MULLA IDRIZI NË ILEGALITET TË THELLË – JATAKËT E MULLA IDRIZIT (53)

Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

Fillimisht, ai strehohet në fshatin Tugjec, një vend që i ofronte mbështetje njerëzore dhe anonimitet të përkohshëm. Më pas, gjen strehë dhe përkrahje në familjen atdhetare Sadiku në fshatin Gjyrishec – një familje me tradita të thella patriotike, që e mirëpriti jo vetëm si mysafir, por si një pjesëtar të rezistencës së përbashkët. Aty, për pesë vite me radhë, Mulla Idrizi jetoi në bashkëjetesë të pandarë me popullin, duke qëndruar në kontakt të vazhdueshëm me strukturat e Lëvizjes së Rezistencës dhe duke dhënë kontributin e tij për mbajtjen gjallë të shpirtit të qëndresës kombëtare në kohë të errëta.

Strehimi i tij në këto treva nuk ishte një tërheqje në heshtje, por një veprim strategjik: ai vijoi të vepronte përmes rrjeteve të besimit, të këshillave, të komunikimit të fshehtë dhe të nxitjes së qëndresës morale në një kohë kur shumë të tjerë kishin zgjedhur heshtjen përballë frikës. Figura e tij u bë simbol i qëndresës së matur, i përkushtimit ndaj lirisë, por edhe i qëndresës shpirtërore që nuk e njihte as dorëzimin, as kompromise me pushtetin.

Megjithatë, rrjeta e përndjekjes komuniste, e ushqyer nga rrëfimet, tradhtitë dhe kontrollet sistematike, arriti ta kapërcejë edhe këtë hapësirë të mbrojtur. Pas një periudhe kërkimesh të gjata dhe të përqendruara, në natën mes 22 dhe 23 nëntorit 1949, Mulla Idriz Velekinca u zbulua dhe arrestua. Ky arrestim nuk ishte një akt i zakonshëm policor, por një goditje e rëndë simbolike ndaj gjithë strukturës së rezistencës që ai përfaqësonte.

Lajmi për arrestimin e tij u përhap me shpejtësi rrufeje nëpër qytet e fshatra – jo vetëm si fakt, por si thirrje për reflektim, si lajm i hidhur për humbjen e një figure të dashur dhe të respektuar. Ai nuk ishte thjesht një klerik i ndjekur, por një intelektual, një udhëheqës shpirtëror dhe një patriot i paepur që, edhe në fshehtësi, kishte qëndruar i palëkundur në mbrojtje të idealeve për të cilat kishte jetuar e vepruar. Arrestimi i tij shënoi një nga momentet më të dhimbshme të përballjes ndërmjet ndërgjegjes kombëtare dhe aparatit shtetëror të dhunës – por figura e tij vazhdoi të jetojë, si një gur themeli në ndërgjegjen historike të popullit shqiptar.

Gjatë periudhës së hetuesisë, Mulla Idriz Velekinca përjetoi formën më ekstreme të dhunës fizike dhe psikologjike që aparati shtetëror i kohës ishte në gjendje të ushtronte mbi individët që përfaqësonin ide dhe ideale të kundërta me sistemin. Torturat ndaj tij nuk ishin vetëm një përpjekje për të nxjerrë informacione, por mbi të gjitha një mjet për ta thyer shpirtin e një figure që kishte mishëruar për vite të tëra rezistencën e heshtur, por të qëndrueshme, ndaj çdo forme shtypjeje – politike, kulturore dhe shpirtërore.

Përkundër dhunës së pashoqe dhe metodave çnjerëzore të përdorura ndaj tij, Mulla Idrizi nuk u dorëzua. Ai qëndroi i palëkundur në bindjet dhe idealet e tij, duke u kthyer kësisoj në një shembull të rrallë të qëndresës etike dhe morale. Ky qëndrim i tij e ngrenë figurën e Mulla Idrizit përtej kornizave të një dëshmitari historik – ai përfaqëson njeriun që, edhe në çastet më të errëta, ruan dinjitetin dhe nuk e shet të vërtetën për çlirim fizik.

