MAQEDONIA, VENDI KOMSHI QË NDAMË FATIN E PËRBASHKËT

Grupi i deputeteve të Parlamentit të Kosovës, në Ohër, prill 2003

Sabile Keçmezi-Basha

Nuk di si ta them e as sa të them për këtë vend të afërt dhe të bukur, nëpër të cilin kemi kaluar si udhëtarë tranzit, por njëherësh kemi ndarë edhe një strehë të përbashkët mbi kokë. Kohë jo fort e largët ishte kur, nën hijen e asaj çatie, ndanim hallet e dhembjet e njëri-tjetrit. Historia e Kosovës, sigurisht, është shumë më e thellë në dhimbje e më e errët në hije, por në momentet më të vështira, ky vend ishte aty pranë, duke na e ndarë edhe kafshatën e gojës, ashtu siç bën vëllezërit tanë shqiptarë në Maqedoninë fqinje.

Ishin ata shqiptarët, vëllezërit tanë përtej kufirit, që pa hezitim u bënë strehë e shpëtimit për ne, duke na ofruar krahët e tyre kur ne ishim në prag të humbjes. Në kohët kur në Kosovë lufta fshinte çdo gjë, duke lënë pas vetëm shkrumb e hi, kampet në Maqedoni, si ai i Bllacës, i Çegranit, i Stankovecit – emra që ende na sjellin trishtim vetëm duke e përmendur – ishin vendet ku shumë shqiptarë, gra, burra, pleq e fëmijë, gjetën vdekjen në atë kënd të errët të botës.

Sa e rëndë është kjo histori, sa e trishtë, kur mendon për atë periudhë ku vëllezërit tanë nga ana tjetër e kufirit bënin të pamundurën të mundur, duke na shpëtuar nga vorbulla e okupatorit serb. Dhe megjithatë, ia dolëm. Po, në fund ia dolëm, falë gjithë atyre njerëzve të mirë që ndihmuan, që hapën zemrat dhe duart për ne.

Deputetët: S. Rrustemi, S. Keçmezi-Basha, R. Nimani, Organizatore – H. Ilazi
(në një ligjeratë), Ohër 2003

Unë vetë nuk pata fatin të kaloja nëpër ato kampe, por u ndodha në anën tjetër, në kufirin me shtetin amë, kur polici serb na ndali me sy të mprehtë, duke më parë sikur kërkonte një arsye të vogël për të më ndaluar e për të më arrestuar. Këmbëngulte se më njihnin nga diku, e çdo fjalë e tyre më vinte si një thikë në zemër.

Pas përfundimit të luftës, pas nënshkrimit të marrëveshjes së Kumanovës, mezi prisnim të ktheheshim në shtëpitë tona. Ishim të lodhur, të rraskapitur, por plot shpresë. Një grup profesorësh nga Tetova kishin rregulluar që të na prisnin për të kaluar në Maqedoni, por rruga na u duk sikur zgjati një jetë të tërë, sikur ajo ditë mos të mbaronte kurrë.

Në kufi, një keqkuptim me oraret bëri që të kalonim edhe një natë tjetër në Shqipëri, nën dritën e qetë të hënës. Por në mëngjes gjithçka u zgjidh, dhe me dy makina kaluam kufirin pa ndonjë pengesë. E atëherë, për herë të parë, u binda se midis Kosovës dhe Maqedonisë ishte vënë një kufi – një kufi që ndoshta ishte aty prej kohësh, por unë nuk e kisha ndjerë kurrë më parë si atë ditë.

S. Krasniqi, H. Hoxha, S. Keçmezi-Basha, S. Rrustemi, Gj. Berisha, S. Zeqiraj, R. Nimani – Drini i Zi, Shën Naum, 2003

Pas luftës, për të dy vendet, filloi një jetë e re, si një agim i freskët që ngjitet ngadalë mbi një horizont të përflakur. Shqiptarët, qëndrestarë në tokën e tyre, u ngritën për të kërkuar të drejtat legjitime, të denjë për të qenë shtet formues. Bota, pas betejave që kishin përfshirë Kosovën, mori një drejtim të ri. Luftërat u ndalën, por në kujtesë mbetën të palëvizshme, duke lënë prapa hijet e tmerreve. Kosova nisi të shijonte frutat e lirisë së saj të shumëpritur, ndërsa Maqedonia ishte vendi që me mençuri dhe paqe e kaloi shkëputjen nga Jugosllavia pa gjakderdhje. Ajo u bë për ne një vend i afërt, një portë nga ku mund të udhëtonim, një strehë për seminare, tubime dhe takime në qytetet e saj si Ohri, Struga, Shkupi, Tetova e të tjera.

