Zymer Mehani
(Gani Mehmeti “NGA PROZA POPULLORE”, Prishtinë, 2024)
Studimi i traditave popullore është një rrugë e hapur që na çon në thellësinë e kulturës së popullit tonë. Në këtë studim, do të shqyrtojmë një gamë të gjerë të elementeve të trashëguara nga proza popullore, anekdotat, përrallat, tregimet, si dhe mahitë e popullit shqiptar, të përmbledhura në librin “Nga proza popullore” të prof. Gani I. Mehmeti.
Kjo analizë jona do të na ndihmojë të kuptojmë më mirë trashëgiminë kulturore dhe vlerat që janë transmetuar nga brezi në brez.
- Fjalë të urta popullore:
Fjalët e urta, që janë paraqitur në librin e lartpërmendur janë si një thesar i pasur që përmbledhin një dituri të thellë dhe një përjetim të gjatë të popullit. Ato janë shprehje e një mençurie kolektive dhe përfshijnë një gamë të gjerë temash, nga e kaluara, aktualiteti, përditshmëria deri te mësimet filozofike. Në këtë seksion, do të shqyrtojmë disa nga fjalët e urta popullore që janë pjesë e trashëgimisë kulturore shqiptare.
Ky fragment paraqet një seri të thënieve popullore dhe shprehjeve të njohura. Analiza e mëtejshme do të fokusohet në disa nga këto thënie dhe mundësitë e tyre për të transmetuar mesazhe ose mësime.
- “T’ligut gajret s’mun i jep.
– Kjo shprehje sugjeron se njerëzve të ligj nuk mund t’u jipet kurajo, ngase ata janë të robëruar dhe s’mund të rrojnë pa veprimet e tyre të këqija.
- “Grueja qi t’don ma s’forti, të tradhton më së lehti.“
– Kjo thënie sugjeron se një grua që ndihet e papërfillshme mund të ketë tendencën të tradhtojë më lehtë nga një burrë i pasigurt.
- “Nieri, sa asht ma i lig, asht ma i drejtë.“
– Kjo shprehje e paraqet një pikëpamje kritike ndaj një personi, treguar nga një pikëpamje që ndoshta edhe një person i lig mund të tregohet i drejtë.
- “I keqi t’ban si veten.“
– Kjo thënie sugjeron se ato që bën një person i keq mund të kthehen ndaj teje dhe të ndryshojnë karakterin tënd, duke të shkaktuar dëme.
- “I unti t’mytë.“
– Kjo shprehje mund të interpretohet si një këshillë për të mos u lidhur me njerëz të korruptuar ose të pabesë.
- “Çka t’lypsh – gjanë.“
– Ky proverb mund të sugjerojë se nëse dikush kërkon gjëra të mira dhe të drejta, atëherë mund t’i gjejë ato, sikurse që, nëse do të kërkojë gjëra të këqia, edhe ato do t’i gjejë.
- “Me miell hua, shpia s’mahet.“
– Kjo thënie mund të kuptohet si një paralajmërim që të kesh kujdes kur merr diçka me shpresën për një shërbim, sepse kjo nuk mund të jetë e sigurtë.
- “Me fjalë t’buta je mirë me gjithkan.“
– Ky proverb sugjeron se komunikimi i butë dhe i zgjuar mund të jetë i dobishëm në shumë rrethana, ngase me të gjithë ke marrëdhënie të mira.
- “Sherri grues asht i madh.“
– Kjo shprehje thekson se konfliktet dhe mosmarrëveshjet në martesë kanë pasoja të mëdha.
- “Lypa asht deka.“
– Ky proverb mund të kuptohet si një paralajmërim që të mos kërkojmë gjëra pa nevojë ose të mos kërkojmë gjëra të pa ndonjë zor, sepse është veprim i rëndë.
Këto thënie dhe proverba shqiptare, të shkëputura nga libri “Nga proza popullore” i prof. Gani I. Mehmeti shprehin një mësim ose një përvojë të përgjithshme dhe përdoren shpesh për të bërë komente mbi natyrën njerëzore dhe jetën në përgjithësi.
- Kash’ e lasha nga proza popullore:
Kash’ e lashat janë krijime të njohura dhe të dashura nga proza popullore shqiptare. Këto krijime, të cilat shpesh shfaqen si enigma të thjeshta me karakteristika komike, japin një përmasë tjetër të traditave narrative. Me anë të tyre, autori anonim ka mundësinë të sjellë në vëmendje aspekte të ndryshme të jetës dhe sjelljes së shoqërisë.
