BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha & Prof. Dr. Tefik Basha
Bullgaria, vendi i qëndrimit të shumë rilindasëve tanë, një hapësirë ku çdo gjë duket se ndriçon me një dritë të veçantë të historisë dhe kulturës së lashtë. Në verën e vitit 1976, pas përfundimit të provimeve në fakultet, unë dhe Tefiku morëm një vendim që do të na shoqëronte për vite me radhë – të shkonim në Bullgari për pushimet tona të para verore jashtë vendit. Deri atëherë, ky vend i magjepsur ishte një mister për ne, një vend që na ftonte me një shpresë të re, një aventurë të paeksploruar.
Me trenin që na mori në Sofje dhe na çoi drejt Burgasit, filluam udhëtimin e paharruar, një udhëtim që u skalit në mendjen tonë si një nga më të bukurit. Ishte herët në mëngjes kur treni, me një fishkëllimë të lehtë, na tregoi se kishim mbërritur në qytetin që shkëlqente nga dielli dhe nga pastërtia tepër e madhe. Qytetet bregdetare kanë atë magjinë e veçantë që të përfshijnë me një entuziazëm të papritur, dhe aroma e freskët e detit që na përshkoi menjëherë na bëri të ndjenim se kishim mbërritur në një botë tjetër.
Të përgjumur nga rruga, por të mbushur me kureshtje, u vendosëm në një familje bujare që na ofroi një komoditet të papërshkruar. Megjithatë, qëllimi ynë nuk ishte luksi i banesës ku banonim, por dëshira e papërmbajtur për të eksploruar çdo cep të këtij vendi të mrekullueshëm. Burgasi u bë baza jonë, një pikënisje nga e cila nisnim shëtitjet tona të pafundme në bregdetin e Detit të Zi, një peizazh që na mahniste me bukurinë e tij natyrore dhe me ndjenjën e lirisë që na ofronte deti i pafund. Çdo ditë ishte një aventurë e re, një udhëtim nëpër kohë dhe hapësirë, ku ndërthureshin legjendat dhe realitetet, duke e bërë këtë eksperiencë të mbetej në zemrat tona për gjithmonë.
Burgasi, qyteti që ndriçonte në bregun e Detit të Zi, ishte një perlë e Bullgarisë, ku madhështia dhe jeta e përditshme bashkoheshin në një harmoni të rrallë. Me 229,250 banorë, ai llogaritje si qyteti i katërt më i madh në vend, dhe i dyti më i madh në brigjet e detit, duke mbartur mbi vete një histori dhe një gjallëri që pasqyrohen në çdo cep të tij.
Tefik Basha & Sabile Keçmezi-Basha, Porti i Burgasit, 1976
Me një sipërfaqe prej 253,644 kilometra katrorë, ky qytet shtrihet me një krenari të heshtur, duke e bërë atë një nga qytetet më të mëdha dhe më të rëndësishme të Bullgarisë. Si zemra e rajonit me të njëjtin emër, ky qytet është më shumë sesa një vend turistik; është një portë drejt mistereve të Detit të Zi, ku çdo valë dhe çdo shteg rrëfejnë historinë e tij.
Me një aeroport ndërkombëtar që lidh qytetin me bregun jugor dhe vendbanimet turistike përreth, Burgasi është porta e mikpritjes, ku çdo vizitor gjen një histori për të zbuluar dhe një magji për të përjetuar. Është një qytet që thjesht nuk jetohet, por ndjehet, ku natyra dhe njeriu kanë gdhendur së bashku një perlë që shkëlqen në bregun e Detit të Zi.
Në bregun e kaltër të Detit të Zi, ku valët puthin butësisht brigjet me një ritëm të përjetshëm, ngrihen edhe qytetet të tjera që duken si margaritarë të stolisur në një kurorë të artë. Varna, Suzopolli dhe Nesebri, me hijeshinë e tyre historike, përhapin magjinë e kohërave të lashta. Albena dhe Balqiki janë si perla të fshehura, që shkëlqejnë me gjelbërimin e tyre dhe freskinë e detit, ndërsa Kiteni, Miqurini, Sunny Beach dhe Pomorije ofrojnë strehëza qetësie, ku jeta duket se rrjedh më ngadalë.
Këto qytete dhe qyteza, të mëdha apo të vogla, janë si një melodi e harmonishme që luhet përgjatë bregdetit bullgar. Secila prej tyre ka një ritëm dhe një shpirt unik, duke ftuar vizitorët të përjetojnë bukurinë dhe qetësinë që vetëm ky bregdet mund të ofrojë. Nën dritën e diellit, ato shkëlqejnë si thesare të rralla, ndërsa nën hijen e yjeve, valët e detit u tregojnë përralla të përjetshme. Brigjet bullgare, me të gjithë margaritarët e tyre, mbeten vende që të rrëmbejnë zemrën dhe të ngjallin një dëshirë për të mos u larguar kurrë.
Ndërsa Varna, qyteti që ngrihet me krenarinë e një historie të pasur dhe një shpirt të gjallë, është një perlë e Detit të Zi. Si i treti më i madh në Bullgari dhe më i madhi në brigjet e këtij deti të kaltër, Varna ka fituar me të drejtë epitetin e butë “kryeqyteti detar i Bullgarisë”.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Stacioni i trenit, Burgas, 1976
Ky emërim nuk është thjesht një metaforë, por një reflektim i thellë i lidhjes së tij të pashkëputshme me valët dhe horizontin.
Portet e saj gumëzhijnë nga gjallëria e jetës, një simfoni e përditshme ku ritmi i punës përzihet me magjinë e detit. Plazhet e arta, të zhytura në përqafimin e diellit të ngrohtë, të ftojnë për një çlodhje që ndien edhe zemra. Peizazhet e Varnës, të thurura mes detit dhe tokës, janë një pikturë e gjallë që të magjepsin dhe të lënë pa frymë.
