TRAKTET E LËVIZJES ILEGALE DHE REZISTENCËS SHQIPTARE ( 54 )

Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha

TRAKTI I FRONTIT KUQ POPULLOR

Pak ditë më parë, më 4 qershor 2025, pata rastin të marr pjesë në një konferencë shkencore të kushtuar mërgatës shqiptare, e organizuar nga Instituti i Historisë “Ali Hadri” në Prishtinë. Në mesin e të pranishmëve, pata kënaqësinë të takoj edhe një nga emrat më të njohur të veprimtarisë kombëtare shqiptare – z. Ibish Neziri[1], figurë e dalluar dhe e respektuar për kontributin e tij të vazhdueshëm në çështjen kombëtare.

Pas përshëndetjeve të përzemërta dhe një bisede të ngrohtë miqësore, z. Neziri më tregoi me shumë vullnet dhe sinqeritet se kishte lexuar me interes traktet që unë kisha filluar t’i botoja në portalin “Fjala jonë”. Ky moment i shkurtër komunikimi kaloi në një bisedë më të thellë mbi rëndësinë e dokumentimit dhe publikimit të trashëgimisë së shkruar të rezistencës shqiptare. Ishte në këtë kontekst që z. Neziri përmendi me entuziazëm se dispononte një trakt të cilin e konsideronte të vlefshëm për publikim dhe që, siç u shpreh, do të kishte shumë dëshirë të ma dërgonte për ta përfshirë në serinë e botimeve të mia.

Ky gjest i tij, përveçse shprehje e një besimi të ndërsjellë profesional, është një dëshmi e qartë se përpjekja për të ndriçuar aspektet më pak të njohura të lëvizjes sonë kombëtare ka gjetur jehonë edhe ndër ata që kanë qenë vetë pjesë aktive e saj. Këto ndërveprime nuk janë vetëm këmbime personale – ato janë ura që lidhin brez pas brezi rrëfimin e së vërtetës sonë historike.

Pas disa ditësh, në kutinë time postare elektronike mbërriti trakti i premtuar – një fragment i shkruar me makinë shkrimi, një dëshmi e një kohe të kaluar që vinte si një zë nga largësia e historisë. Ky moment më mbushi me gëzim të veçantë, sepse për ne që jemi të përkushtuar ndaj kërkimeve shkencore dhe punës hulumtuese, edhe një dokument i vetëm, qoftë edhe një fletë e thjeshtë, ka vlerën e një thesari. Nuk është thjesht një copë letër; është një nyje kujtese, një dritare drejt një kohe tjetër, që ndriçon të pathënat dhe i jep zë atyre që nuk u dëgjuan sa duhet në kohën e tyre.

Çdo e dhënë e re, e ruajtur nëpër arkiva apo e gjetur rastësisht, për ne studiuesit përfaqëson një akt zbulimi – një hap më tej drejt rikonstruktimit të së kaluarës sonë kolektive me saktësi dhe ndjeshmëri. Kjo ndjesi gëzimi nuk buron vetëm nga përmbajtja e asaj që zbulojmë, por nga vetë fakti se historia vazhdon të na flasë, në mënyra shpesh të papritura, përmes shenjave të mbetura në letër.

Në përcjellje të traktit, Z. Ibishi më shkruante:

“E nderuara Profesore Keçmezi – Basha,

Ashtu siç ju premtova në ditën e dytë të Konferencës Shkencore për Mërgatën, po ju dërgoj një trakt – Thirrje. Kjo Thirrje është hartuar pas vrasjes së një studenti të Shkollës së Lartë Komerciale në Pejë. Studenti ishte nga Lipjani (ose rrethina e tij). Në tetor të vitit 1980, ai, emrin e të cilit nuk e mbaj më në mend, kishte dalur një të dielë në Lëvoshë – një vendbanim në pjesën veriperëndimore të Pejës, i banuar nga serbë, malazezë dhe disa familje emigrantësh nga Shqipëria – për të mbledhur gështenja. Në pyllin e gështenjave ai u vra  nga Bora Ashanin, një i moshuar nga ky fshat për “vetëm një grusht gështenja.