Dokumenti që dokumenton për padrejtësinë e pushtetit

Për të ilustruar këtë periudhë të dhimbshme të jetës së tij, vlen të përmendet një dokument zyrtar i Ministrisë së Punëve të Brendshme të Republikës Federative Popullore të Jugosllavisë (RFPJ), për rrethin e Gjilanit, ashtu siç është lëshuar nga Arkivi Regjional i Gjilanit. Dokumenti mban datën 3 dhjetor 1949 dhe është regjistruar nën numrin protokollar 887, Gjilan. Edhe pse dokumenti i përket një periudhe kyçe të arrestimit dhe ndalimit të Mulla Idrizit, ai mbart një mungesë domethënëse të informacionit: aty nuk përmendet as data e saktë e arrestimit, as kohëzgjatja e mbajtjes në burg.

Kjo heshtje burokratike, kjo mospërfillje ndaj kronologjisë së një ngjarjeje kaq të rëndësishme, është në vetvete dëshmi e një praktike sistematike për të zbehur, relativizuar ose fshehur të vërtetën rreth fatit të atyre që u përballën me represionin. Ajo çfarë nuk mund të fshehë asnjë dokument, është qëndresa e tij. Mungesa e të dhënave në raportin zyrtar nuk i zbeh aspak peshën e dhimbjes së përjetuar e as madhështinë e qëndrimit të tij. Përkundrazi, ajo i jep ngjarjes një tjetër dimension: përpiqet të zhdukë një të vërtetë që populli e kishte përjetuar dhe e kishte ruajtur me kujtesë të gjallë, shumë më të fuqishme se çdo arkiv i shtetit.

Në këtë mënyrë, qëndrimi i Mulla Idrizit në hetuesi bëhet jo vetëm dëshmi personale, por edhe dokument i gjallë i forcës së ndërgjegjes njerëzore përballë dhunës institucionale. Heshtja e arkivës zyrtare për kohën e arrestimit dhe të burgut nuk është boshësi faktike – është boshësi morale që flet më shumë për sistemin që e prodhoi sesa për njeriun që tentoi ta thyejë. Dhe ky njeri, Mulla Idrizi, nuk u thye.

Në dokumentacionin zyrtar të lëshuar nga autoritetet e kohës, konkretisht nga Prokuroria Publike e Rrethit të Gjilanit, thuhet se më 26 nëntor 1949 është marrë vendimi për hapjen e hetuesisë penale kundër Mulla Idriz Velekincës, duke urdhëruar paraburgimin e tij si pjesë e procedurës hetimore. Vendimi, i regjistruar me numrin 18/49 dhe i mbështetur në nenin 3, pika 3 dhe 8 të Kodit Penal të Republikës Federative Popullore të Jugosllavisë, shënon formalisht aktin e arrestimit të tij dhe fillimin e një procesi të strukturuar ligjërisht, por në thelb të motivuar politikisht.

Ky dokument, i cili mban po atë datë me ditën e arrestimit – 26 nëntor – përbën një provë të drejtpërdrejtë për momentin kur Mulla Idrizi është futur në rrjetën e përndjekjes institucionale. Dyshimet e ngritura ndaj tij, të koduara në ligj si “vepra penale” që kërcënonin rendin publik dhe shtetëror, nuk ishin tjetër veçse arsyetime formale për të legjitimuar eliminimin e një figure që për shumë vite kishte sfiduar autoritetin e pushtetit jugosllav – si në planin fetar, intelektual, ashtu edhe kombëtar.

Por ajo që pason, dhe që e zhyt ngjarjen në një re të dendur dyshimesh dhe absurditeti të montuar, është mënyra se si përmbyllet procedura hetimore. Në dokumentin e datës 2 dhjetor 1949 – vetëm disa ditë pas arrestimit – raportohet se Mulla Idrizi ka kryer “vetëvrasje” duke “kallur veten”, sipas versionit zyrtar të UDB-së. Ky pretendim, i shprehur në mënyrë të thatë dhe pa asnjë argument bindës hetimor, më shumë se një deklaratë faktike, përbën një përpjekje për të mbuluar një akt të rëndë dhune shtetërore me një retorikë burokratike të zakonshme për kohën.