Ky qytet nuk është vetëm një qytet, por një përvojë, një kombinim i përkryer i energjisë së një metropoli dhe qetësisë që sjell natyra. Varna është një ftesë për të përjetuar magjinë e bregdetit bullgar, një thesar që të tërheq me forcën e bukurisë dhe shpirtit të tij.
Në brigjet e këtij deti të kaltër, ku valët pikturojnë horizonte të pafundme, çdo qendër turistike, nga më e madhja e deri te më e vogla, hap dyert për një përvojë të paharrueshme. Këto vendbanime të stolisura nga natyra dhe historia, ofrojnë jo vetëm bukuri, por edhe një copëz të shpirtit të Bullgarisë, një frymëzim që zë rrënjë në zemrat e udhëtarëve dhe mbetet aty përgjithmonë.
Qendrat turistike më të rëndësishme më afër Varnës janë “Zlanti pjasci”, e ndjekur nga Balchik dhe Sunny Beach. Në afërsi të tyre ka edhe shumë qendra turistike, nga të cilat sigurisht më të famshmet janë Nesebar, Pomorie, Sozopol dhe Tsarevo. Duhet të përmendim vendet midis këtyre dy qyteteve – Byala dhe Obzor, të cilat nuk mbesin mbrapa me magjinë e tyre.
Sabile Keçmezi-Basdha, Plazhi- Zllatni Pjasci, 1976
Një ditë, nën një qiell të kthjellët dhe mbi ujërat e kaltërta, nisëm një udhëtim me anije drejt Sunny Beachit, qytetit të diellit, që dukej sikur edhe në mes të natës rrezatonte me një dritë të papërshkueshme nga dritat e shumta që ndriçonin çdo rrugë e çdo cep. Ishte një vend ku dita dhe nata bashkoheshin në një vals të ndritshëm, duke krijuar një atmosferë të paharrueshme që mbeti në shpirtin tonë.
Sunny Beach dikur një cep i harruar i shkretëtirës së Nessebarit, ishte një vend ku vetëm rëra tregonte historinë e vet. Por në fund të viteve 1950, ky peizazh i vetmuar filloi të rilindte. Në këtë tokë të pluhurosur, erdhi jeta e re me 300,000 pemë halore dhe gjetherënëse që mbushën qiellin me hije të gjelbra. Rreth 700,000 shkurre dhe lule shumëngjyrëshe e shndërruan këtë hapësirë në një parajsë të freskët, ku aroma e natyrës u përzije me zhurmën e valëve.
Fillimisht, ky qytet u ndërtua si një strehë e vogël për pushimet fundjavore të popullit bullgar, një vend i qetë për të harruar monotoninë e përditshmërisë. Por me kalimin e viteve, ajo u bë një thesar që tërhoqi shumë sy të huaj. Turistët, veçanërisht të shteteve socialiste vërshuan nga çdo anë duke ardhur si zogj migrues që ndiqnin diellin dhe një vend ku paraja e tyre kishte më shumë vlerë.
Kështu, ky cep i transformuar i Bullgarisë u bë një mozaik i gjallë i jetës dhe historisë. Aty ku dikur kishte vetëm rërë, tani jetojnë kujtime të panumërta, tinguj të qeshurash dhe këmbë që gjurmojnë përgjatë bregut të pafund, duke treguar historinë e një rilindjeje që nuk ndaloi kurrë së lulëzuari.
Në këtë strehë të qetë buzë detit, ku pushimi merr kuptimin e tij të plotë, çdo vizitor gjen një copëz parajse të përshtatur për veten. Nga hotelet madhështore që të përkëdhelin me luks, deri te apartamentet e vogla dhe të ngrohta, çdo kënd kishte diçka për të ofruar. Çmimet, ishin aq të arsyeshme sa të hapnin dyert për të gjithë, krijonin një hapësirë ku ëndrrat dhe mundësitë bashkëjetonin në harmoni.
Ne, ende studentë atëherë, me buxhete të kufizuara dhe dëshira të mëdha, gjetëm një qoshe të thjeshtë, por të mrekullueshme, ku mundëm të kalonim dy ditë plot kënaqësi. Ishte një hapësirë ku shpirti pushonte dhe momentet e thjeshta ktheheshin në kujtime të çmuara. Në këtë vend të përzemërt, edhe modestia kishte një shkëlqim të vetin, duke na dhuruar një përvojë që mbetet e gjallë në mendjet tona, si një melodi e butë që nuk shuhet kurrë.
Përveç se u përkëdhelëm nga plazhi i artë dhe deti i ngrohtë, ku valët dukeshin si përqafime të përjetshme nën diellin e zjarrtë të verës, me ujëra që ngriheshin deri në 24 gradë, ky vend na dhuroi më shumë sesa thjesht pushim. Aty gjetëm edhe thesare të tjera, vende atraktive që i bënin ditët tona edhe më të gjalla.
Nga kjo parajsë bregdetare, ishte e pamundur të mos tërhiqeshim drejt Nesebrit, qytetit të lashtë që fliste gjuhën e historisë dhe kulturës. Një perlë e listuar në Trashëgiminë Botërore të UNESCO-s, ai na mirëpriti me muret e tij të lashta, dëshmi e forcës dhe qëndresës ndër shekuj. Disa herë shkuam në këmbë, për të ndier më afër frymën e këtij qyteti, pasi ndodhej kaq pranë Sunny Beach-it.
Në çdo hap, Nesebari na ftonte të zhyteshim në botën e tij të magjishme, ku historia, arti dhe jeta bashkëjetonin në një harmoni të papërsëritshme. Kjo përvojë mbeti si një varg i bukur në kujtimet tona, duke u shndërruar në një tregim që s’do të shlyhet kurrë nga zemrat tona.
