistave muzikore, i recensioneve muzikore dhe i veprave të kritikës muzikore, të përshtatura si për amatorët ashtu edhe për njohësit e muzikës. Edhe pse në postmodernizëm idealet e iluminizmit u hedhën poshtë, në modernizëm ato fuqishëm ishin të pranishme dhe me të madhe vazhduan të qëndrojnë edhe pas shekullit XVIII, madje deri në ditët tona.
Para do kohe muzikologët rishfaqën një interesim për idetë dhe për pasojat e iluminizmit.
Për shembull, muzikologia e njohur amerikane Rouz Rozengard Subotnik (Rose Rosengard Subotnik, 1942-) në veprën e saj “Variacione dekonstruktive” (Deconstructive Variations), me nëntitullin „Muzika dhe arsyeja në shoqërinë perëndimore“ (Music and Reason in Western Society), e krahason „Die Zauberflote“ (1791) të Mocarit, duke shfrytëzuar perspektivën e iluminizmit dhe të romantizmit dhe vjen në përfundim se kjo vepër është një „pasqyrë muzikore ideale e iluminizmit“.
