Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha
(Shaban Haxhi Demaliaj, Masakra e Gjilanit, botoi “Marin Barleti”, Tiranë 1998, f. 79)
Dikur, ndër rreshtat e një libri të vjetër a një copë letre të harruar, hasa emrin e komandantit të Brigadës së Shtatë Kosovare, Shaban Haxhia. Thuhej se ai kishte lënë pas kujtime nga Lufta e Dytë Botërore, kujtime që rrëfenin për flakën dhe dhembjen, për trimërinë dhe betejat e asaj kohe të trazuar. Por, siç ndodh shpesh me thesaret e një kohe të kaluar, ato kujtime ishin zhdukur, tretur në rrjedhën e viteve, si fletë të shpërndara në erën e harresës.
E megjithatë, fati, në mënyrën e tij të çuditshme, kishte thurur një urë mes të kaluarës dhe të tashmes. Më 12 janar 2025, u gjenda në Gjilan, mes një grumbulli njerëzish që kishin ardhur për të nderuar kujtimet dhe flakën që ende ndriçon historinë tonë – manifestimi kulturor “Flaka e Janarit.”
Shaban Haxhia (1916-1971)
Aty, çdo fjalë, që përpëlitej në tryezën shkencore “Masakra e Gjilanit”, më kujtonte ato kujtime të humbura të Shaban Haxhisë. Mendova për atë që mund të kenë rrëfyer – a ishin fjalë për heronjtë që ranë? Për ato netë të errëta kur shpresa e një Kosove të lirë ishte një dritë e largët? Apo ndoshta për jetën e zakonshme që lufta e kishte shndërruar në kujtim të jashtëzakonshëm?
Gjilani atë ditë më ngjante si një kuti e hapur kujtimesh, ku çdo fytyrë dhe çdo zë mbante në vete një histori. Dhe unë, duke qëndruar në atë vend ku tradita dhe historia bashkoheshin, ndjeva se kujtimet e humbura nuk janë kurrë vërtet të zhdukura. Ato jetojnë në flakët e përpjekjeve tona për t’i kujtuar, për t’i ruajtur dhe për t’i ndarë me brezat që do të vijnë.
Në atë ditë të janarit, mes zjarrit të Flakës, dukej se kujtimet e Shaban Haxhisë dhe e gjithë historia e përpjekjeve tona për liri kishin gjetur strehë në zemrat e njerëzve që ishin mbledhur aty. Dhe kështu, flaka nuk do të shuhet kurrë.
Në zymtësinë e historisë sonë, Masakra e Gjilanit rri si një plagë e hapur, një thirrje për të mos harruar. Ishte një ndër masakrat më të mëdha që pati parë Kosova gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore, një tragjedi që ende flet përmes dhimbjes së atyre që mbijetuan dhe hijeve të atyre që ranë. Diskutimet tona mbi këtë ngjarje të rëndë, të zhytura në detaje historike dhe ndjenja të përziera, ishin një përpjekje për t’i dhënë zë atyre që historia shpesh i mbulon me harresë.
Një ndër pjesëmarrësit, me një theks të prerë, e theu rrjedhën e mendimeve tona duke përmendur një të vërtetë të pakapërcyeshme: nuk mund të shkruhet historia e Masakrës së Gjilanit pa u ndalur në kujtimet e Shaban Haxhi Demaliaj, tha me një qetësi të shprehur. Fjalët e tij ranë mbi ne si një dritë e papritur, duke ndriçuar një rrugë që kishim harruar ta ndiqnim.
Shaban Haxhi Demaliaj, ky burrë i dijes dhe kujtesës historike, nuk ishte thjesht një dëshmitar i kohës, por ishte komandant i një brigade më të madhe që e përbënin shqiptaret. Ajo në radhët e veta kishte mbi 17.000 mijë ushtar. Në mes të këtij diskutimi, historian Aliriza Selmani, na zbuloi një të dhënë të rëndësishme, se ai kishte siguruar kujtimet e tija dhe i kishte shumëzuar në disa kopje. Më fali edhe mua një kopje, për të cilën tani po shkruaj. Ishte një gjest i vogël në pamje të parë, por me peshë të madhe për ata që kërkojnë të kuptojnë të vërtetën e asaj periudhe të errët. Një dorëshkrim i përulur, i mbajtur me kujdes, që mban në vete zërat e humbur dhe të pathënat e një masakre që i përket jo vetëm historisë së Gjilanit, por gjithë Kosovës.
Në këtë reflektim, më kujtohet se sa e rëndësishme është që kujtesa të mos mbetet e mbyllur, të mos kalbet brenda arkivave të pluhurosura. Kujtimet e tilla janë flakë që duhet të mbahen gjallë, për të ndriçuar rrugën e brezave të ardhshëm. Dhe ashtu si Shaban Haxhi Demaliaj që na la kujtimet e tij, edhe ne duhet të shumëfishojmë përpjekjet për të ruajtur dhe ndarë të vërtetën.
Historia është një fushë beteje e kujtimeve. Aty ku zëri i të drejtëve nuk dëgjohet, triumfon harresa. Por sa kohë që ka njerëz si Shaban Haxhi Demaliaj, dhe ata që ndjekin gjurmët e tij, harresa nuk do të fitojë kurrë. Ajo që ruhet me kujdes, ndanë flakëve të dhembjes dhe dashurisë për të vërtetën, mbetet e përjetshme. Dhe kështu, Masakra e Gjilanit, sado e rëndë dhe e dhimbshme, do të vazhdojë të jetë dëshmi e forcës dhe qëndresës së një populli që nuk harron.