Nessebari ishte një vend që dukej sikur i përkiste një përralle, një qytet magjik ku çdo hap të zhyste në thellësitë e historisë së tij të pasur. Çdo gur, çdo rrugicë dhe çdo pamje fliste për një kohë tjetër, duke të tërhequr si një ftesë e heshtur për të zbuluar thesaret e së kaluarës.
Një nga qytetet më të lashta të Evropës, Nesebri, ishte një poezi e gdhendur në gurë dhe kohë. Themeluar më shumë se 3200 vjet më parë, ai ngrihet mbi një gadishull shkëmbor si një fortesë e historisë, duke sfiduar erozionin e kohës dhe të detit.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, përmendore për shpëtimtaret e detit, Varna, 1976
I lidhur me tokën nga një kalim i ngushtë natyror, ky qytet duket sikur qëndron mes tokës dhe detit, një urë që bashkon të shkuarën me të tashmen. Çdo gur i tij mban brenda zërin e epokave të kaluara, dhe gadishulli i tij shkëmbor rrezaton një madhështi që të fton të humbasësh në misterin e tij. Ai ishte më shumë se një qytet; ishte një testament i përjetësisë, një kujtesë e thellë e rrënjëve tona të përbashkëta evropiane.
Në broshurat e vogla që mund të blinim në çdo qoshe, lexonim për historinë e këtij qyteti të lashtë. Mesembria, siç quhej dikur, apo edhe më herët Menebria, kishte qenë një koloni greke që lulëzoi në fillim të shekullit të 6-të para Krishtit. Si një qendër e rëndësishme tregtare e botës helenistike, ajo kishte qenë një nyjë ku kulturat dhe tregtia bashkoheshin, duke i dhënë qytetit një peshë të veçantë historike.
Duke ecur nëpër rrugicat e tij, na dukej sikur ktheheshim pas në kohë. Mbetjet e periudhës helenistike ishin ende aty, si dëshmitarë të heshtur të një epoke të artë. Në pjesën veriore të gadishullit, muri i vjetër i fortifikimit grek qëndronte ende, duke sfiduar kohën, si një kujtim madhështor i së kaluarës. Ajo mrekulli arkitekturore dukej si një kornizë që rrethonte historinë e Nessebarit, një qytet që, me bukurinë dhe trashëgiminë e tij, nuk resht kurrë së frymëzuari vizitorët.
Historia e Nessebarit rrjedh si një rrëfim epik, ku çdo epokë shton një varg në baladën e tij të përjetshme. Në vitin 71 para Krishtit, qyteti ra nën hijen e Romës, por, si një shpirt që nuk dorëzohet, ruajti privilegjet e tij, përfshirë të drejtën për të prerë monedhat e veta, një simbol i pavarësisë dhe krenarisë.
Sabile Keçmezi-Basha dhe bebja Arta Basha, xhamia e Qazi Sejfullaf Efendisë
(Banya Bashi), Sofje, 1980
Me shekullin e 5-të, Nessebari ishte bë një bastion i ndritur i Perandorisë Bizantine, një dritë që ndriçonte në horizontin e Mesjetës. Monumentet e saj madhështore flasin ende për atë kohë të artë: Mitropolia e Vjetër e shekullit të IX-të, një bazilikë e lashtë që përshkruan devotshmërinë e epokës; kisha e Shën Mërisë nga shekulli i 10-të, një perlë e thjeshtësisë dhe spiritualitetit; dhe Mitropolia e Re, që nga shekulli i 11-të, e cila në shekullin e 18-të u shndërrua në një mrekulli artistike me zbukurimet e saj.
Pasi u magjepsëm nga thesaret historike të Nessebarit, një ndjenjë e parezistueshme kureshtjeje na ftoi drejt qytetit të Varnës. Për çudi, nuk ndjenim aspak lodhje; shpirtin tonë e shtynte një dëshirë e papërmbajtshme për të zbuluar sa më shumë nga kjo tokë e begatë.
Udhëtimin tonë e bëmë me autobus, një përvojë që ishte vetë kënaqësia. Në Bullgari, autobusët ishin një luks i heshtur, të rehatshëm dhe të përgatitur për t’iu dhënë udhëtarëve një përvojë të lehtë dhe të këndshme. Rrjetet e tyre të lidhjeve ishin të dendura, duke e bërë çdo qytet një hap larg. Dhe, si një surprizë e ëmbël, çmimet ishin jashtëzakonisht të volitshme, thuajse një ftesë e hapur për të eksploruar pa kufij.
Kështu, të ulur pranë dritares së autobusit, duke parë fushat dhe kodrat që shtriheshin përtej horizontit, ne e ndjemë veten si pjesë e një udhëtimi të madh, ku çdo hap sillte një tregim të ri, dhe çdo vend që preknim ishte një kapitull tjetër në librin e kujtimeve tona.
Qyteti i Varnës na la pa fjalë, duke na sfiduar pritshmërinë tona të thjeshta. E kishim imagjinuar si një qytet të ngjashëm me Ulqinin, por ky mendim ishte veçse një iluzion.
Varna na shpalosi madhështinë e saj si qyteti më i madh buzë bregdetit bullgar, një përzierje e shkëlqyer mes modernes dhe historikes, që të fton të humbasësh në rrugët e saj.
Një vend ideal për ata që duan të shijojnë gjallërinë e një metropoli, ndërsa përqafojnë edhe trashëgiminë kulturore që pulson në çdo cep. Varna na mahniti me atraksionet e saj të jashtëzakonshme: Katedralja e Supozimit, e cila ngrihej si një margaritar i arkitekturës, duke refuzuar të mos vërehej; muzeu arkeologjik, ku ndodhej koleksioni më i vjetër i objekteve të arit në botë, një testament i lashtësisë dhe mjeshtërisë; dhe banjat romake, që qëndronin si dëshmi të epokave të kaluara, duke përçuar histori për ata që dinë të dëgjojnë.