Pas këtij njoftimi, organet e sigurimit propozojnë që hetuesia dhe paraburgimi të ndërpriten, me arsyetimin se “subjekti” i procedurës nuk ekziston më. Ky akt procedural – që do të duhej të ishte fundi i një procesi të natyrshëm ligjor – në këtë rast shërben si vula e fundit mbi një akt të dhunës që nuk mund të justifikohej juridikisht. Dokumenti, i nënshkruar nga zyrtari i autorizuar Dragi Popoviq, është më shumë një dëshmi e një ekzekutimi të fshehtë sesa një procedurë gjyqësore që synon drejtësinë.

Në të vërtetë, akti i “vetëvrasjes” i raportuar nga UDB-ja, i përshkruar me gjuhë të thatë dhe të kontrolluar administrativisht, është refuzuar gjerësisht nga rrëfimet e mëvonshme, nga kujtesa kolektive e popullit dhe nga vetë karakteri i figurës së Mulla Idrizit – një njeri i përkushtuar ndaj jetës, dijes dhe besimit. Ajo që paraqitet në këtë dokument nuk është një e vërtetë juridike, por një gjuhë e përpunuar për të mbyllur një krim me ndihmën e një akti zyrtar. Përmes kësaj gjuhe, pushteti përpiqej të fshihte faktin se kishte eliminuar një prej zërave më të fuqishëm të ndërgjegjes shqiptare të kohës.

Në këtë mënyrë, dokumenti i datës 3 dhjetor 1949, më shumë sesa dëshmi e një procesi ligjor, është dëshmi e një sistemi që përdorte strukturat e ligjit për të justifikuar veprimet e tij të paligjshme. Figura e Mulla Idrizit, e cila në këtë akt zyrtar synohej të shuhej, në fakt u ngrit në piedestalin e qëndresës dhe mbeti përjetësisht e pranishme në kujtesën historike si shembull i burrërisë, i qëndresës morale dhe i refuzimit të përkuljes përballë tiranisë.

Duke u përballur me dokumentin zyrtar që mban gjurmët e një epoke represive, është e pamundur të mos ndjesh një tronditje të thellë shpirtërore dhe një ndjenjë ankthi historik. Teksa rreshtat e ftohtë burokratikë përpiqen të paraqesin si të zakonshme arrestimin, hetuesinë dhe “vetëvrasjen” e Mulla Idrizit, lexuesi i vëmendshëm dhe i ndjeshëm për historinë kombëtare shqiptare përplaset me një të vërtetë të heshtur, por që zë ulërimën e saj ndër rreshta: sa e sa falsifikime, sa e sa ngjarje të deformuara, sa e sa jetë të shqiptareve janë përmbysur me një firmë, me një vulë, me një akt që fshihte më shumë sesa zbulonte.

Kjo përvojë e leximit të dokumentit nuk është thjesht një akt dekodimi teknik i një materiali arkivor, por një përballje me pasojat e thella të manipulimit shtetëror – një pyetje etike dhe historiografike që qëndron pezull: sa të vërteta janë shkatërruar nën emrin e ligjit? Sa dokumente të ngjashme, me të dhëna të rreme, janë përdorur për të justifikuar dënime, pushkatime, internime, tortura? Dhe sa prej tyre janë ende të padekonspiruara, të mbyllura nëpër arkiva që nuk tregojnë gjithë të vërtetën, por vetëm narrativën e një pushteti?