Këto janë disa nga shprehjet popullore dhe thënie të njohura në gjuhën shqipe. Analiza e tyre mund të tregojë disa mësime ose njohuri të fshehta në varësi të situatave të caktuara.
- “Nji nuse mbas dere.” (Fshisa)
- “Nji nuse me një tepsi mbi krye.” (Gozhda)
- “As dimër as verë – kurrë nuk ngrihet.” (Gazi)
- “Një kungull me shtatë bira (vrima).” (Kryet)
- “Ku kullot allgji, kurrë bari nuk del.” (Zjarri)
- “Bjen ni ka i zi, krejt bota s`mund ta çojnë.” (Terri)
- “Vet`i kut – bishtin dy kut.” (Maca)
Këto thënie dhe proverba shqiptare, të shkëputura nga libri “Nga proza popullore” të prof. Gani I. Mehmeti përdoren për të shprehur njohuri të thella, shpesh duke i lidhur me natyrën dhe përvojën njerëzore në mënyrë metaforike.
III. Anekdota:
Anekdotat janë ngjarje të vogla dhe humoristike nga jeta e përditshme, të cilat shpesh përdoren për të përhapur mesazhe morale ose për të bërë komentin e humorit mbi ngjarje të caktuara.
Në librin “Nga proza popullore” të prof. G. Mehmeti kemi disa anekdota, si: Nasradin Hoxha nxinet tue vjedhë kepë, Nasradin Hoxha mashtrohet, Nasradin Hoxha me dy gratë dhe mysafirët, Nasradin Hoxha matet me kreshnikët, Nasradini i njeh kamt e gomarit; Kjo pusajka e vogël s’din not; Ra gusani, na e prishi darsmën; Nasradinit i des gjyshja; Nasradin Hoxha dhe grueja e ti; Nasradini edhe tugjari;Nasradini, kali e djali; S’e kam pru gomarin për me e shitë; Nasradin Hoxha n’ven t’mretit; Jahir Potoku mundohet ta zë ngusht Mulla Demën; Edhe mirë ma ka ba qefin sonte; Mulla Ademi e nipat; Simbas asaj me çka merreshin nipat; Mulla Ademi e dinte se t`kujt janë; Mulla Ademi dhe i kaçanollsi; Nuk asht Mulla Dema – Mulla Zeqë sa herë t`e vetsh me t`përgjegj; Mos u ban rrogtar i fjalës tane; Brahim Sollova dhe të bijt; Dr. Imeri dhe hoxha; Doktor Imeri dhe Hamdi Sejdiu; Dul Bujaku dhe i biri; Mulla Zeka nuk merr hak për djalë, ia le Zotit; Bell Revuçi plagos Zeqir Restelicën; Mehë Syli plagos Ali Kryselicën; Zeqir Hoxha dhe Sherif Kryselica; Uku ua çon dhinë kaçakëve; Ti m`ke lanë pa fjetë.
Në rastin konkret, do të analizojmë anekdotën me Nasradin Hoxhën si protagonist, i cili shpesh shfaqet në situata komike dhe mësimet morale edhe në librin në fjalë.
Ky tekst humoristik me Nasradin Hoxhën si protagonist ofron një perspektivë komike mbi situatën kur ai dyshohet për vjedhjen e qepëve. Analiza e tekstit na lejon të zbulojmë elementët kryesorë të humorit dhe strukturën e ngjarjes.
- Struktura e tekstit:
– Fillimi: Fillimi i tekstit prezanton situatën kryesore, ku Nasradin Hoxha akuzohet për vjedhjen e qepëve.
– Zhvillimi: Zhvillimi i ngjarjes paraqet momentin kur zoti i bashqes vendos të ruajë qepët për të kapur vjedhësin. Në këtë moment, Nasradini vetë shkon drejt qepëve.
– Kulminacioni: Kulminacioni vjen kur zoti i bashqes kupton se Nasradini nuk ka qëllim të vjedhë, por po mbahet për qepët, sepse aty furtuna është e madhe.
– Përfundimi: Përfundimi sjell humorin përmes shpjegimit të Nasradinit se ai po mbahet për qepët për të shmangur rrezikun e rrëzimit nga era, duke krijuar një situatë absurde dhe komike.