S. Ahmeti, Gj. Berisha, H. Hoxha, S. Keçmezi-Basha, Burimi i Drinit të Zi,
Shën Naumi, 2003

Kur Parlamenti i Kosovës u formua, një OJQ organizoi një seminar për ne, deputetët, dhe takimin e lamë në Ohër, aty ku qielli dhe liqeni bëhen një. U vendosëm në hotelin më të bukur buzë ujërave të kristalta të liqenit të Ohrit. Çdo mëngjes, zgjoheshim nga flladi i butë i pranverës, hanim mëngjesin dhe vraponim mbi rërën e artë të bregut. Në mbrëmje, nga dritaret e hapura të hotelit, hynte muzikë e ngrohtë në gjuhën shqipe, që dukej sikur vinte drejt nga zemra e atdheut. Ishte koha kur natyra shpërthente në gjelbërim, dhe ne përjetonim ditët më të bukura, të mbushura me punë dhe relaks.

Ishim një grup prej 10-12 deputetësh, të vendosur në hotelin më të bukur për të huajt.

Atje qëndruam për dhjetë ditë të plota, gjatë të cilave fituam përvoja të vlefshme që na përgatitën për sfidat që do të na prisnin në Parlament. Gjatë paraditeve, profesorët më të shquar nga Shqipëria na mbanin leksione, ndërsa pasditet i kalonim në ekskursione të paharrueshme.

Deputetët e Parlamentit të Kosovës, me një anije të vogël, në Liqenin e Ohrit, 2003

Vizituam vendet më interesante përreth, dhe një të diel, me një anije të vogël, përshkuam pothuajse të gjithë liqenin e Ohrit. U ndalëm tek burimi i Drinit të Zi, i cili gurgullon pranë manastirit të Shën Naumit dhe më pas derdhet në liqenin e Ohrit. Ky lumë, pas disa qindra metrash, ngrihet sërish afër Strugës, sikur të ishte një magji që jeton në dy burime. Drini i Bardhë, nga ana tjetër, buron në malin e Zhlebit, në kufirin mes Malit të Zi dhe Kosovës, dhe bashkohet me Drinin e Zi në Shqipëri, për të formuar Drinin e madh që përfundon në liqenin e Shkodrës. Me një barkë të vogël e vizituam këtë burim të mrekullueshëm dhe u mahnitëm nga freskia dhe bukuria e tij e pastër.

Vizita në Shën Naum ishte një përjetim që nuk mund të harrohet. Aty, ku dikur toka i takonte Shqipërisë, manastiri qëndron madhështor, si një dëshmi e kohëve të lashta. I vendosur rreth 30 kilometra larg Ohrit, manastiri i Shën Naumit ngrihet në një peizazh magjepsës, nën hijen e malit Galiçica. Ky lokalitet, aq i vizituar, është një thesar natyror dhe historik që ndodhet buzë kufirit me Shqipërinë, një vend që duhet parë patjetër, ku historia dhe natyra bashkëjetojnë me qetësinë e liqenit dhe përjetësinë e malit.

Manastiri i Shën Naumit, i themeluar në fillim të shekullit të 10-të nga vetë shenjti, mbetet si një dëshmi e përjetshme e historisë dhe shpirtit të këtij vendi. Në thelb, kompleksi ka qëndruar i pandryshuar për më shumë se një mijëvjeçar, përkundër stuhive të kohëve dhe rrëmujave që kanë përfshirë rajonin. Shpirti i Shën Naumit ende rron mes mureve të manastirit, ku ai vetë prehet në paqe. Kur u gjendëm në qytetin e vjetër të Ohrit, mbetëm të mahnitur nga bukuria dhe historia që derdhej në çdo rrugicë. Aty, në një çast prekës, takuam shqiptarë që jetonin aty, dhe kur u treguam se ishim deputetët e Parlamentit të Kosovës, lotët rrodhën në fytyrën e një të moshuari.