Kërkimi për diçka të humbur, për një copëz historie që tundon shpirtin e hulumtuesit, është një udhëtim që shpesh duket pa mbarim. Me vite të tëra, shfletova faqe të vjetra, endesha në arkiva të pluhurosura dhe pyesja për njerëz që ndoshta kishin një fije të hollë të lidhur me të kaluarën që kërkoja. Ishte një ndjekje që më dukej si ndjekja e hijes së vetvetes, një kërkim për të paprekshmen, për kujtimet e mbetura vetëm në zëra dhe hije të shuar.
Por pastaj, në një moment kur shpresa dukej se po zbehej, ato kujtime më ranë në duar si një dhuratë e papritur. Jo aty ku prisja t’i gjeja, as në vendet ku kisha kërkuar me këmbëngulje, por aty ku rastësia dhe fati vendosën të më befasojnë. Ishin përmbledhur në një libër të thjeshtë, por me një peshë të madhe për shpirtin dhe mendjen time.
Libri, i cili mblidhte kujtimet e çmuara të Shaban Haxhisë, nuk ishte botuar prej tij, por prej vëllait të tij, Dr. Skender Demalijës. Ky emër, i shkruar mbi kopertinën e librit, ishte një dëshmi e dashurisë dhe përkushtimit familjar për të mos lënë të humbasë trashëgimia e një kohe të rëndësishme. Ishte si një lidhje e fuqishme midis brezave, një urë që kalonte nga Shaban Haxhia te vëllai i tij dhe pastaj te të gjithë ata që do të prekeshin nga këto kujtime.
Duke e mbajtur librin në duar, ndjeva peshën e të kaluarës që më ftonte të zhytem në histori, të përfytyroj atë që ai kishte parë dhe përjetuar. Çdo faqe ishte një dritare në botën e tij, një botë e trazuar nga lufta dhe kujtime që ruanin ndriçimin e së vërtetës përmes errësirës së harresës.
Dr. Skender Demaliaj kishte bërë më shumë se thjesht të botonte kujtimet e të vëllait. Ai kishte krijuar një testament të përbashkët të historisë familjare dhe kombëtare, një thirrje
për të mos harruar dhe për të ruajtur identitetin tonë përmes rrëfimit të së vërtetës. Dhe unë, duke e lexuar atë libër, ndjeva jo vetëm afërsinë me historinë, por edhe përgjegjësinë për ta ndarë atë me të tjerët, për ta mbajtur gjallë atë flakë kujtese që nuk duhet të shuhet kurrë.
Kujtimet e Shaban Haxhisë, të ruajtura dhe shumëfishuara nga vëllai i tij, janë më shumë sesa një libër. Ato janë një pasuri e pazëvendësueshme e shpirtit të një populli që nuk harron dhe që vazhdon të ecë përpara, duke e mbajtur historinë si dritë udhërrëfyese. Në atë moment të thjeshtë, me librin në duar, e ndjeva se kërkimi im nuk kishte qenë i kotë; ajo që gjeta ishte më shumë sesa një zbulim – ishte një rikthim në vetë qenien tonë kolektive.
Sapo hapa derën e shtëpisë, me librin në duar, ndjeva një nxitim të pazakontë, një thirrje të heshtur që më shtynte ta hapja menjëherë, të zhytesha në brendësinë e tij. Ishte si të mbaje një çelës që më në fund hapej një derë të mbyllur prej kohësh. Dhe nuk mund të prisja më.
Ulur në tavolinën time të punës, me një gotë çaj që mbeti i paprekur, fillova të lexoj. Çdo faqe më dukej si një rrahje zemre e kohës së shkuar, si një pasqyrë ku reflektohej historia e ndarë mes dhimbjes dhe krenarisë. Fjalët rridhnin si një lumë, duke më tërhequr me një forcë të papërmbajtshme drejt përjetimeve dhe mendimeve të Shaban Haxhisë. Libri nuk ishte vetëm një grumbull fjalësh të shkruara mbi letër; ishte një udhëtim, një rrugëtim i gjallë nëpër kujtime që të merrnin me vete.
Faqet, vetëm 79 në numër, nuk më duken të mjaftueshme për të mbajtur gjithë peshën e përvojave që ato përcillnin. E megjithatë, brenda tyre gjeja një thellësi të jashtëzakonshme. Aty ishin të mbështjella kohërat e luftës, zërat e atyre që nuk flasin më dhe hapat e një brezi që kishte kaluar përmes rrënojave dhe flakëve. Ishte një libër i vogël në pamje, por me një forcë që mund të ndriçonte një botë të tërë.
E lexova me një frymë, sikur çdo faqe të ishte ajër për mushkëritë e shpirtit tim, sikur po përthithja çdo ndjesi dhe mendim që Shaban Haxhia kishte lënë pas. Ishte një përvojë që nuk më dha hapësirë për të ndalur, për të bërë pushim. Çdo fjali më rrëmbente më thellë në rrjedhën e rrëfimit, në një përzierje emocionesh që luhateshin mes dhembjes dhe shpresës.
Kur faqja e fundit u mbyll dhe librin e lashë pranë meje, ndjeva një boshllëk që vetëm përfundimi i një udhëtimi të tillë mund të lërë. Por bashkë me të erdhi edhe një ndjenjë përmbushjeje – një mirënjohje e thellë për atë dhuratë të çmuar që historia kishte lënë për mua dhe për të gjithë ata që e ndiejnë peshën e kujtesës. Libri prej 79 faqesh nuk ishte thjesht një libër. Ai ishte një fener që ndriçonte rrugën drejt një të kaluare që duhet mbajtur gjallë, një udhëtim që unë pata fatin ta përjetoja në tërësinë e tij.