Pas ditëve të kaluara në qytetin e gjallë të Varnës, një dëshirë e re na ftoi të zbarkonim në brigjet jugore të Detit të Zi, drejt qytetit të lashtë të Sozopolit. Ky qytet, një nga më të vjetrit në këtë bregdet, na priti si një rrëfim i gjallë i historisë dhe natyrës së pakrahasueshme. I vendosur në pjesën juglindore të Bullgarisë, Sozopoli është një margaritar i kërkuar nga udhëtarët, një thesar që mahnit me bukurinë dhe hijeshinë e tij.
Nga kryeqyteti, Sofja, ky qytet qëndron rreth 430 kilometra larg, një udhëtim që duket sikur të çon drejt një bote tjetër. Ndërsa nga Burgasi, vetëm 25 kilometra e ndajnë këtë qytet bregdetar që tërheq vizitorë nga të gjitha anët. Vija bregdetare e tij është një simfoni e plazheve të arta, ndërsa në sfond, mali Stranxha ngrihet si një mburojë madhështore, duke krijuar një pamje që mbetet e gjallë në kujtesë.
Gjatë historisë së tij të gjatë dhe të pasur, Sozopoli ka qenë një urë mes kulturave. Fillimisht i banuar nga grekë, ai mbart në vetvete frymën e Mesdheut. Në fillim të shekullit të 20-të, bullgarët nga Greqia veriore u vendosën aty, duke shtuar një tjetër shtresë në mozaikun e tij kulturor. Çdo gur, çdo rrugicë dhe çdo valë duket se mban brenda një histori të thurur me kujtime, ku e kaluara dhe e tashmja bashkëjetojnë në një harmoni të përkryer.
Ky qytet është më shumë se një cak; është një poezi e shkruar nga natyra dhe njeriu, një vend që flet me gjuhën e detit, qiellit dhe maleve, duke ftuar çdo shpirt të eksplorojë, të mësojë dhe të dashurojë.
Sot, qyteti është një magnet për ata që kërkojnë magjinë e bregdetit dhe historisë. Plazhet e saj me rërë të artë, të shoqëruara nga restorante të ngrohta e mikpritëse, krijojnë një peizazh ku e thjeshta dhe e bukura bashkëjetojnë. Ky qytet, që dikur njihej si Apollonia, ishte një koloni greke dhe një qendër tregtare madhështore në këtë pjesë të Bullgarisë, duke mbajtur gjallë jehonën e një epoke të artë.
Qyteti i Sozopolit nuk është vetëm një vend turistik, por një muze i hapur, një poezi që i këndohet harmonisë mes natyrës dhe shpirtit njerëzor. Çdo rrugicë, çdo plazh dhe çdo gur mbart një histori, një kujtim të gjallë të së kaluarës që reflektohet në qetësinë e detit dhe në hijeshinë e kishave që ndriçojnë peizazhin e tij. Në këtë qytet, e kaluara dhe e tashmja përqafohen, duke i dhuruar çdo vizitori një përvojë që frymëzon dhe lë gjurmë të përjetshme.
Mes qytetit të vjetër dhe atij të ri, plazhi qendror i qytetit shtrihet si një shesh i artë ku valët dhe dielli përqafojnë vizitorët. Ky plazh, i gjallë dhe plot gjallëri, është një magnet për ata që kërkojnë freskinë e detit dhe ngrohtësinë e rërës. Na propozuan se po qese dëshironim të gjenim vendin më të përkryer, është mirë të vini herët, kur rrezet e diellit ende nuk kanë arritur kulmin e tyre, na thanë.
Hyrja në këtë parajsë bregdetare ishte e hapur për të gjithë, një ftesë falas për t’u bashkuar me harmoninë e natyrës. Ky plazh ishte një mozaik i gjallë ku ngjyrat e natyrës dhe energjia njerëzore bashkëjetojnë, duke e bërë çdo vizitë një moment të paharrueshëm nën diellin e ndritshëm të Sozopolit.
Dhe, mes gjithë këtyre kënaqësive, një kujtim mbetet i pashlyeshëm: aroma dhe shija e peshkut më të mirë që kam provuar ndonjëherë. Në një nga restorantet e Sozopolit, çdo kafshatë dukej si një poezi, një përvojë që rrënjoset thellë në kujtesën time, duke më ftuar të rikthehem sërish në këtë tokë ku deti dhe kuzhina bashkëjetojnë në një mrekulli të rrallë.
Në ato ditë të paharrueshme në Bullgari, dukej sikur shpirti ynë nuk njihte lodhje. Udhëtuam pa ndalim përgjatë rivierës bullgare, nga veriu i largët, ku brigjet ngriheshin si kështjella mbi detin e kaltër, deri në jugun më të skajshëm, në qytetin e qetë dhe të bukur të Miqurinit. Ishte një udhëtim që ngjante me një simfoni, ku çdo ndalesë ishte një notë e re, çdo qytet një melodi unike.
Ishte një aventurë e mbushur me zbulime të pafundme, ku çdo cep që prekëm na fali pamje të mahnitshme dhe përvoja të çmuara. Çdo qytet, çdo fshat, çdo plazh dukej se mbante brenda një histori për t’u treguar, një mrekulli për t’u zbuluar. Ishte një udhëtim ku u ndjemë pjesë e një bote të gjerë, të bukur dhe të pasur, që na mbushi zemrat me gëzim dhe shpirtin me frymëzim të ri.