Vrasja e atij studenti, sidomos te të rinjtë shkaktoi pakënaqësi të madhe. Pas kësaj vrasjeje ndër njerëz qarkullonin fjalë se ishin vrarë dy studentë dhe se vrasësi ishte liruar shpejt nga burgu me diagnozën “i çmendur”. I nxitur nga këto zëra, e kam hartuar këtë thirrje në emër të degës së Frontit të Kuq Popullor[2], të cilën e udhëhiqja unë, dhe e kemi shpërndarë në një numër të kufizuar. E vërteta është se nuk ishin vrarë dy studentë, por vetëm një. Vrasësin e kam takuar në burgun e Pejës, pasi ishte kthyer nga CZ-ja (Centralni Zatvor – Burgu Qendror) me diagnozën i “papërgjegjshëm” mendërisht. Për dënimin e tij nuk di asgjë, sepse unë jam transferuar në burgun e Gospiqit (Kroaci) në prill të vitit 1982.

Me respekt, 

Ibish Neziri

P.S.

E kam edhe një komunikatë, për gjetjen e së cilës më duhet kohë pak më shumë. Nëse nuk është shumë për ngutë, ju lutem më njoftoni! 

Sapo më ra në dorë trakti, e lexova me një ndjenjë të menjëhershme përkushtimi dhe serioziteti, siç i ka hije çdo materiali që përçon zërin e një kohe të mbushur me tension dhe revoltë. Teksti paraqitet në formën e një thirrjeje publike – një zhanër i veçantë i komunikimit politik që lindi në kontekstin e shtypjes, censurës dhe mungesës së hapësirës për shprehje demokratike në Kosovën e asaj kohe.

Në këtë thirrje, autorët shprehin me gjuhë të ashpër dhe të drejtpërdrejtë një revoltë kolektive kundër situatës politike në Kosovë, duke ngritur zërin ndaj asaj që përshkruhet si një rrezik i shumëanshëm, i cili kërcënon ekzistencën dhe të ardhmen e shqiptarëve. Apeli u drejtohet qytetarëve të zakonshëm – punëtorëve, nxënësve, studentëve – si kategori sociale që përbëjnë shtyllën e rezistencës shoqërore, duke kërkuar nga ta mobilizim aktiv dhe refuzim të heshtjes.

Një element kyç i kësaj thirrjeje është denoncimi i ashpër i figurave të caktuara politike brenda vetë komunitetit shqiptar, konkretisht Mahmut Bakallit dhe Fadil Hoxhës, të cilët përshkruhen si “renegatë të kombit”. Kjo gjuhë akuzuese përçon një zhgënjim të thellë ndaj elitës politike shqiptare të kohës, të cilët perceptohen si bashkëpunëtorë të pushtetit jugosllav dhe si tregtarë të interesave kombëtare, krahasuar në mënyrë simbolike me Esat Pashë Toptanin – një figurë historike e stigmatizuar për tradhti kombëtare. Ky krahasim nuk është thjesht retorik, por një përpjekje për të ngulitur në ndërgjegjen kolektive se historia po përsëritet, se tradhtia kombëtare nuk është një e kaluar e largët, por një e tashme e rrezikshme.

Thirrja kulmon me një akuzë të rëndë ndaj politikës jugosllave, të përfaqësuar nga shovenistët sllavë, që sipas autorëve janë përgjegjës për vrasjet sistematike të shqiptarëve – simbolikisht e tronditshëme është shprehja: “natën na vrasin, e ditën na qajnë”, një metaforë e fuqishme që shpalos një realitet të dhunshëm të mbuluar nga hipokrizia institucionale.

Përmendja e një rasti konkret – vrasja e dy studentëve shqiptarë në tetor të vitit 1980 nga një shovenist sllav, i cili më pas lirohet me pretekstin se është “i çmendur” – shërben si dëshmi e gjallë dhe konkrete e padrejtësisë sistematike, që jo vetëm që mohon drejtësinë, por e përdhos atë duke mbrojtur agresorin.