Faqet e atij libri mbanin në vete peshën e një historie që nuk mund të harrohet. Çdo fjali që lexova më goditi si një rrufe e beftë, duke më tronditur deri në palcë. Ato kujtime nuk ishin thjesht rrëfime – ishin dëshmi të gjalla të një kohe të egër, ku dhimbja dhe padrejtësia ishin më shumë rregull se përjashtim. Sa herë që ktheja një faqe, ndjeja sikur po prekja plagët e një brezi që nuk mundi kurrë të gjejë paqe.
Më pushtoi një ndjenjë e thellë tmerri dhe një pyetje që më breu shpirtin: Si është e mundur që për ne, shqiptarët, çdo kohë të jetë kaq e egër dhe e rëndë? Historia jonë dukej si një radhitje vuajtjesh, një stuhi që asnjëherë nuk ndalej plotësisht. Sikur vetë koha të kishte ngritur një mur përpara nesh, duke na sfiduar për të mbijetuar me çdo kusht.
Shaban Haxhia, autori i këtyre kujtimeve të papërballueshme, nuk ishte thjesht një rrëfimtar. Ai ishte dëshmitar i çdo skene që kishte përshkruar, çdo ngjarje që na tregonte me një ndershmëri të pamëshirshme. Çdo rresht që kishte shkruar mbante në vete fuqinë e shikimit të tij – një shikim që kishte parë më të keqen e njerëzimit dhe e kishte përballuar. Ajo që ai kishte parë me sytë e tij, kishte përjetuar me zemrën e tij dhe kishte sfiduar me guximin e tij, tashmë ishte bërë një pasuri e përbashkët për të gjithë ata që duan ta kuptojnë të kaluarën tonë.
Teksa lexoja, më dukej sikur shihja botën përmes syve të tij, një botë të mbushur me luftë, padrejtësi dhe qëndresë të pashtershme. Dhe në ato çaste, ndjeva jo vetëm dhimbje, por edhe një krenari të heshtur për fuqinë e një shpirti që nuk u thye kurrë. Shaban Haxhia nuk ishte vetëm një dëshmitar i kohës së tij; ai ishte një zë që nuk pranoi të heshtë, një forcë që nuk lejoi që harresa ta mbulonte të vërtetën.
Ato që gjeta në librin e tij nuk ishin thjesht kujtime – ishin thirrje për të mos harruar, për të njohur historinë tonë ashtu siç ishte, pa zbukurime e pa maska. Dhe në mes të tmerrit që ndjeva, kuptova se këto rrëfime janë po aq të nevojshme sa edhe të dhimbshme. Ato na mësojnë jo vetëm për atë që kemi kaluar, por edhe për atë që jemi të aftë të përballojmë. Në çdo rresht të tij, Shaban Haxhia na kujtonte se, sado e rëndë të ketë qenë koha për ne shqiptarët, ne kemi mbijetuar – jo thjesht për të jetuar, por për të kujtuar dhe për të treguar historinë tonë.
Në fjalët e shkruara të Shaban Haxhisë gjeje një thesar të dhimbjes, një pasqyrë që reflektonte realitetin e asaj kohe të errët. Në çdo faqe, ai përshkruante një Kosovë të plagosur, të goditur rëndë nga krimet dhe mizoritë e një regjimi që synonte t’i fshinte gjurmët e jetës shqiptare. Në rrëfimet e tij, dhuna serbe nuk ishte thjesht një akt kalimtar, por një sistematikë e ngritur mbi urrejtjen dhe mohimin e tjetrit.
Kudo në Kosovë, ai kishte hasur në skena që të ngrinin zemrën. Ishin fshatra të përfshirë nga flakët, njerëz që jetonin nën hijen e frikës dhe humbjes, dhe rrugë që mbanin gjurmët e atyre që nuk kishin mundur të shpëtonin. Por, sipas tij, Gjilani ishte tjetër gjë. Aty, mizoria kishte arritur kulmin, duke lënë pas një masakër që historia nuk mund ta harrojë.
Gjilani nuk ishte thjesht një qytet; ishte një simbol i dhimbjes dhe qëndresës. Ajo që ndodhi atje ishte më shumë sesa një tragjedi lokale – ishte një plagë kombëtare, një thirrje për të mos harruar kurrë. Masakra e Gjilanit nuk ishte vetëm numërimi i viktimave; ishte dëshmia e një padrejtësie të pamasë, e një përpjekjeje të pamëshirshme për të shuar një popull të tërë. Ishte kulmi i një fushate dhune që nuk njihte kufij të njerëzores.
Lexuesi që përballet me këto rrëfime nuk mund të mos ndjejë një peshë të rëndë mbi supe. Në çdo fjalë, në çdo përshkrim, të vjen në mendje pyetja se si mund të ekzistojë kaq shumë mizori në një kohë kaq të shkurtër. Dhe përsëri, në mes të gjithë këtij errësimi, lexuesi sheh një rreze drite – guximin për të rrëfyer të vërtetën, për të mos e lejuar atë të mbetet e heshtur.
Gjilani, me gjithë tragjedinë e tij, është bërë një kujtesë për shqiptarët. Ajo kujton jo vetëm dhimbjen e së kaluarës, por edhe forcën për të mbijetuar dhe për të kërkuar drejtësi. Në shkrimet e Shaban Haxhisë, kjo forcë është e dukshme. Ato nuk janë vetëm përshkrime të masakrës; janë një testament për atë që ka ndodhur, një thirrje për të mos harruar, dhe një urë që lidh të kaluarën me të ardhmen, në mënyrë që mizori të tilla të mos përsëriten më kurrë.