Ah, sa shumë na erdhi keq që nuk kishim kohë të eksploronim më shumë nga ky qytet magjepsës! Çdo qoshe dukej se fshihte një mrekulli të re, një thesar që priste të zbulohej. Varna mbeti në zemrat tona si një ftesë e hapur për një rikthim, një premtim që një ditë do të përmbushet.
Tefik Basha & Sabile Keçmezi- Basha, me fëmijët (Agoni e Arta), Sunny Beach, 1984
Dhe, siç ndodh shpesh me vendet që na lënë një gjurmë të thellë, rikthimi në Suzopol e Varna dhe rivierën bullgare u bë një realitet disa vite më vonë. Këtë herë, udhëtonim me fëmijët tanë, duke e kthyer çdo udhëtim në një festë familjare, ku bregdeti dhe gjallëria e rivierës plotësonin zemrat me gëzim të ri. Çdo kthim dukej sikur rifreskonte kujtimet e hershme, duke i mbështjellë me momente të reja që ngjanin si dhurata të jetës.
Por kjo lidhje me Bullgarinë nuk mbaroi këtu. Në vitet e fundit, zbulimet tona shkuan përtej bregdetit, drejt maleve ku bora krijonte peizazhe mahnitëse. Vendet për skijim, me pistat e bardha që përqafojnë qiellin e kthjellët si qytetet Borovec dhe Bansko, na zbuluan një anë tjetër të këtij vendi.
E midis këtyre aventurave, gjetëm edhe qytetin e Sandanskit, një bukuri që rrjedh si një burim i qetë nën hijen e maleve. Ky qytet i bukur na dha një tjetër arsye për ta dashur Bullgarinë, duke e bërë çdo kthim një kapitull të ri në udhëtimin tonë të paharrueshëm. Kështu, rikthimet tona në këtë tokë u bënë një histori e pashtershme, një poezi e shkruar me hapa, kujtime dhe horizonte të reja.
Kisha lexua diku se qyteti Veliko Tërnavo dikur ishte kryeqyteti i Perandorisë së Dytë Bullgare dhe ishte një nga qytetet më interesante në Bullgari, me një trashëgimi të pasur kulturore dhe historike. Bërthama e vjetër e qytetit ishte ndërtuar në tri kodra: Tsarevec, Trapezica dhe Sveta Gora. Veliko Trnovo karakterizohej nga mbetje të ruajtura mirë të fortifikimeve mesjetare, arkitekturë orientale që varion nga periudha osmane në periudhën e rilindjes bullgare, si dhe mbetjet e rindërtuara të kishave ortodokse mesjetare.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Varna, 1985
Ajo që na shtyu të ndaleshim në Veliko Tërnovo nuk ishte vetëm magjia e këtij qyteti historik, por edhe një thesar i fshehur pranë tij: fshati Arbanasi, vendin që kishim ëndërruar të vizitonim. Arbanasi, i njohur për bukurinë dhe traditat e tij, dukej si një fragment i së kaluarës që ruante ende gjallërinë dhe shpirtin e tij. Jo shumë larg, ndodhej edhe Manastiri i Shndërrimit të Shenjtë, një vend që rrezatonte qetësi dhe madhështi shpirtërore, duke na ftuar të ndaleshim dhe të ndjenim frymën e shenjtë që mbushte ajrin.
Do të kishte qenë absurde të mos e vizitonim këtë ngulim të veçantë, ku gjurmët shqiptare ishin të ngulitura thellë në çdo cep, edhe pse nuk takuam asnjë shqiptar. Arbanasi, një fshat që gjendet mbi një pllajë të lartë, të kujton një tjetër ngulim të njohur të mërgatës mesjetare shqiptare. Nga ky vend, mund të soditësh pamjet e mahnitshme të fortesave mesjetare Carevec dhe Trepezica, të cilat duket se ruajnë misteret e kohërave të largëta.
Hamendësohet se ky fshat u themelua në shekullin XV nga shqiptarë ortodoksë të ardhur kryesisht nga Shqipëria Jugore, zona e Kosturit dhe Epirit. Këta njerëz të lidhur ngushtë me tregtinë e dhenve, shpesh udhëtonin bashkë me tufat e tyre deri në Danub dhe Vllahi, duke e shndërruar këtë zonë në vendbanimin e tyre të përhershëm.
Sot, Arbanasi është një fshat turistik në Bullgarinë Veriore, një perlë e fshehur ku bullgarët e pasur kalojnë pushimet e tyre dhe kanë vilat e tyre të bukura. Ky fshat, me vetëm 330 banorë, mbart një hijeshi të veçantë, një histori të thellë dhe doke të lashta që mahnisin çdo vizitor që kalon pragun e tij. Çdo rrugicë, çdo shtëpi dhe çdo kopsht të prek me një trashëgimi të prekshme shqiptare, një pasuri që është ruajtur dhe kujtuar ndër shekuj.
Por, duhet theksuar se Arbanasi nuk është i vetmi vend në Bullgari ku gjurmët shqiptare janë të dukshme. Po ashtu edhe në fshatin Mandrica dhe vende të tjera ka gjurmë shqiptare. Ky vend na zbuloi se historia jonë është e ndërthurur ngushtë me të, dhe çdo udhëtim në këtë tokë të huaj përforcon ndjenjën e një trashëgimie të përbashkët që na lidh me rrënjët tona të lashta. Në çdo cep të Bullgarisë, gjurmët e paraardhësve tanë janë të pranishme, duke na kujtuar lidhjet e pandashme mes kulturave dhe historive tona.
Duke udhëtuar nëpër shtetin bullgar, ndërsa lëviznim mes destinacioneve në ulëset e rehatshme të autobusëve, koha fluturonte në biseda të ngrohta me Tefikun. Mes fjalëve që shkëmbenim, mendja ime ndalej te imazhi i Bullgarisë, si një perlë e fshehur në juglindje të Evropës, një vend që shtrihet si një histori e gdhendur mes maleve dhe deteve.