- Elementet e humorit:
– Ironia: Ironia përdoret kur zoti i bashqes, duke kujtuar se Nasradini po i nduk, shpreh dyshime ndaj tij, ndërsa ai po e bën një gjë të kundërt – po i futë në thes kepët.
– Parodia: Situata ku Nasradini po nxjerr kepët për të shmangur rrezikun parodizon idenë e vjedhjes, duke krijuar një absurditet që bën lexuesin të qeshë.
– Sarkazma: Komunikata e Nasradinit, duke shpjeguar se po nxjerr kepët për të shmangur rrezikun, është sarkastike dhe kënaqësisht absurde.
– Konfuzioni: Krijohet humor nga konfuzioni i zotit të bashqes, që e sheh Nasradinin drejt kepve dhe mendon se ai po i vjedh, ndërsa ai po i nxjerr për një arsye krejt të ndryshme!!!
- Leksiku dhe stili:
– Gjuha e thjeshtë dhe shprehja e humorit përmes situatave të papritura e bën tekstin të kuptueshëm dhe argëtues.
– Përdorimi i fjalëve të thjeshta dhe një gjuhë e drejtë përforcon karakterin humoristik të ngjarjes.
Përmes kësaj analize, diagnostikojmë se ky tekst është përqendruar në humorin e situatës absurde dhe ndërthur atë me një komunikatë sarkastike. Ky është një shembull i mirë i prozës popullore që përdor humorin dhe ironinë për të theksuar një ngjarje të zakonshme në një dritë të komike.
- Përralla:
Përrallat janë një formë e veçantë e prozës së popullit, duke përfshirë ngjarje të imagjinuara dhe personazhe fantastike.
Në librin “Nga proza popullore” të prof. Gani Mehmeti, do të gjejmë këto përralla: Mreti dhe kulla me ni dyrek; Nanrra e begut; Tremdhetë vllaznit; Qeli e dy vllaznit e tij.
Në këtë seksion, do të eksplorojmë përrallën e njohur “Nanrra e begut”, duke analizuar elementet më të rëndësishme dhe mësimet që përcjellin.
Teksti “Nanrra e Begut” ofron një pamje humoristike dhe absurde të ngjarjeve të ndodhura në jetën e Begut dhe familjes së tij. Analizës së mëtejshme i fokusohemi në elementet kryesore të humorit dhe moralit që përcjell ky tekst.
- Humori dhe situata komike:
– Ngjarjet paradoksale: Ngjarjet e papritura dhe paradoksale, siç është situata ku Begu pyet për rrush në kohën e vreshtës dhe rojtartët i vrasin vetëm pasi Gjeti ka shkuar të marrë rrushin, krijojnë humor dhe absurditet në tekst.
- Morali dhe mesazhi:
– Kujdesi për pasurinë: Mesazhi moral i tekstit shprehet përmes sjelljes së djali të Begut, i cili, duke u pasuruar me Gjetën, tregon se pasuria nuk është gjithmonë e lidhur me punën dhe mundin personal.
– Vëllazërimi dhe solidariteti: Edhe pse në mënyrë absurde, teksti ilustron një lloj vëllazërimi dhe solidariteti midis djajve, duke treguar se ata janë të gatshëm të ndihmojnë njëri-tjetrin në momente kritike.
- Struktura e tekstit:
– Përshkrimi i ngjarjeve: Përshkrimi i ngjarjeve përfaqëson një rrjedhë logjike dhe zhvillim të ngjarjeve që krijon tension dhe intrigë, duke çuar lexuesin drejt një përfundimi të papritur dhe humoristik.
– Dialogjet humoristike: Përdorimi i dialogjeve humoristike, si ajo mes Gjetit dhe Begut rreth rrushit, kontribuon në humorin e tekstit dhe përcjell mesazhe të pasura morale.
- Përdorimi i emrave dhe ngjarjeve:
– Emrat e personazheve: Emrat e personazheve, si Begu, Gjeti, dhe rojtarët, janë zgjedhur me kujdes për të ndihmuar në krijimin e një atmosfere humoristike dhe për të bërë personazhet të përshtaten me situatat absurde.
– Ngjarje të papritura:** Ngjarjet e papritura dhe absurde, si kjo e vrasjes së rojtartëve pasi Gjeti ka shkuar për rrush, janë thelbësore për konstruktimin e humorit dhe për të përcjellë një mesazh mbi parimet dhe vlerat e pasurisë.