Në kujtimet e tij, Shaban Haxhia e ngre perden mbi një kohë të errët, një epokë të mbuluar nga hija e krimeve serbe dhe malazeze, të cilat lanë plagë të pashërueshme në trupin e Kosovës. Ai i përshkruan këto mizori me një saktësi të tillë, që lexuesi ndjen dhimbjen e atyre që i përjetuan dhe tmerrin e asaj që ndodhi. Kujtimet e tij nuk janë thjesht një rrëfim, por një thirrje e fuqishme për të mos harruar kurrë të vërtetën.
Ndër gjithë përshkrimet e dhunës dhe padrejtësisë, ai ndalet veçanërisht te Gjilani, aty ku krimet arritën kulmin e mizorisë. Në ato faqe, ai na fton të hyjmë në një botë ku dhembja dhe tmerri ishin përditshmëria e njerëzve. Ai shkruan se shqiptarët vriteshin pa asnjë faj, sikur vetë ekzistenca e tyre të ishte një krim në sytë e pushtuesve. Pleqtë e kërrusur nga vitet, plakat që mbanin në duar kujtimet e familjeve të tyre, burrat që ndjenin peshën e përgjegjësisë për të mbrojtur të dashurit e tyre, gratë që jetonin me frikën e humbjes së gjithçkaje dhe fëmijët e pafajshëm që nuk mund ta kuptonin këtë botë të egër – të gjithë këta merreshin me forcë nga shtëpitë e tyre dhe përballeshin me funde të tmerrshme.
Ai rrëfen për atë që e kishte parë me sytë e tij, për një mizori që shkon përtej çdo imagjinate. Shqiptarët vriteshin jo vetëm me plumba, por edhe me bajoneta që shponin trupat e tyre pa mëshirë. Të tjerë përvloheshin me ujë të vluar, sikur flaka e urrejtjes të mos mjaftonte për t’i shuar. Kishte prej tyre që priteshin me sharra, një akt që tejkalonte dhunën fizike dhe kalonte në një dimension të pashembullt të poshtërimit. Shaban Haxhia na jep një përshkrim të një bote ku çdo vegël, çdo metodë, çdo mjet mund të kthehej në armë për të shkatërruar jetën.
Duke lexuar këto kujtime, njeriu ndjen një përzierje emocionesh – dhembje, tmerr dhe zemërim për atë që ndodhi. Por mbi të gjitha, këto shkrime na kujtojnë forcën e njerëzve që përballuan këtë tragjedi, të atyre që, edhe në kushtet më të pamundura, refuzuan të dorëzohen plotësisht. Kujtimet e Shaban Haxhisë janë një testament i asaj që ndodhi, një kujtesë e përjetshme për një të kaluar që nuk duhet të harrohet kurrë. Ato janë një zë që na thërret të mos heshtim, të mos harrojmë, dhe të sigurohemi që mizoritë e së kaluarës të mos përsëriten më kurrë.
Komandanti Shaban Haxhia na çon në një botë ku dëshmitë e tij të gjalla bëhen pasqyra e një kohe të tmerrshme. Me sytë e tij kishte parë gjurmët e gjakut, të ngrira mbi muret e burgut të Gjilanit, si dëshmi të heshtura të tragjedisë që kishte përfshirë një popull të tërë. Çdo gjurmë ishte një histori e ndërprerë, një jetë e prerë në mes, që fliste pa fjalë, por me peshën e përjetshme të vuajtjes dhe padrejtësisë.
Ai përshkruan me dhimbje dhomën e errët të bodrumit, ku ishin grumbulluar me qindra opinga e këpucë – dëshmi të atyre që ishin shkulur nga shtëpitë e tyre, të atyre që kishin ecur drejt një fundi të errët. Këpucët dhe opingat nuk ishin thjesht objekte të braktisura; ato ishin zërat e heshtur të burrave, grave dhe fëmijëve, që kishin lënë pas vetëm këto gjurmë të vogla të jetëve të tyre.
Me një ndjesi të rëndë, ai përshkruan gjithashtu atë që kishte parë në rrugët dhe fshatrat e Kosovës. Serbët, si grabitqarë që s’dinin për mëshirë, hynin në shtëpitë shqiptare, plaçkitnin gjithçka që gjenin dhe pastaj, si për të vulosur gjurmët e urrejtjes së tyre, u jepnin flakën. Shtëpitë, dikur plot me jetë, ktheheshin në grumbuj hiri e tymi, ndërsa qielli mbi to mbulohej nga errësira e tymit.
E gjithë kjo, siç shkruan ai, nuk ndodhte në fshehtësi, por përballë syve të brigadave të Ushtrisë Nacional Çlirimtare. Ata, që duhej të ishin simboli i lirisë dhe drejtësisë, heshtnin përballë këtyre mizorive, duke lënë të kuptohej se dhuna dhe padrejtësia nuk njihnin kufij në atë kohë.
Në këtë rrëfim të tij, Shaban Haxhia sjell një tablo të dhimbshme të asaj që ndodhi. Pamjet që ai përshkruan nuk janë vetëm dëshmi historike; ato janë një përjetim i drejtpërdrejtë i tragjedisë, një thirrje për të mos harruar kurrë atë që është parë dhe përjetuar. Në fjalët e tij, gjurmët e gjakut, këpucët e braktisura dhe shtëpitë në flakë bëhen simbole të një populli që u përball me një të keqe të papërshkrueshme, por që, pavarësisht gjithçkaje, nuk u dorëzua.