Ky vend, i njohur zyrtarisht si Republika e Bullgarisë, rrezatonte krenarinë e një trashëgimie të lashtë. E vendosur në perëndim të kaltërsisë së Detit të Zi dhe në jug të rrjedhës madhështore të lumit Danub, Bullgaria formon një qendër që lidh kulturat dhe historitë e rajonit. Në veri, ajo takohet me Rumaninë; në perëndim, me Serbinë dhe Maqedoninë e Veriut; ndërsa në jug prek tokat e Greqisë dhe Turqisë, duke krijuar një mozaik të mrekullueshëm gjeografik dhe kulturor.
Çdo bisedë për këtë tokë magjepsëse sillte para nesh peizazhe të pafundme, male që qëndronin krenare dhe detëra që përqafonin brigjet me dashamirësi. Ishte një kënaqësi të mendonim për këtë vend, një vend që nuk ishte vetëm destinacioni ynë, por edhe një thesar i fshehur i kujtimeve, kulturës dhe natyrës së papërshkrueshme. Çdo kilometër që kalonim ishte si një faqe e re e një libri të mrekullueshëm që mezi prisnim ta lexonim.
Tefiku më tha se, Bullgaria ka një sipërfaqe prej 110,994 kilometra katrorë, shtrihet si një tokë e bekuar ku natyra dhe historia takohen në harmoni të përsosur. Popullsia e saj, e cila sipas vlerësimeve të vitit 2022 arrin në 6,447,710 banorë, pasqyron një shoqëri që ka parë ndryshime dhe zhvillime të mëdha në vitet e fundit. Në qytetet e saj të zhurmshme dhe të gjalla, që përbëjnë 72.5% të popullsisë urbane, jeta pulson me ritmin e një kombi që ka përqafuar modernitetin, por që gjithashtu ruan me kujdes traditat e tij.
Sofja, kryeqyteti i Bullgarisë dhe qyteti i saj më i madh, ngrihet me një thjeshtësi fisnike që reflekton historinë dhe shpirtin e këtij vendi. Ndonëse nuk renditet ndër kryeqytetet më të lëvduara të Evropës, ajo ka një hijeshi të veçantë dhe një pasuri të fshehtë që të fton ta zbulosh.
Krenaria e saj qëndron në monumentet e shenjta, ku arkitektura dhe devocioni bashkohen në harmoni të përkryer. Katedralja Aleksandër Nevski, me madhështinë e saj të pashoqe, qëndron si një kurorë e qytetit, një nga vendet më të mrekullueshme të adhurimit ortodoks në Evropë. Kisha e Shën Sofisë, emri i së cilës i dha identitet qytetit, dhe Kisha mesjetare e Shën Gjergjit flasin për epoka të kaluara me një qetësi madhështore.
Kishat e Shën Nikollës dhe Shën të Dielës e pasurojnë më tej këtë mozaik shpirtëror, duke krijuar një panoramë ku e shenjta dhe e bukura bashkohen. Po ashtu edhe Xhamia, emri zyrtar i së cilës është xhamia e Qazi Sejfullaf Efendisë dhe e cila mendohet se është ndërtuar në vitin 1566 nga Mimar Sinani, nga populli njihet si xhamia Banya Bashi. Kjo xhami shërben për rreth 80 mijë muslimanë në Sofje.
Por Sofja nuk është vetëm qytet i monumenteve; ajo jeton edhe në hapësirat e saj të gjelbra dhe rrugët e gjalla. Parqet e shumta, me peizazhe që ngjasojnë me piktura, ofrojnë një qetësi që fton shpirtin të pushojë. Ndërsa Bulevardi Vitosha, i mbushur me kafene dhe i gjallë nga lëvizja e këmbësorëve, pulson si një zemër e hapur për të gjithë ata që kërkojnë gjallërinë e jetës urbane.
Pas një udhëtimi të gjatë, ndalesa jonë në Sofje na dhuroi një çast pushimi dhe kënaqësie, ku shijuam një kafe aromëplote, që dukej sikur mbante brenda esencën e mikpritjes bullgare. Në atë moment, ndjemë se Sofja, me gjithë thjeshtësinë dhe madhështinë e saj, kishte hyrë thellë në kujtimet tona, si një kapitull i bukur në librin e udhëtimeve.
Ka qytet, zemra e Bullgarisë, është një metropol që ndriçon me historinë dhe kulturën e saj të lashtë. Me 1,241,675 banorë, ky qytet është jo vetëm kryeqyteti, por edhe qendra më e populluar e vendit, një vend ku e kaluara dhe e ardhmja ndërthuren në një simfoni të bukur. Pas Sofjes, qytete si Plovdivi, Varna, Burgasi dhe Ruse mbajnë barrën e traditës dhe modernitetit, duke ofruar një panoramë të larmishme të jetës urbane në këtë vend të pasur.
Klima e Bullgarisë, me larminë dhe ndryshueshmërinë e saj, është një tjetër aspekt që e bën këtë vend unik. Ndikimet e masave ajrore mesdhetare, oqeanike dhe kontinentale, në kombinim me malet e larta që e rrethojnë, krijojnë një klimë të veçantë që reflekton diversitetin natyror të këtij vendi.
Takimi me shkrimtarin e madh shqiptar – Thoma Kacorrin në Sofje
Siç e kam përmendur më herët, Bullgaria, me bukuritë e saj natyrore dhe qetësinë e saj të veçantë, u bë vendi ynë më i dashur për pushimet verore. Vitet rridhnin si lumenj të qetë, dhe në vitin 1986, ne u rikthyem për një tjetër verë të mbushur me kujtime në këtë vend të mrekullueshëm. Në kthim për në shtëpi, vendosëm të ndaleshim për një çast në Sofje, për t’u çlodhur dhe për të marrë frymë pas udhëtimit të gjatë.