E megjithatë, ky dokument – sado i rënduar me gjuhën e shtetit që kërkonte të fshihte krimin nën mbulesën e ligjshmërisë – mbetet një dëshmi me vlerë. Jo për atë që thotë në mënyrë të drejtpërdrejtë, por për atë që lejon të kuptohet përmes heshtjes, përmes gjuhës së tërthortë dhe përmes datave të shënuara pa kujdes të veçantë nga vetë hartuesit e tij. Pikërisht këto data – 26 nëntori si moment i arrestimit dhe 2 dhjetori si dita e djegies së Mulla Idrizit – kanë një vlerë të madhe dokumentare. Ato, ndoshta, janë ndër të paktat elemente të ruajtura pa kalkulim të posaçëm nga organet e sigurimit, për faktin se në mendësinë e tyre nuk përbënin ndonjë rrezik a domethënie të madhe për të ardhmen.

Prandaj, pavarësisht përpjekjes së dokumentit për të legjitimuar një akt çnjerëzor përmes frazeologjisë së sistemit, vetë ekzistenca e tij përbën një lajm të rëndësishëm për historiografinë shqiptare. Ai na furnizon me një të dhënë të qartë për kohën e arrestimit dhe për momentin tragjik të zhdukjes fizike të një prej figurave më të rëndësishme të rezistencës shqiptare në Kosovë. Edhe kur gënjen, dokumenti na tregon diçka të vërtetë – ndoshta jo në përmbajtjen e tij, por në shenjën e datës, në rrjedhën e ngjarjeve që përpiqet t’i maskojë dhe në heshtjen e vet që flet më shumë se çdo fjali e shkruar me gjuhën e shtetit represiv.

Në këtë dritë, leximi kritik i dokumenteve të tilla nuk është vetëm detyrë e historianit, por edhe akt i drejtësisë ndaj kujtesës kolektive. Është një përpjekje për të nxjerrë dritë nga hije të qëllimshme, për të ndarë të vërtetën nga tymnaja e manipulimeve. Dhe mbi të gjitha, është një mënyrë për të nderuar të vërtetën e atyre që, si Mulla Idriz Velekinca, zgjodhën të mos përkulen kurrë, as përpara dhunës, as përpara vdekjes.

Nga këndvështrimi im si historiane, dhe ndër vite jam ballafaquar me një numër të madh dokumentesh të klasifikuara si “top sekret”, shpeshherë të hartuar me qëllim manipulues dhe propagandistik, nuk mund të pranoj pa rezerva asnjë version zyrtar që rrjedh nga praktikat e errëta të UDB-së, e aq më pak narrativën e tyre për “vetëdjegien” e Mulla Idriz Velekincës. Jo vetëm që nuk besoj në këtë version të ngjarjes, por jam thellësisht e bindur se e ashtuquajtura “vetëvrasje me djegie” është një konstrukt i pastër, i prodhuar me mjeshtërinë e një aparati shtetëror që e ka pasur për specialitet falsifikimin, fabrikimin dhe maskimin e të vërtetave më të dhimbshme të historisë shqiptare në ish-Jugosllavi.

UDB-ja, që nga themelimi i saj, nuk u karakterizua nga ndershmëria dokumentare, por nga një sistem i ndërlikuar mashtrimesh burokratike, ku e vërteta nuk kishte vend – përkundrazi, ajo shtypej me mjete të sofistikuara: me fjalë të zbrazëta, me aktakuza të montuara, me vendime të formuluara për të zhdukur gjurmët e krimeve shtetërore. Rasti i Mulla Idrizit nuk bën përjashtim. Madje, për nga brutaliteti dhe mënyra se si tentuan të mbulojnë krimin, është një nga shembujt më ilustrues të monstruozitetit të kësaj strukture.

Megjithatë, pavarësisht se dokumenti në fjalë është i mbushur me paqartësi, me heshtje që bërtasin dhe me gjuhë të kontrolluar nga ideologjia, ai ruan një rëndësi të veçantë për opinionin e gjerë dhe, në mënyrë të veçantë, për komunitetin shkencor. Vlera e tij nuk qëndron në besueshmërinë e plotë të përmbajtjes, por në të dhënat që, të lexuara në mënyrë kritike dhe të kontekstualizuara me burime të tjera, mund të ndihmojnë në ndriçimin e momenteve kyçe të jetës dhe veprimtarisë së Mulla Idriz Velekincës – një figure që mbetet e lidhur pandashëm me historinë e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në Kosovë dhe më gjerë.