Ai, me një zë të dridhur nga emocionet, tha: “Edhe nëse vdes tani, nuk më mbetet merak. Me sytë e mi pashë deputetët e Kosovës, të një shteti të ri dhe të pavarur.” Fjalët e tij depërtuan thellë, dhe ashtu papritur, edhe unë qava, ndoshta sepse ndjeva madhështinë dhe barrën e asaj që përfaqësonim.

Pastaj me një grup deputetësh vizituam Teatrin antik të Ohrit, një monument që i reziston kohës, ndodhet afër portës së sipërme dhe hyrjes së kalasë së Samuelit. Ky teatër, ndërtuar në fund të shekullit të III dhe fillimin e shekullit të II p.e.s., ishte një vend ku mblidheshin deri në 5,000 spektatorë për të parë shfaqje teatrale dhe gara gladiatorësh në kohën romake. Skulpturat dhe dekorimet e pasura, ku ndër të tjera paraqiten perënditë si Dionisi i shoqëruar nga muzat, mbeten të ruajtura në Muzeun Historik të Ohrit, një pasqyrë e kulturës antike që ka përshkuar këtë qytet. Thuhet se këtu u kryen edhe ekzekutime të të krishterëve gjatë përndjekjeve të perandorëve romakë, duke e bërë këtë vend një dëshmitar të vuajtjeve, por edhe triumfeve të shpirtit njerëzor.

Sabile Keçmezi-Basha dhe Hasnije Ilazi, gjatë një pauze, Hotel Bellevue, Ohër, 2003

Në zemrën e Ohrit qëndron edhe Galeria e Ikonave, një vend që shpalos një koleksion të çmuar ikonash bizantine të krijuara me mjeshtëri të rrallë. Rreth 800 ikona të krijuara në Ohër dhe rrethinat e tij zbukurojnë këtë galeri, ndërsa disa prej tyre vijnë nga qendra të tjera të artit bizantin, si Konstandinopoja dhe Selaniku. Ky koleksion, i cili shtrihet nga shekulli i 11-të deri në shekullin e 19-të, është një thesar i paçmueshëm, që pasqyron artin dhe devotshmërinë e shekujve të kaluar. Kjo galeri është një vend ku e kaluara dhe e shenjta ndërthuren në një simfoni të heshtur, një dëshmi e shpirtit që nuk shteron asnjëherë.

Për çdo ditë e shihnim nga dritarja Liqenin e Ohrit dhe u kënaqnim me pamjen e tij. Liqeni i Ohrit, i gdhendur në kujtesën e shekujve si një pasqyrë e paqtë e qiejve të lashtësisë, është një perlë që ndriçon mes maleve dhe historisë së kontinentit.

Sabile Keçmezi-Basha, një mëngjes i hershëm pranveror, Hotel Bellevue, Ohër, 2003

Një nga liqenet më të mëdhenj dhe më të vjetër të Evropës, ai fsheh brenda ujërave të tij legjendat dhe gjurmët e kohës që kalon pa zhurmë. Kur e shikon, e kupton përse UNESCO e ka përfshirë në Trashëgiminë Natyrore Botërore – ky liqen me një thellësi të jashtëzakonshme prej 290 metrash dhe me mbi 40 burime që e mbushin, është një mrekulli natyrore që duket se prek përjetësinë.

Por bukuria e tij nuk qëndron vetëm në numrat dhe shifrat. Flora dhe fauna e tij e pasur, me krijesa të rralla që e ndajnë këtë vend të bekuar, janë dëshmi e jetës që lundron në heshtjen e ujërave të kristalta. Trofta e Ohrit, një krijesë endemike, noton në thellësitë e tij, ndërsa sfungjeri i rrallë i liqenit sjell mistere nga lashtësitë e ujërave. Këto janë vetëm disa prej banorëve të heshtur që e bëjnë këtë liqen një thesar të gjallë të natyrës.