Por, ishte një arsye më e madhe që na ndali në këtë qytet. Zemrat tona na shtynë drejt një qëllimi tjetër: të bënim një vizitë te shkrimtari ynë i madh, Thoma Kacorri. Që më parë, gjatë kohës që ishim në Kosovë, më kishin thënë se ai jetonte në Sofje, një thesar i rrallë i letërsisë dhe atdhedashurisë shqiptare. Mendimi se ndodheshim kaq pranë një figure kaq të rëndësishme, më dukej i pabesueshëm. Si mund të ishim aty, në të njëjtin qytet, dhe të mos trokisnim në derën e tij? Kjo ndjenjë na pushtoi dhe na udhëhoqi drejt një momenti që do të mbetej i gdhendur përgjithmonë në kujtesën tonë.
Rruga drejt shtëpisë së tij ishte e shkurtër, vetëm dy shtëpi larg nga vendi ku ishim. Me një emocion të ndjeshëm, trokitëm në derë, dhe ajo u hap nga bashkëshortja, një grua që na përshëndeti me ëmbëlsi në gjuhën tonë, shqipen e dashur. U habitëm! Si e dinte ajo se ishim shqiptarë? Befasimi ynë ishte i dukshëm, dhe ajo, me një buzëqeshje të ngrohtë që reflektonte mikpritje dhe mirëkuptim, na tha: “Po tek ne, vetëm shqiptarët vijnë të na vizitojnë.”
Sabile Keçmezi-Basha, Shkrimtari Thoma Kacorri dhe Tefik Basha, Sofje, 1986
Në ato fjalë ndjemë një lidhje të veçantë, një urë që kapërcente kufijtë dhe na bënte të ndiheshim si në shtëpi. Ajo vizitë nuk ishte thjesht një takim me një shkrimtar; ishte një takim me shpirtin e kulturës sonë, të gdhendur mes mureve të një shtëpie të huaj, por që mbante brenda ngrohtësinë dhe dashurinë për rrënjët tona të përbashkëta. Ky çast mbeti si një margaritar në kujtimet tona të Sofjes, një histori që do të rrëfehet gjithmonë me buzëqeshje dhe krenari.
Zoti Kacorri na priti me një ngrohtësi që dukej sikur e kishte ruajtur enkas për këtë takim të veçantë. Me një dritë në sy, na tha se zemra iu mbush me gëzim që, në këtë vend të largët, rinia shqiptare kishte ardhur për ta vizituar. Ishte një çast që fjalët mezi e përshkruanin—një lidhje e heshtur shpirtërore që dukej sikur shtrihej përtej kufijve dhe kohës.
Me emocion të sinqertë, i tregova se romanin e tij “Për Mëmëdhen” e kisha lexuar me një frymë, si një udhëtim nëpër thellësitë e shpirtit shqiptar. Ai mbeti i befasuar, një befasi e ëmbël që ngjalli një buzëqeshje të thellë në fytyrën e tij. Para se të largoheshim nga ajo shtëpi që dukej si një tempull i kulturës dhe fjalës së shkruar, ai na fali shumë libra, si një thesar që do të ruanim përgjithmonë. Mes tyre, ishte edhe “Për Mëmëdhen”, që sot qëndron në bibliotekën tonë si një kujtim i çmuar.
E ruaj atë libër me një xhelozi të madhe, si një copëz të shpirtit të kombit tonë, një dhuratë që mbart jo vetëm fjalët e shkrimtarit, por edhe atë ndjenjë të thellë krenarie dhe përkatësie që ai na e dhuroi atë ditë. Ai çast mbeti i gdhendur në kujtesën time, një testament i fuqisë së kulturës për të bashkuar zemrat, edhe në largësi.
Thoma Kacorri, një emër që qëndron si një monument i lartë i shpirtit shqiptar, ishte një shkrimtar i madh, një patriot i palëkundur dhe një intelektual që jetoi me përkushtimin për atdheun dhe fjalën e shkruar. Sipas të dhënave historike, ai lindi në vitin 1922, në Shtikë të Kolonjës, një truall ku fryma e lirisë dhe e dijes ishte gjithmonë e gjallë. Fati e çoi në udhë të largëta kur pushtuesit italianë mbyllën Liceun e Korçës, duke e detyruar të emigronte te vëllezërit e nënës në Bullgari, ndërsa i ati ishte mërgimtar në Amerikë.
Ishte një kohë e errët, vitet ’40, kur Shqipëria ndodhej nën hijen e fashizmit. Në Sofje, Thomai u bashkua me koloninë shqiptare, një vatër e gjallë patriotizmi që luajti një rol të rëndësishëm në formimin e tij atdhetar. Ndihma dhe mbështetja e kësaj kolonie, e pasur me tradita dhe përpjekje për të mbajtur gjallë identitetin shqiptar, ndikoi thellësisht në formimin e tij si intelektual dhe patriot. Në Universitetin e Sofjes, Thomai mbaroi studimet në Fakultetin e Drejtësisë Administrative, ndërsa paralelisht nisi të botojë krijimet e tij të para në shtypin letrar, si në Tiranë ashtu edhe në Sofje.
Në vitin 1957, ai publikoi vëllimin e tij të parë me tregime, “Jetë me brenga”, dhe një vit më pas, novelën “Ditë që s’harrohen”, me të cilën fitoi çmimin e dytë në Konkursin Letrar Kombëtar. Kulmi i krijimtarisë së tij u arrit me romanin “Për Mëmëdhenë”, botuar në vitin 1961, një vepër me dy vëllime që përshkruan dashurinë dhe sakrificën për atdheun. Krijimtaria e tij nuk u ndal këtu, por u pasurua me novela, fabula dhe romane që bartin frymën e historisë dhe pasionin për tokën shqiptare.