Teksti “Nanrra e Begut” është një shembull i veçantë i prozës popullore që kombinon humorin me një mesazh moral. Përmes ngjarjeve të papritura dhe personazheve të theksuar, ky tekst ofron një perspektivë epike dhe absurde në të njëjtën kohë.
- Tregime popullore:
Tregimet popullore janë rrëfime më të gjata se përrallat, me ngjarje më komplekse dhe zhvillim të personazheve. Në faqet e librit “Nga proza popullore” të prof. Gani Mehmeti, do të hasim këto tregime: Mixha dhe nipat; Motra e vllau; Tre vllaznit qi dishin gjithçka; Cingërlingu i Stamollit; A jam une qurë a ti çuran; Ni plak e ni plakë.
Këtu, do të analizojmë tregimin “Mulla Ademi e nipat”, duke nxjerrë në pah vlerat morale dhe mesazhet kulturore.
Ky fragment nga “Mulla Ademi e Nipat” na sjell një pamje të jetës së përditshme të Mulla Ademit dhe mënyrën se si ai trajtonte vizitorët e tij.
Le të shohim më tej zhvillimin e ngjarjes.
- Mënyra e Mulla Ademit me vizitorët:
– Mulla Ademi shfaqet si një person i cili ka një pozicion nderi dhe autoritet në komunitetin e tij. Ai praktikon traditën e dhënies së hajmalisë (një formë e dhuratës) për ata që i vizitojnë.
– Dhënja e diçkaje prej parave si hajmali është një praktikë e zakonshme në shumë kultura dhe tradita, dhe kjo ndihmon në ruajtjen e respektit ndaj udhëheqësve dhe autoriteteve.
- Rrethimi i nipërve dhe fëmijëve:
– Fëmijët e djalit të Mulla Ademit dhe ata të bijave vijnë për t’u shkruar hajmali. Rrethimi i tyre përreth Mulla Ademit tregon për ndikimin dhe autoritetin e tij në jetën e përditshme familjare dhe shoqërore.
– Nipat dhe bijat e Mulla Ademit e kuptojnë rëndësinë e dhënies së hajmalisë dhe vijojnë traditën duke ndjekur dhe presuruar ata që e vizitojnë atë.
- Roli i Jahir Potokut:
– Jahir Potoku, duke qenë një nga ata që vijnë te Mulla Ademi, tregon se ky ritual nuk diskriminohet nga statusi social. Edhe pse mund të jetë një person i njohur si Jahir Potoku, ai vazhdon të respektojë traditën duke pritur të marrë hajmali nga Mulla Ademi.
- Mesazhi potencialisht moral:
– Mesazhi që mund të nxirret nga ky fragment është vlerësimi i traditave dhe rëndësia e respektit ndaj autoriteteve dhe udhëheqësve komunitarë. Edhe në një marrëdhënie me një vizitor më të njohur, si Jahir Potoku, traditat dhe rregullat shoqërore mbeten të rëndësishme.
Ky fragment përcjell një pamje të thjeshtë, por thelbësore, të jetës së përditshme dhe rëndësisë së vlerave tradicionale në shoqërinë ku Mulla Ademi jeton. Mënyra se si ai trajton vizitorët dhe rolin e tij si një figurë e nderuar reflektojnë lidhjen e fortë të këtij personazhi me komunitetin dhe trashëgiminë kulturore.
- Mahi:
Mahitë janë pjesë e zakoneve popullore, shpesh duke përshkruar ngjarje qesharake dhe situata të përditshme.
Në librin “Nga proza popullore” të prof. Gani I. Mehmeti, kemi këto krijime (mahi): Dy gra dhe Lojka e kungujve.
Me analizën e mahisë “Dy gra”, do të shohim se si këto mahi reflektojnë vlerat dhe humorin e shoqërisë shqiptare.
Ky fragment shfaq një situatë humoristike në një ambient mjekësor ku dy gra bisedojnë rreth punës së burrave të tyre. Analiza e mëtejshme do të fokusohet në elementët kryesorë të humorit dhe lidhjen me realitetin shoqëror të kohës së shkuar.
- Humori dhe situata komike:
– Dialogu midis dy grave shpreh një situatë të papritur dhe humoristike, duke pasqyruar njohuritë e tyre rreth punës së burrave.
– Komenti i kalorësit për rrobat prej erës së naftës e benzinës shton elementin komik duke përdorur një metaforë në lidhje me punën e burrave në pompën e benzinës.