Ky dokument, sado i ngarkuar me gjuhë të standardizuar shtetërore, përmban të dhëna që ndihmojnë në përcaktimin më të saktë të kronologjisë së ngjarjeve – si data e arrestimit dhe dita e vrasjes së tij – të cilat përbëjnë elementë kyç në rikonstruimin e së vërtetës historike. Pikërisht këto data, të cilat për UDB-në mund të kenë pasur rëndësi të vogël operative dhe janë shënuar pa kujdes të posaçëm, sot për ne janë gurë themeli në ndërtimin e një narrative të ndershme dhe të drejtë për jetën dhe sakrificën e një prej figurave më të ndritura të ndërgjegjes sonë kombëtare.

Rrjedhimisht, Mulla Idrizi nuk mund të mbetet thjesht një emër në një listë të martirëve të paemër – ai është dhe duhet të jetë një nyje qendrore në historinë e rezistencës shqiptare, një dëshmitar i gjallë i guximit moral dhe një simbol i bashkimit mes fesë, dijes dhe përkushtimit atdhetar. Dokumente të tilla, të lexuara me sy kritik e me ndërgjegje profesionale, do të ndihmojnë në plotësimin e mozaikut të jetës së tij dhe, përmes tij, në ndriçimin më të gjerë të historisë së popullit shqiptar në përballje me mekanizmat e shtypjes, gënjeshtrës dhe dhunës.

Ishte tërësisht e pritshme që pushteti i kohës, i ndërtuar mbi frikën dhe kontrollin absolut, ta ndiente si kërcënim rrezatimin moral, intelektual dhe atdhetar të një figure si Mulla Idriz Velekinca. Aftësia e tij për të frymëzuar masat, për të bashkuar popullin rreth vlerave të lirisë, besimit dhe identitetit kombëtar, përbënte një burim ndikimi që e tejkalonte funksionin e një kleriku të zakonshëm. Pushtetarët e ndien që, në praninë e tij, autoriteti i tyre binte në hije – sepse ai nuk i bindte as frikës, as kompromisit, as llogarisë politike. Ndaj nxitimi për ta asgjësuar ishte rezultat i një paniku të brendshëm që vinte nga përballja me një burrë që nuk mund të blihej, as të përkulej.

Në përballjen me mekanizmat e dhunës shtetërore, Mulla Idrizi u shfaq si një figurë e papërkulur, e pathyeshme. Ai kurrë nuk pranoi të bëhej pjesë e sistemit të gënjeshtrës: nuk bashkëpunoi me UDB-në, nuk pranoi të shpifte, nuk dha emra, nuk tregtoi shokët dhe mbi të gjitha – nuk mohoi vetveten. As torturat më çnjerëzore, as kërcënimet më të errëta nuk arritën ta ndryshonin rrugën e tij. Ai qëndroi si një gur i rëndë në rrjedhën e një lumi të dhunshëm, duke dëshmuar se dinjiteti njerëzor është më i fortë se çdo makineri shtetërore që kërkon nënshtrim total.

Është e vërtetë se jeta e tij ishte e shkurtër në numër vitesh, por brenda atij harku kohor të ngjeshur me veprim, përkushtim dhe sakrificë, ai arriti të lërë pas një trashëgimi të pashlyeshme. Veprimtaria e tij nuk ishte e zakonshme: ajo ishte e bujshme, e guximshme, e ndërtuar mbi parime të forta dhe me bindje të palëkundura. Me fjalën dhe veprën e tij, me refuzimin e kompromisit dhe me besnikërinë ndaj idealeve kombëtare, ai e sfidoi armikun shekullor të popullit shqiptar – jo me dhunë, por me forcën e së vërtetës, të dijes dhe të dinjitetit.