Kujtimet e tij janë një thesar i dhimbjes dhe qëndresës, një testament i asaj që njeriu mund të përballojë, dhe një thirrje që mizoritë të tilla të mos përsëriten më kurrë. Në ato faqe, Shaban Haxhia na kujton se historia, sado e rëndë të jetë, duhet të ruhet dhe të rrëfehet, që të mbetet gjithmonë një dritë udhërrëfyese për brezat që do të vijnë.
Në faqet e kujtimeve të tij, Shaban Haxhia përshkruan momentet kur dhimbja dhe zemërimi u shndërruan në forcë dhe guxim, kur ai dhe ushtarët e tij vendosën të mos heshtin përballë padrejtësisë që shpalosej para syve të tyre. Në një kohë kur masakrat ndaj shqiptarëve të pafajshëm kishin arritur kulmin dhe çdo ditë sillte më shumë dhimbje, ai e mori mbi vete barrën e reagimit, duke u përballur drejtpërdrejt me ata që kishin fuqinë për të ndaluar këtë tmerr.
Ai rrëfen se si, me zemër të pathyeshme, iu drejtua vetë Vlado Popoviqit, sekretar i Partisë Komuniste në rrethin e Gjilanit. Popoviqi, një figurë që mishëronte regjimin dhe mekanizmin e dhunës që po shtypej mbi shqiptarët, e gjeti veten përballë një kërcënimi të papritur dhe të vendosur. Shaban Haxhia, me fjalë të qarta dhe të forta, i kërkoi që masakrat të ndaleshin menjëherë. Ai nuk lutej, as nuk kërkonte mëshirë – ai kërkonte drejtësi dhe fundin e dhunës.
Fjalët e tij nuk ishin thjesht një thirrje, por një paralajmërim. Ai deklaroi pa hezitim se, nëse masakrat nuk do të ndaleshin, do të ndërmerreshin masa më drastike. Në atë moment, ai nuk ishte thjesht një individ që fliste; ai përfaqësonte një popull të tërë, një shpirt që refuzonte të thyhej dhe që ishte gati të luftonte deri në fund për të mbrojtur jetën dhe dinjitetin e shqiptarëve dhe të tijin.
Ky akt i Shaban Haxhisë nuk ishte vetëm një shfaqje e guximit personal; ishte një dëshmi e vendosmërisë së një njeriu që nuk mund të pranonte padrejtësinë si një realitet të pashmangshëm. Në atë moment, ai dhe ushtarët e tij u bënë zëri i atyre që nuk mund të flisnin më, mburoja e atyre që nuk kishin më mbrojtje. Fjalët e tij, të mbushura me fuqinë e të vërtetës, sfiduan një sistem që ishte mësuar të sundonte përmes frikës dhe dhunës.
Ky episod nga kujtimet e tij mbart një mesazh të fuqishëm për çdo kohë: kur padrejtësia arrin kulmin, guximi dhe zëri i të drejtës bëhen armët më të fuqishme. Në rreshtat e tij, Shaban Haxhia na kujton se edhe përballë tiranisë më të pamëshirshme, një shpirt i vendosur dhe një zemër e guximshme mund të bëjnë ndryshimin. Dhe ky është një mësim që duhet të mbetet i gjallë në kujtesën e çdo brezi.
Viti 1945, një prag i një epoke të ashpër, gjeti Kosovën të përkulur nën peshën e një sundimi të pamëshirshëm. Komunistët serbë dhe malazezë mbanin frenat e pushtetit, duke e kthyer çdo hapësirë të jetës në një arenë frike dhe shtypjeje. Çdo vendim, çdo ligj dhe çdo urdhër që vinte nga ata, mbante vulën e një ideologjie që e konsideronte sundimin e tyre si të padiskutueshëm dhe çdo zë kundërshtues si një kërcënim që duhej shuar pa mëshirë.
Në këtë peizazh të errët, edhe shqiptarët që kishin arritur të pozicionoheshin në struktura të pushtetit, nuk gëzonin asnjë siguri. Mbi kokat e tyre qëndronte shpata e Demokleut, një simbol i pasigurisë së përhershme, një kërcënim që i rikujtonte se asgjë nuk ishte e përjetshme dhe se çdo privilegj mund të shuhej me një goditje të vetme. Ata, edhe pse formalisht pjesë e sistemit, ishin më shumë figura simbolike sesa individë me ndikim të vërtetë. Liria e tyre ishte një fasadë, një rrjetë e hollë që fshihej pas hijes së frikës dhe varësisë.
Shpata e Demokleut, qëndruar pezull mbi kokat e tyre, ishte një kujtesë e përhershme se besnikëria e tyre duhej të ishte e pandryshueshme, dhe çdo devijim, qoftë edhe i vogël, do të sillte një fund të pashmangshëm. Kjo frikë, kjo ndjenjë e përhershme e pasigurisë, ishte një metodë e rafinuar e sundimit, që mbante të heshtur çdo përpjekje për rezistencë dhe çdo ëndërr për liri.
Por edhe në këtë peizazh të mbytshëm, zemrat shqiptare rrihnin me forcën e një shprese të paepur. Përkundër shtypjes dhe pasigurisë, ekzistonte një ndjenjë e heshtur që refuzonte të dorëzohej. Një ndjenjë që një ditë, mbi këtë tokë të ndarë nga hija e shpatës, do të lindte një dritë që do të thyente errësirën.