Në thelb, ky trakt është shumë më tepër se një tekst proteste: ai është një akt politik, moral dhe historik, një dokument që artikulon jo vetëm dhimbjen e një populli të shtypur, por edhe vetëdijen e tij për drejtësinë, dinjitetin dhe të drejtën për vetëvendosje. Ai mbetet një dokument i paçmuar për të kuptuar ndjeshmërinë e kohës, nivelin e artikulimit politik të rezistencës dhe mënyrën se si historia jonë u shkrua jo vetëm në arkiva, por edhe në gjakun dhe në ndërgjegjen e atyre që guxuan të flasin.

Në një kohë të ngarkuar me tensione politike dhe shtypje sistematike të të drejtave kolektive, trakti në fjalë shpreh një thirrje të qartë dhe të fuqishme për rezistencë qytetare dhe vetëdijesim kombëtar. Me një ton të vendosur dhe argumentues, autorët iu drejtohen qytetarëve për të ngritur zërin kundër një politike të përshkruar si antishqiptare, e mishëruar në ideologjinë dhe praktikën shtetërore të regjimit titist në Jugosllavi.

Kjo thirrje nuk përfaqëson vetëm një reagim emocional ndaj padrejtësisë, por ngrihet mbi një bazë të argumentuar juridike dhe historike: parimin universal të së Drejtës për Vetëvendosje të kombeve dhe kombësive, siç është sanksionuar në Kartën e Kombeve të Bashkuara, por edhe në dokumentet themeluese të shtetit jugosllav, konkretisht në mbledhjet e para dhe të dyta të AVNOJ-it në vitet 1942 dhe 1943, dhe në aktet normative të vitit 1945.

Kjo referencë ndaj dokumenteve themelore të rendit ndërkombëtar dhe të vetë rendit juridik jugosllav përbën një formë të sofistikuar të legjitimimit të kërkesës politike shqiptare në Kosovë – një kërkesë që nuk paraqitet si rrëzim apo përmbysje e sistemit, por si një apel për respektimin e parimeve tashmë të njohura dhe të nënshkruara nga vetë shteti jugosllav.

Ajo që i jep këtij traktati rëndësi të veçantë është ndërthurja e ligjërimit politik me bazamentin juridik ndërkombëtar, duke synuar që kërkesa për vetëvendosje të mos perceptohet si një kërkesë sektare apo ekstremiste, por si një e drejtë legjitime, e sanksionuar në të drejtën ndërkombëtare dhe në parimet e shpallura të vetë shtetit federativ. Pikërisht në këtë kontrast – mes premtimeve formale dhe mohimit real – qëndron edhe thelbi i protestës së artikuluar në këtë thirrje: një denoncim i hipokrizisë së sistemit dhe një kërkesë për drejtësi politike, kombëtare dhe qytetare.

Ky tekst shërben jo vetëm si dëshmi e kërkesave të shqiptarëve të Kosovës në një moment kyç historik, por edhe si një dokument që pasqyron ndërgjegjësimin e tyre politik dhe juridik për të drejtat që iu takojnë. Ai është një akt i qëndresës intelektuale dhe politike, që synon të ndërtojë urën mes të drejtës dhe realitetit, dhe që, në dritën e retrospektivës historike, dëshmon për një rezistencë të arsyeshme dhe të drejtë ndaj shtypjes strukturore.

Në përmbyllje të traktit, autori lë një pasazh të ngjeshur me kuptime historike, emocionale dhe politike, duke përdorur një stil të përkufizuar nga ritmi paralel, gjuha e figurshme dhe tonaliteti i fuqishëm retorik. Kjo pjesë e fundit mund të lexohet si një kapsulë semantike, një përmbledhje poetike dhe politike e përvojës së kolektivit shqiptar nën shtypjen e regjimit.