Por bukuria e Ohrit nuk përmbyllet vetëm në brigjet e tij. Maja të larta, si Galiçica me majën Magaro që ngrihet deri në 2254 metra dhe Jabllanica me Gurin e Zi që prek qiellin në 2275 metra, e rrethojnë këtë vend të shenjtë, duke krijuar një peizazh që të lë pa frymë. Dhe jo larg prej aty, në vetëm pesëdhjetë kilometra, ndodhet parku kombëtar Pelister, më i vjetri në ish-Jugosllavi, ku malet e Ballkanit ruajnë histori të pafundme në pyjet e tyre të dendura.

Teksa shëtisnim në rrugicën e Shën Naumit, ndjenim qetësinë që rridhte nga uji, por sytë tanë u ndalën tek pallonjtë, banorët krenarë të manastirit, që me fustanet e tyre të ylberta tërhiqnin çdo shikim. Të hijshëm dhe madhështorë, ata flakëronin nën rrezet e diellit, por nën këtë bukuri fshihej një paralajmërim – mos iu afro, sepse këto krijesa magjepsëse dinë të bëhen të egra kur ndihen të kërcënuar.

Në qetësinë e hotelit, një libër gjeografie më tërhoqi vëmendjen. Aty lexova për Maqedoninë – një vend që nuk ka dalje në det, por mbështillet nga malet dhe luginat, me një klimë të ndryshueshme mesdhetare. Një vend ku vera shkrin me nxehtësinë e saj, ndërsa dimri bie me dëborën e bardhë. Ndërsa lugina e Vardarit përshkon vendin, pika më e ulët e tij është vetëm 50 metra mbi nivelin e detit, ndërsa maja e Korabit, krenaria e maleve, ngrihet me madhështi në 2,764 metra.

Maqedonia është një mozaik njerëzish dhe historish. Me një popullsi të larmishme – Maqedonas, Shqiptarë, Turq, Romë, Serbë, Boshnjakë, Arumunë dhe të tjerë – ky vend ruan një trashëgimi të pasur kulturore që reflektohet në çdo cep të tij. Kryeqyteti i saj, Shkupi, është një qendër e gjallë ku bashkëjetojnë e kaluara dhe e ardhmja, duke e bërë këtë vend një vend të veçantë në zemër të Ballkanit.

Liqeni i Ohrit dhe mali që e mbron, janë dy anë të së njëjtës medalje të bukurisë natyrore që duhet parë e përjetuar me shpirt, sepse në to ndodhen gjurmë të një kohe që i mbijeton rrjedhës së viteve.

Edhe pse kilometrat nuk na ndanin shumë, zemra ime peshonte me një mall të rëndë, të thellë si rrënjët e një peme që kërkon të rikthehet në dheun e saj. Çdo frymëmarrje ishte e mbushur me dëshirën për të parë përsëri kodrat, lumenjtë dhe qytetet e vendit tim. Çdo orë që kalonte në këtë tokë të huaj, më dukej sikur minutat rridhnin ngadalë, duke ushqyer një zjarr të brendshëm që vetëm kthimi mund ta shuanin.

Në atë autobus që na solli këtu, u ngjitëm përsëri, duke mbajtur me vete kujtime dhe dëshira për të parë sërish kufirin që na ndante nga Kosova. Rrugët ishin të njohura, por këtë herë kishte një ndjenjë të re – një ndjenjë afërsie me shtëpinë që mezi pritja ta shihja. Zemrat tona rrihnin me padurim, si daulle që përshëndesnin kthimin, dhe kur më në fund kufiri në Bllacë na doli përpara, gëzimi shpërtheu brenda nesh.

Bllaca shqiptare dhe Bllaca e Kosovës ndaheshin me një vijë kufitare, një vijë e pamëshirshme që ndan toka dhe njerëz, por në atë moment, ajo vijë nuk kishte fuqi të ndalonte lumturinë që rrezatonte në çdo fytyrë. Kalimi i kufirit ishte si një shteg i hapur drejt lirisë, një kthim në krahët e vendit tonë të dashur, ku çdo gjethe, çdo fllad i lehtë ishte një përshëndetje e mirëseardhjes. Dhe kjo, kjo është historia e kthimit tim, një histori e thjeshtë, por e mbushur me emocionet e një udhëtimi të përjetshëm drejt shtëpisë.