Veprat e tij të mëvonshme përfshijnë romanin “Shpata e Kastriotëve”, fabulat “Fabula” dhe “100 Fabula”, si dhe tregimet “Tregime të moçme”. Një nga arritjet e tij më të rëndësishme ishte romani “Kryetrimi i Arbërisë-Skënderbeu”, botuar në vitin 2007, një homazh madhështor për heroin tonë kombëtar, me rastin e 600-vjetorit të lindjes së tij. Gjithashtu, libri “Kandili i De Radës” është një tjetër perlë e krijimtarisë së tij, që i kushtohet rilindasit të madh arbëresh.
Thoma Kacorri mbetet një figurë e përjetshme e letrave shqipe, një urë që lidh traditën dhe kulturën shqiptare me brezat e ardhshëm, duke i frymëzuar ata për të dashur dhe mbrojtur identitetin e tyre. Në çdo faqe të veprave të tij, gjallon pasioni për atdheun dhe dashuria për të vërtetën e fjalës së shkruar.
Pas një bisede të ngrohtë dhe të paharrueshme, u detyruam të kërkonim lejen për t’u larguar, pasi treni për Shkup nuk mund të na priste. Shkrimtari i madh, Thoma Kacorri, na shoqëroi deri te shkallët, duke zbritur me një hijeshi të qetë dhe doli në rrugë për të na përcjellë. Me një zë të ngrohtë dhe fjalë zemre, ai na uroi rrugë të mbarë dhe shtoi: “Unë ju pres përsëri, ejani të më vizitoni.”
Ndamë duart me një ndjenjë dhembjeje dhe malli që na pushtoi shpirtin, duke menduar në heshtje: “Athua vallë, kur do ta shohim përsëri?” Por jeta ka rregullat e saj, dhe vizitat tona drejt tij gjithmonë shtyheshin, pavarësisht se sa shpesh ndodheshim në Sofje.
Dhe erdhi viti 2008, duke sjellë me vete një lajm të rëndë, një lajm që na goditi si një erë e ftohtë dimri: Atdhetari i madh, shkrimtari dhe patrioti që ne e nderonim aq shumë, na kishte lënë lamtumirën përgjithmonë. Ky lajm na mbushi zemrat me trishtim dhe një dhembje që nuk u shërua kurrë. Kujtimi i tij, megjithatë, mbeti i gjallë në mendjet dhe zemrat tona, si një flakë që nuk shuhet kurrë, duke ndriçuar rrugëtimin tonë me shembullin e tij të madh.
Pas një varg ecejakesh dhe zbulimesh të pafundme, pushimeve tona në Bullgari filluan të afrohen drejt perëndimit të tyre, si një diell që zbret ngadalë mbi horizontin e Detit të Zi. Zemrat tona ishin të mbushura me kujtime të gdhendura në dritën e plazheve, në aromën e detit dhe në historinë e çdo qyteti që vizituam. Çdo moment që kaluam në këtë tokë dukej si një dhuratë, një copëz magjie që koha nuk do të mund ta zbehte kurrë.
Me shpirtin e mbushur me qetësi dhe freskinë që vetëm deti mund të falë, ndjenim se çdo hap i këtij udhëtimi kishte qenë një përjetim i çmuar. Nëpër shtigjet e kujtimeve tona, Bullgaria do të jetojë gjithmonë si një poezi e gjallë, një udhëtim që na ftoi të ëndërrojmë, të ndiejmë dhe të dashurojmë të bukurën në çdo formë të saj. Këto pushime nuk ishin thjesht një udhëtim, por një pasuri e përjetshme për mendjen dhe zemrën.
Me kalimin e viteve, Bullgaria u bë si një portë magjike për pushimet tona verore, një strehë që na priste gjithmonë me qetësinë dhe ngrohtësinë e saj. Në atë kohë, rrugët drejt Shqipërisë ishin të mbyllura për ne, një dhimbje që e ndjenim thellë, por që e lehtësonim duke u drejtuar drejt brigjeve të Ulqinit dhe peizazheve të këtij shteti socialist. Mes këtyre mundësive, Bullgaria shndërrohej në një vend të dashur, një vend që dukej sikur na mirëkuptonte dhe na përqafonte me hijeshinë e saj të thjeshtë.
Bullgaria nuk ishte thjesht një vend, por një pjesë e jetës sonë. Shkonim atje në ditët e hershme si student, pastaj si të martuar. Ktheheshim përsëri, kur fëmijët tanë nisën të bëhen pjesë e udhëtimeve tona, dhe ende sot, me vite jete mbi supe, ajo mbetet një strehë e qetësisë dhe e kujtimeve të përjetshme. Ishte dhe mbetet një vend ku shpirti gjen paqe, ku mendja çlirohet dhe trupi pushon nga ritmi i përditshmërisë.
Tani, qyteti i qetë i Sandanskit është bërë stacioni ynë i preferuar, një vend ku koha duket se ndalon, duke na dhënë mundësinë të reflektojmë dhe të gëzojmë momentet e jetës. Ndërkohë, fëmijët tanë, tashmë të rritur dhe me fëmijët e tyre, eksplorojnë me entuziazëm vendet për sporte dimërore të Bullgarisë, si Boroveci dhe Bansko, duke gjetur gëzimin dhe magjinë e tyre në këto pika turistike.
Bullgaria është bërë një pjesë e shpirtit tonë, një copëz jete që na lidh të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen. Është një poezi e gjallë e kujtimeve tona, një vend ku gjejmë paqe dhe kënaqësi, dhe ku brezat tanë e ndjekin këtë traditë të dashurisë për këtë tokë të thjeshtë, por magjepsëse.