Historia e Kosovës në vitin 1945 na kujton se edhe në momentet më të errëta, kur sundimi dhe frika duken të pakapërcyeshme, ekziston gjithmonë një zjarr që nuk shuhet kurrë. Është zjarri i shpirtit njerëzor, që përpiqet për liri, drejtësi dhe dinjitet, pavarësisht nga sfidat dhe kërcënimet që qëndrojnë pezull mbi kokën e tij.
Në përballjen me një situatë që dukej sikur çdo shpresë ishte shuar, Shaban Haxhia nuk qëndroi duarkryq. Gjilani, i mbështjellë nga errësira e dhunës dhe padrejtësisë, ishte kthyer në një simbol të dhimbjes dhe rezistencës së heshtur. Në atë kaos, ai ndjeu barrën e përgjegjësisë për të ngritur zërin, për të kërkuar ndihmë dhe për të mbajtur gjallë një fije shprese për popullin e tij.
Duke parë me sytë e tij mizoritë që po ndodhnin, Shaban Haxhia e dinte se duhej të vepronte. Ai i tregoi çdo gjë që kishte parë në Gjilan Komandantit të shtabit operativ të Kosmetit, kolonel Fadil Hoxhës, një figurë që për shumë njerëz përfaqësonte një shpresë të vogël për drejtësi dhe ndryshim. Në bisedën e tij, ai i tregoi pa zbukurime gjendjen e krijuar në rrethin e Gjilanit. Fjalët e tij ishin të qarta, të drejtpërdrejta dhe të mbushura me dhimbje. Ai nuk kërkonte thjesht të informonte; ai kërkonte veprim.
Në atë bisedë, çdo fjali mbante peshën e vuajtjeve të një populli. Ai përshkruante një Gjilan të përgjakur, ku njerëzit jetonin nën hijen e frikës dhe mizorisë. Përmes fjalëve të tij, ai përpiqej të transmetonte jo vetëm të vërtetën e asaj që po ndodhte, por edhe urgjencën për të ndërmarrë hapa që mund të ndalonin këtë katastrofë.
Por biseda e tij nuk ishte vetëm një informatë apo një ankesë. Ajo ishte një thirrje për ndërgjegje, një apel për t’u kujtuar atyre që kishin fuqinë për të vepruar, se heshtja në një kohë të tillë ishte bashkëfajësi. Ai kërkonte që zëri i tij të dëgjohej, që Gjilani të mos lihej në harresë dhe që vuajtjet e popullit të tij të mos mbeteshin pa përgjigje.
Në këtë akt, Shaban Haxhia nuk ishte vetëm një dëshmitar i dhimbjes, por edhe një luftëtar i shpresës. Ai tregoi se edhe në momentet kur gjithçka duket e humbur, një zë që ngrihet me vendosmëri mund të bëjë ndryshimin. Kujtimet e tij, tani janë më shumë se një dokument – ishte një testament i forcës së shpirtit njerëzor për të kërkuar drejtësi, edhe kur duket se drejtësia është larg. Në mes të errësirës së Gjilanit, fjalët e tij ishin një rreze drite, një kujtesë se shpresa dhe guximi nuk mund të mposhten kurrë plotësisht.
Shaban Haxhia, një burrë i guximshëm dhe i drejtpërdrejtë, ishte njeriu që nuk përulej përpara padrejtësisë, as nuk e mbulonte të vërtetën me heshtje. Në një kohë kur hipokrizia dhe dhuna maskoheshin nën flamurin e ideologjive, ai nuk pranoi të bëhej pjesë e lojës së rrezikshme. Me zemrën e mbushur me indinjatë dhe përgjegjësi morale, ai sfidoi hapur ata që mbanin frenat e pushtetit.
Kur e kuptoi se fjalët e tij nuk po trondisnin ndërgjegjen e komunistëve serboçetnikë, ai e drejtoi zemërimin e tij të drejtë ndaj komandantit Fadil Hoxha, duke folur pa frikë dhe me një vendosmëri të rrallë. Fjalët e tij, të ngarkuara me peshën e një populli të shtypur, mbeten dëshmi e guximit të tij:
“Populli u muar në qafë dhe, po të isha në vendin tënd, jap dorëheqjen, se është përgjegjësi e madhe të bëhen të gjitha këto krime nën maskën e Partisë dhe të LNÇ-së. Është e palejueshme të veprojnë si të duan çetnikët. Në qoftë se vazhdohet kështu, populli do të dalë në mal dhe lufta me brigadat partizane do të jetë e pashmangshme. Në pozita të tilla, jemi të rrezikuar të biem edhe ne.”
Këto fjalë nuk ishin thjesht një akt rebelimi personal, por një paralajmërim i fuqishëm për një të ardhme që mund të ishte shmangur. Ai nuk fliste për veten, por për një popull të tërë, që vuante nën peshën e padrejtësisë dhe maskaradës politike. Në çdo fjali ndjehej jo vetëm zemërimi, por edhe dashuria për të drejtën dhe frika për një tragjedi që dukej e afërt. Shaban Haxhia, me guximin e tij, shërbeu si një zë ndërgjegjeje që nuk u la kurrë të heshtet nga trysnia e kohës.
Në zhurmën e kohës, ku zërat e lirisë dhe shtypjes përplaseshin si dallgët në një det të trazuar, Pavle Joviqeviqi zgjodhi të fliste, jo me drejtësi, por me sulm e akuzë. Në fjalët e tij, ndjehej një mllef i përzier me frikë, një reagim i ashpër ndaj qëndrimit të pathyeshëm që ai kishte mbajtur në Gjilan. Ishte si një përpjekje për të rrëzuar një kala që nuk mund të mposhtej.