Fjalët: “Vuajtja e shqiptarëve është e njëjtë – Shtypja”, nënvizojnë një përvojë të përbashkët historike – vuajtjen si rrjedhojë e represionit të vazhdueshëm shtetëror, e cila nuk njeh dallime krahinore apo sociale. Është një pohim që unifikon përvojën kombëtare në një narrativë të përhershme të dhimbjes.

“Rruga e shqiptarëve është e njëjtë – Lufta”, shpalos figurën e një kombi që në vend të jetës së qetë e zhvillimore, ka pasur si rrugëtim të përhershëm rezistencën dhe përpjekjen për mbijetesë, ku lufta nuk është vetëm fizike, por edhe politike, kulturore dhe identitare.

“Tmerri i shqiptarëve është i njëjtë – Tradhtia”, hedh dritë mbi një tjetër plagë të rëndë: ndjenjën e braktisjes ose tradhtisë, shpesh të përjetuar jo vetëm nga armiqtë e jashtëm, por edhe nga figura të brendshme që kanë shkelur idealin kombëtar për interesa personale ose ideologjike. Kjo thënie flet për një ndjesi të thellë zhgënjimi dhe plagosjeje morale, e cila rëndon mbi kujtesën historike kolektive.

Ndërsa fjalia: “Zemërimi i shqiptarëve është i njëjtë – REVOLUCIONI”, përfaqëson momentin e kthesës, të ndërgjegjësimit dhe të reagimit. Zemërimi shndërrohet në fuqi mobilizuese – në revolucion, që këtu duhet kuptuar jo vetëm si një akt politik i armatosur, por si një transformim radikal i gjendjes ekzistuese përmes vetëdijes kolektive dhe reagimit të organizuar.

Dhe më në fund, me një ton solemn, autori lëshon një imperativ: “SHQIPTARË, MOS HARRONI!” – një thirrje që kapërcen kohën dhe kontekstin konkret politik, për të hyrë në sferën e kujtesës historike si detyrim moral dhe politik. Ky varg i fundit është një apel për ruajtjen e identitetit, për ndërgjegjësimin e brezave dhe për vazhdimësinë e qëndresës përballë harresës, manipulimit dhe deformimit të së kaluarës.

Në tërësi, ky fragment final përbën një manifest emocional dhe ideologjik, që sintetizon gjithë përmbajtjen e traktit – nga vuajtja te shpresa, nga shtypja te revolucioni – duke u shndërruar në një akt të përjetshëm kujtese kolektive dhe nxitjeje drejt veprimit. Ai është dëshmi se letërsia e rezistencës nuk është vetëm dokument historik, por edhe formë e artikulimit të ndërgjegjes kombëtare.

Në përmbyllje të traktit, autori ngre zërin përmes një vargu parullash të fuqishme politike, që pasqyrojnë identitetin ideologjik të lëvizjes qëndrestare të kohës, por edhe shpresën për një rend të ri emancipues, të ndërtuar mbi parime universale të barazisë dhe drejtësisë sociale. Kjo mbyllje është një akt simbolik i angazhimit ideologjik, ku gjuha politike nuk është thjesht instrument bindës, por një deklaratë e qartë e pozicionimit ideor dhe moral.

Thirrja “Poshtë politika revizioniste titiste!” shënjestron drejtpërdrejt doktrinën zyrtare të udhëheqjes jugosllave pas prishjes me Bashkimin Sovjetik në vitin 1948, e cila në diskursin marksist të kohës shihej si devijim nga parimet autentike të marksizëm-leninizmit. Kjo parullë nuk është vetëm një refuzim i politikave të diskriminimit dhe shtypjes ndaj shqiptarëve në Kosovë, por edhe një kritikë ndaj deformimit ideologjik që kishte zëvendësuar internacionalizmin me nacionalizëm shtypës dhe barazinë me dominim etnik.