- Ironia dhe kontrasti:
– Pyetjet dhe përgjigjet e tyre shpërfaqin një formë ironie dhe kontrasti midis punës së tyre dhe punës së burrave. Mësuesi dhe punonjësi i pompës janë personazhe me profesione të ndryshme, duke sjellë një kontrast interesant.
- Komunikimi midis personazheve:
– Bashkëbisedimi shfaq një mënyrë të hapur dhe të drejtë të komunikimit midis grave, të cilat shprehin hapur kuriozitetin dhe habinë ndaj punës së njëra-tjetrës.
– Pyetjet e tyre për punën e burrave tregojnë një nivel të lartë të vëmendjes ndaj realitetit shoqëror dhe ndaj profesioneve të ndryshme.
- Konteksti i kohës:
– Përshkrimi i rrogave të mira në punën e mësuesit në krahasim me punën në pompë të benzinës tregon kohën dhe mund të jetë një reflektim i realitetit ekonomik dhe shoqëror të periudhës së shkuar.
Ky fragment i një bisede ndër dy gra ka sukses në krijimin e një situate humoristike dhe sarkastike. Përdorimi i elementëve të kontrastit dhe ironisë bën që dialogu të jetë jo vetëm argëtues, por edhe reflektues në lidhje me kohën dhe kontekstin shoqëror.
VII. Përralla mbi kafshët:
Përrallat mbi kafshët janë një tjetër shtresë e traditës narrative shqiptare. Me anë të tyre, populli ka interpretuar marrëdhëniet dhe karakteristikat e kafshëve në një mënyrë shpesh të humorshme.
Edhe në librin “Nga proza popullore” të prof. Gani I. Mehmeti, do të hasim përralla mbi kafshët, si: Luani plak e mashtrues; Nieri sa kokrra e grunit; Kush foltë e përfoltë; Besa e maçorrit; Arusha e bubrrecat; Maçorri plak dhe mijt; Plaku e gomari; Dhelpna e picrraku.
Përmes analizës së përrallës “Arusha e bubrrecat”, do të zbulojmë mesazhet dhe vlerat që janë transmetuar përmes këtyre tregimeve.
Ky fragment shpreh një humor të veçantë përmes një situate absurde, ku arusha dhe bubrrecat shkëmbejnë shpinat.
Analiza e mëtejshme do të fokusohet në elementët kryesorë të humorit dhe mesazhit potencial.
- Humori dhe situata komike:
– Ndërveprimi midis arushës dhe bubrrecave krijon një situatë të çuditshme dhe komike. Përpjekjet e tyre për të shkëmbyer shpinat, duke e prishur njëra-tjetrën, sjellin një element humoristik dhe absurdist.
- Dialogu dhe ironia:
– Dialogu midis arushës dhe bubrrecave përshkruan një situatë ironike, ku përpjekjet e tyre për të zgjidhur problemet e tyre të shpinave sjellin më shumë vështirësi dhe komplikime.
– Përdorimi i ironisë nga ana e arushës, e cila tregon paaftësinë për të kuptuar që bubrrecat po e presin atë për t’u kthyer sulmet, shton një shtresë tjetër komike në tekstin.
- Mesazhi potencial:
– Mesazhi potencial mund të jetë se në disa raste, përballimi i sfidave mund të sjellë pasoja të papritura dhe shpeshherë mund të jetë më mirë të mos përfshihemi në lojra absurde që nuk sjellin zgjidhje efektive.
- Personifikimi i kafshëve:
– Përdorimi i personifikimit për të paraqitur kafshët njësoj si njerëzit krijon një atmosferë humoristike duke u dhënë aftësi njerëzore kafshëve.
- Forca dhe vetëmbrojtja:
– Mesazhi i fshehur mund të jetë se edhe në një situatë absurde, një individ duhet të mbrohet dhe të mos lejojë të përballen me sprovat me të cilat nuk mund të ndahet në një mënyrë efektive.
Ky fragment humoristik e shqetësues sjell një perspektivë të kthjellët të një situate absurde midis kafshëve, duke shprehur mesazhe potenciale rreth vetëmbrojtjes dhe vështirësive që mund të shfaqen në përpjekjet për zgjidhje.
Ky studim yni modest i këtyre pjesëve të shkëputura nga libri “Nga proza popullore” të prof. Gani I. Mehmeti, synon të hedhë dritë mbi pasurinë e traditave popullore në letërsinë shqiptare dhe të ofrojë një kuptim më të thellë të identitetit kulturor të popullit shqiptar.