Sulmi i Joviqeviqit nuk ishte thjesht verbal; ai ishte një përpjekje për të minuar guximin dhe qëndrimin e atij që kishte guxuar të fliste të vërtetën në një kohë kur gënjeshtra ishte kthyer në normë. Gjilani, me gjithë dramën dhe përplasjet e tij, ishte kthyer në një skenë ku çdo akt i drejtë përballej me kundërshtime të egra. Në këtë skenë, qëndrimi i tij nuk ishte thjesht një akt rebelimi, por një deklaratë e fuqishme që sfidonte sistemin.
Në sulmin e tij, Joviqeviqi ndoshta përpiqej të ruante maskën e një autoriteti që po shkërmoqej, por në të vërtetë, ai vetëm sa nxirrte në pah frikën që ai dhe të ngjashmit ndjenin përballë një zëri të vërtetë. Fjalët e tij tingëllonin si goditje të një dueli të pabarabartë, ku njëra palë mbante në dorë të vërtetën, ndërsa tjetra mbështetej në forcën e shpërfytyruar të padrejtësisë.
Gjilani mbeti dëshmitar i një qëndrimi që sfidoi jo vetëm individë si Joviqeviqi, por një sistem të tërë. Dhe në fjalët e tij, të mbushura me sulm dhe tension, pasqyrohej forca e atij qëndrimi – një forcë që nuk mund të mposhtej, pavarësisht përpjekjeve për ta heshtur.
Më vonë, në atë ditë të trazuar, komandanti Fadil Hoxha e thirri në një bisedë sy me sy, larg syve të tjerë, në kërkim të një kuptimi më të thellë për Gjilanin dhe peshën e ngjarjeve që po ndodhnin atje. Ishte një bisedë që zgjati, ku çdo pyetje fshihte brenda vetes shqetësime të heshtura, dhe çdo përgjigje bartte mbi supe peshën e një situate që dukej se ishte gati të shpërthente.
Ai e dëgjoi me kujdes, ndoshta duke përsiatur se si do të përhapej e vërteta në atë vorbull të përplasjeve politike dhe njerëzore. Në zërin e tij ndjehej një kujdes i thellë, një përpjekje për të ruajtur balancën në një tokë ku çdo hap mund të ishte një rrëshqitje drejt humnerës.
Në momentin e ndarjes, porosia e komandantit tingëlloi më shumë si një thirrje për mbijetesë sesa një këshillë. Ai i tha me zë të ulët, por me një peshë të fortë: “Të kesh kujdes, dhe për dorëheqje as mos të të shkojë mendja. Këta këtu mezi presin.” Ishin fjalë që mbartnin jo vetëm një paralajmërim, por edhe një njohje të qartë të rrezikut që vinte jo nga armiqtë e largët, por nga ata që qëndronin pranë, duke pritur një moment dobësie.
Ato fjalë mbetën si një kujtim i zymtë i një kohe kur të qëndrosh në këmbë ishte një sfidë më vete, ku edhe më i vogli hap mund të përdorej kundër teje. Por ato ishin gjithashtu një thirrje për qëndrueshmëri, një zë që të ftonte të mos dorëzoheshe përpara erërave që frynin kundër. Në atë ndarje, më shumë se një këshillë, u la një amanet – të mos humbej guximi, edhe kur rreziku dukej i paevitueshëm.
Edhe pse u ngrit si një mburojë e fortë për të mbrojtur të pafajshmit, edhe pse dha çdo grimë përpjekjeje për të ruajtur jetët dhe dinjitetin e tyre, realiteti ishte një mur i errët që as guximi e as përkushtimi nuk mund ta rrëzonte lehtë. Dhuna dhe terrori i orkestruar ndaj shqiptarëve nga Serbia dhe ish-Jugosllavia nuk ishin më thjesht akte të izoluara të ligësisë; ato ishin shndërruar në një makineri të ftohtë, një mekanizëm sistematik që lëvizte pa ndalë në territoret që cinikisht quheshin “të çliruara.”
Ishte një dramë e shtrirë mbi hapësira që dikur frymonin me paqen e vet modeste, por tani dëgjoheshin vetëm britma dhe thirrje për mëshirë. Në atë skenë mizore, nuk kishte vend për ndërgjegje njerëzore; aktorët e pushtetit bënin çfarë donin, duke hequr maskat dhe duke shfaqur fytyrën e vërtetë të një shteti të zhytur në dhunë. Shpirtrat shqiptarë u përplasën me një fuqi që e kishte kthyer padrejtësinë në ligj dhe brutalitetin në normë.
Territoret e “çliruara” nuk ishin gjë tjetër veçse toka të kapura nga një klithmë e heshtur, ku liria e premtuar u dogj në zjarrin e pushtimit dhe dëshpërimit. Dhe megjithatë, në çdo hap, pati njerëz që qëndruan. Pati njerëz që sfiduan atë sistem të errët me zemrën e tyre të hapur dhe të gatshme për t’u sakrifikuar për të mbrojtur të pafajshmit, edhe pse bota përreth dukej sikur kishte harruar se çfarë do të thotë të jesh njeri.
Duke parë se guximi dhe zgjuarsia e tij po bëheshin pengesë për planet e errëta të serboqetnikëve, ata nuk mund të qëndronin më indiferentë. Ishte një guxim që nuk përkulej dhe një mendje që depërtonte përtej gënjeshtrave të tyre, duke ndriçuar realitetin e asaj që përpiqeshin të fshihnin. Çdo veprim i tij ishte një akt sfide, një thirrje për drejtësi në një botë që po përpëlitej nën hijen e tiranisë.