Deklaratat pasuese ishin:
“Rroftë marksizëm-leninizmi!”,
“Rroftë internacionalizmi proletar!”,
“Rroftë Fronti i Kuq Popullor!”,

nuk duhen kuptuar vetëm si retorikë ideologjike e zakonshme për kohën, por si shprehje e përkatësisë së autorit në një projekt më të gjerë emancipues dhe ndërkombëtarizues, ku çështja shqiptare në Kosovë përpiqej të paraqitej si pjesë e luftës globale të klasave dhe jo thjesht si konflikt etnik lokal. Në këtë kuptim, këto parulla përbëjnë një kornizë ideologjike për legjitimimin e revoltës: lufta për të drejtat kombëtare nuk shihet në kundërshtim me ideologjinë komuniste, por përkundrazi, ajo përpiqet të përforcohet nga parimet e saj themelore.

Përmendja e “Frontit të Kuq Popullor” sugjeron jo vetëm një aspiratë për organizim të gjerë politik e popullor, por edhe një synim për krijimin e një lëvizjeje të bazuar në unitet klasor dhe kombëtar, që të përmbysë strukturat ekzistuese të pushtetit dhe të krijojë një rend të ri mbi themelet e drejtësisë sociale dhe vetëvendosjes popullore.

Në këtë mënyrë, përmbyllja e traktit nuk është një shtojcë e thjeshtë retorike, por një kulmim ideor, që përmbledh dhe përforcon gjithë mesazhin e tij. Ajo i jep traktit strukturë, intensitet dhe qëndrueshmëri politike, duke e vendosur luftën e shqiptarëve për liri dhe dinjitet në një kontekst më të gjerë historik dhe ideologjik, ku revolta lokale lidhet me betejat universale për çlirim dhe drejtësi. Kjo e kthen tekstin në një dokument të rëndësishëm jo vetëm të rezistencës kombëtare, por edhe të mendimit politik të një epoke.

Teksti i shkruar nga dega e Frontit të Kuq Popullore, dega në Pejë:

“Thirrje

Duke parë rrezikun e madh që e ka rënduar nga të katër anët Kosovën tonë, u lëshojm zë qytetarëve, punëtorëve, nxënësve dhe studentëve që të bashkohen dhe tu marrin të drejtën e fjalës në emrin tonë renegatëve të kombit, Mahmut Bakallit fhe Fadil Hoxhës, të cilët Kosovën, ashtu si Esat Pash Toptani Shqipërinë po e nxjerrin në treg për interesat e tyre personale dhe e kanë kthyer vendin në thertore nga shovenistet sllav të cilët “NATËN NA VRAJNË E DITËN NA QAJNË”. (Mjafton të kujtojmë tetorin e vitit 1980, kur shovenisti Boro nga Lëvosha (Peja) i vret dy student shqiptarë dhe pa u bë ende një muaj hetime lirohet nga burgu me pretekst “i çmendur”).

Iu bëjm thirrje që të ngrisim zërin kundër politikës antishqiptare titiste, për të drejtat tona në parimin e së Drejtës së Vetëvendosjes së kombeve dhe kombësive të aprovuara në Kartën e OKB dhe të aprovuara gjatë viteve 1942, 1943 (në mbledhjen e I dhe II të AVNOJ-it) dhe në vitin 1945 të cilat kategorikisht na u mohuan pas forcimit të politikës titiste në Jugosllavi!

Vuajtja e shqiptarëve është e njejtë – Shtypja
Rruga e shqiptarëve është e njëjtë – Lufta,
Tmeri i shqipëtarëve është i njëjtë – Tradhëtia,
Zemrimi i shqipëtarëve është i njëjtë – REVOLUCIONI,
SHQIPTARË, MOS HARRONI!
Poshtë politika revizioniste tititste
RROFTË MARKSIZËM- LENINIZMI!
RROFTË INTERNACIONALIZMI PROLETAR!
RROFTË FRONTI I KUQ POPULLOR!