Me ngutësi dhe pa mëshirë, ata vendosën ta largonin nga Gjilani. Kjo nuk ishte një largim i zakonshëm; ishte një përpjekje për ta heshtur, për t’i fikur zërin dhe për ta ndalur nga rruga e tij e guximshme. Në emër të “gabimeve të mëdha,” që në të vërtetë ishin aktet e tij të kurajës dhe përzierjes së tij të drejtë në çështjet që ata i quanin tabu, ai u bë shënjestër e kërcënimeve të tyre.
Ata i përplasën akuza për kërcënimin e udhëheqësve ushtarakë dhe partiakë që komandonin Gjilanin, duke e paraqitur atë si armik të një sistemi që në vetvete ishte armik i lirisë dhe humanitetit. Por në të vërtetë, ai nuk po kërcënonte, ai po sfidonte. Ai nuk po bënte gabime, por po guxonte të ëndërronte një botë ku të drejtat e njeriut nuk do të ishin vetëm fjalë boshe.
Largimi i tij ishte një humbje për atë tokë, sepse me të ikën jo vetëm një njeri, por një shpirt që nuk pranonte të heshtë përballë së keqes. Dhe megjithatë, zëri i tij mbeti, duke u përhapur si një jehonë, një kujtesë e përhershme se të vërtetën dhe drejtësinë nuk mund ta shuajnë as kërcënimet, as largimet, as makineritë e errëta të dhunës.
Kujtimet e Shaban Haxhis janë si një udhëtim nëpër labirintet e një historie të dhimbshme, ku fjalët rrjedhin me një ritëm që të mban pezull, si të ishin një frymë e vetme. Megjithatë, mes atyre rreshtave që duken të thjeshta, fshihet një thellësi që të trondit. Në disa faqe, ndoshta edhe pa dashjen e autorit, shfaqen pamje më të qarta se çfarë ai synonte të linte si trashëgimi. Është si të lexosh heshtjen mes fjalëve, një heshtje që flet shumë për ata që janë të gatshëm ta dëgjojnë.
Ato kujtime janë dritare drejt një kohe të errët, ku dhimbja dhe padrejtësia ishin bashkëudhëtarë të përditshëm. Nëpër faqe zbulohet brutaliteti i krimeve të kryera, jo thjesht si fakte historike, por si plagë të gjalla që ende kullojnë dhimbje. Çdo detaj, çdo përshkrim, çdo kujtim është një thirrje për të mos harruar se çfarë ka ndodhur dhe se si është bërë – me një qëllim të qartë për të shkatërruar një popull, një kulturë, një shpresë.
Politika jugosllave, si një makineri çfarosëse, del nga faqet e kujtimeve jo thjesht si një koncept abstrakt, por si një prani e gjallë, një hije që lëviz në çdo rrëfim. Ajo politikë nuk kishte vetëm qëllim të pushtonte; ajo kërkonte të asgjësonte, të zhdukte rrënjët e një kombi dhe të heshtte përjetësisht zërat që kërkonin liri.
Por në çdo faqe të këtyre kujtimeve, ndjehet edhe rezistenca e heshtur dhe dinjitoze e atyre që nuk pranuan të zhduken. Është një thirrje për të mos harruar, për të mbajtur gjallë kujtesën e atyre që luftuan, vuajtën dhe mbijetuan. Dhe në këtë thirrje ka një mësim të thellë: se historia nuk është vetëm një arkiv i të kaluarës, por një pasqyrë që na tregon se kush jemi dhe për çfarë duhet të luftojmë ende.
Në fund të çdo historie, gjithmonë mbetet një emër që ndriçon si një pishtar, një shembull për të kujtuar dhe nderuar. Shaban Haxhia nuk ishte thjesht një njeri i zakonshëm, por një ushtarak i përkushtuar, një luftëtar i paepur dhe një patriot që jetën e tij e ktheu në një akt të vazhdueshëm dashurie dhe përkushtimi ndaj atdheut. Çdo frymëmarrje, çdo hap, çdo vendim i tij ishte i lidhur me fatin e shqiptarëve, kudo që ishin ata – në tokat e Kosovës që kërkonin liri apo në Shqipërinë që ëndërronte një të ardhme më të ndritur.
Shaban Haxhia nuk e pa atdheun si një koncept të largët apo abstrakt. Për të, atdheu ishte zemra që rrihte në çdo shqiptar, një përkatësi e shenjtë që duhej mbrojtur me çdo kusht. Ai ishte një luftëtar jo vetëm në betejat e jashtme, por edhe në ato të brendshme, ku vendosmëria dhe besnikëria ndaj kombit u shfaqën si armët e tij më të fuqishme.
Për të, liria nuk ishte thjesht një ideal; ishte një domosdoshmëri, një ëndërr që meritonte çdo sakrificë. Dhe shteti shqiptar nuk ishte vetëm një kufi gjeografik, por një simbol i bashkimit dhe krenarisë kombëtare, një vizion për të cilin ai punoi pa u lodhur. Në çdo veprim të tij ndjehej pesha e përgjegjësisë historike, një ndërgjegje që reflektonte aspiratat e një populli të tërë.
Dhe kështu, emri i Shaban Haxhisë mbetet i gdhendur në kujtesën kombëtare si një dëshmi e asaj që do të thotë të jetosh dhe të luftosh për një kauzë të madhe. Ai ishte dhe mbetet një shembull frymëzimi për brezat që vijnë, një kujtim i gjallë i dashurisë për atdheun dhe një thirrje për të mos reshtur kurrë së ëndërruari për lirinë dhe dinjitetin kombëtar.
14 janar 2025
Prishtinë