( vijon )

[1] Ibish Neziri (1957), veprimtar i çështjes kombëtare, i burgosur politik, gazetar, poet dhe publicist, lindi në Bardhaniq të Gjakovës. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa gjimnazin në Pejë. Në vitin 1979 ka mbaruar shkollën e lartë pedagogjike në Gjakovë, drejtimi gjuhë dhe letërsi shqipe. Nga viti 1976 ka qenë pjesëtar i grupeve dhe i organizatave ilegale. Fillimisht ka qenë pjesëtar i organizatës Fronti i Kuq Popullor.
Më 19 nëntor 1980 është burgosur dhe në mars të vitit 1981 është gjykuar e dënuar me 2 vjet burgim për delikt verbal. Ndërkohë, pas arrestimeve që ishin bërë gjatë dhe pas demonstratave të vitit 1981, meqë në proceset e ndryshme hetuese lakohet dhe emri i tij, i bëjnë një rihetim dhe, në shkurt të vitit 1982, një gjykim të dytë, për veprën penale, sipas nenit 136 të kodit penal të Jugosllavisë për “bashkim për veprimtari armiqësore lidhur me nenin 116 për veprën cenim i integritetit territorial të RSFJ-së.” Këtë herë dënohet me 6 vjet burg, dënim të cilin e vuan në burgjet e ndryshme të Jugosllavisë, por pjesën më të madhe në Pejë, në Gospiq dhe në Stara-Gradishkë të Kroacisë deri sa e përfundon dënimin, më 19 nëntor 1986. Pas daljes nga burgu, vazhdon veprimtarinë atdhetare ilegalisht në kuadër të Lëvizjes Popullore të Kosovës (LPK). Ka qenë kryetar i këshillit të  LPK-së për Rrethin e Pejës deri në vitin 1993, kur, për shkak të ndjekjeve dhe përpjekjes që sërish të arrestohet, detyrohet të mërgojë në Zvicër. Një kohë, derisa ishte në Kosovës, ka qenë i shtrënguar të bënte punë të ndryshme fizike, më vonë fillon të bëjë punën e gazetarit për disa media. Ka qenë gazetar i revistës “Zëri i Kosovës”, organ i LPK-së që dilte në Zvicër, i gazetave kroate “Hrvatska danas” dhe “Hrvatska domovina“, ku ka botuar me pseudonime. Ka bashkëpunuar me Radiotelevizionin australian ABC, me radion „Zëri i Kosovës“ në Kopenhagë dhe me gazeta e revista të tjera që dilnin në Kosovë dhe jashtë saj. Pas emigrimit në Zvicër, fillimisht ka mbaruar specializimin për përkthim dhe ndërmjetësim ndërkulturor. Pastaj ka punuar në Organizatën e Azilit (Asyl Organisation) dhe në gazetën e përmuajshme zvicerane “Arbeitsmarkt Agenda“ të Cyrihut. Në shkollën shqipe të mësimit plotësues ka punuar 14 vjet rresht. Ka qenë redaktor i programit në gjuhën shqipe në Radiokanalin K në Arau dhe në Radio-Lora të Cyrihut. Ka qenë edhe kryeredaktor i gazetës së klubeve dhe bashkësive shqiptare në Zvicër, “Bashkimi”.
Aktualisht punon përkthyes profesionist dhe ndërmjetësues ndërkulturor në Zvicër

[2]  “Fronti i Kuq”, ishte organizatë ilegale atdhetare që kryesisht veproi në perëndim (Gjermani). Udhëheqës i saj ishte atdhetari i njohur Ibrahim Kelmendi. Anëtarë të grupit ishin shumë atdhetar që kishin migrua nga Kosova. Veç gazetës “Bashkimi”, ata shpërndanin trakte, afishe dhe proklamata me karakter anti-jugosllav. FKP u themelua nga emigrantët në Emigracion në shtator 1978 dhe së shpejti u bë organizata më masovike ilegale në Emigracion; ky fakt u dëshmua nga demonstrata në Bernë, më 11 prill 1981, deri kur FKP u bashkua në Lëvizjen për Republikë të Kosovës, më 17 janar 1982.