Mulla Idrizi u bë emblemë e një qëndrese që nuk negocioi me të keqen. Ai nuk është vetëm një figurë historike, por një vetëdije që vijon të jetojë ndër breza si simbol i pastërtisë morale, i përkushtimit atdhetar dhe i refuzimit të nënshtresimit. Në një kohë kur shumë u thyen ose u heshtën, ai qëndroi i patundur, duke u bërë dëshmi e gjallë se liria është më e madhe se frika, dhe se e vërteta, sado e shtypur, gjithmonë gjen rrugë të flasë përmes jetëve që u flijuan për të.

Është e domosdoshme të theksohet se pikërisht forca shpirtërore, qëndrueshmëria morale dhe ndikimi i gjerë i veprimtarisë së Mulla Idrizit ishin ato që tërhoqën vëmendjen e padiskutueshme të pushtetit represiv dhe rrjetit të spiunazhit jugosllav. Më shumë se çdo akt formal apo fjalë e artikuluar, ishte vetë përmasa e figurës së tij që trazonte zyrtarët dhe strukturat e sigurimit: një burrë që fliste pak, por që me qëndrimin e tij sfidonte sistemin; një njeri që nuk kishte nevojë të thoshte fjalë të mëdha për të mishëruar një ideal të madh. Ndaj, për autoritetet e kohës, çdo hap i tij përbënte një kërcënim – çdo shfaqje publike, çdo predikim, çdo takim me njerëzit ishte një alarm i brendshëm për aparatin shtetëror.

Pikërisht për këtë arsye, ndjekja ndaj tij nuk ishte sporadike apo thjesht e rastësishme. Ajo u bë pjesë e pandarë e jetës së tij, një prani e vazhdueshme e pushtetit në formën e hetuesve, spiunëve, survejuesve dhe të gjithë atyre mekanizmave të errët që ushtronin presion të përhershëm mbi lirinë individuale e kolektive. Ky persekutim i ngulitur në përditshmërinë e tij u përshkallëzua deri në momentin e arrestimit, i cili nuk ishte një akt juridik, por një vendim politik i drejtpërdrejtë: të eliminohej rreziku që përfaqësonte ky burrë, i cili nuk përkulej dhe nuk dorëzohej.

Frika që e përshkonte pushtetin përballë figurës së Mulla Idrizit nuk ishte frikë e zakonshme – ishte një frikë ekzistenciale. Ata ndjenin se nëse ai do të mbetej i lirë, zëri i tij mund të frymëzonte një lëvizje më të gjerë, mund të ndizte vetëdijen, mund të bashkonte shqiptarët rreth një ideali të përbashkët. Dhe kjo ishte një frikë e madhe… shumë e madhe… sepse Kosova e pasluftës, veçanërisht pas riokupimit të saj në vitin 1945, ishte një hapësirë e mbushur me tension dhe pakënaqësi – një fuçi baroti, e cila kishte nevojë vetëm për një fije shkrepëse për të shpërthyer e për ta përfshirë në flakë jo vetëm Kosovën, por tërë Ballkanin.

Në këtë kontekst historik, është krejtësisht e kuptueshme që shteti jugosllav do të shtonte represionin, ndëshkimin kolektiv dhe dhunën sistematike ndaj shqiptarëve, duke u përpjekur me çdo kusht të zbulonte vendndodhjen e Mulla Idrizit. Ai nuk ishte thjesht një individ në arrati – ai përfaqësonte një ide, një frymë, një potencial rrezikimi për rendin e vendosur me forcë. Për ta, kapja e tij nuk ishte një sukses i zakonshëm policor; ishte një fitore ndaj një simboli të gjallë të rezistencës.

Por ajo që nuk mundën ta ndalonin, ishte përhapja e ndikimit të tij edhe pas arrestimit e vrasjes. Sepse një burrë si Mulla Idrizi nuk mund të eliminohej me ndalimin fizik: ai kishte hyrë tashmë në kujtesën kolektive, në zemrën e popullit dhe në rrjedhat e një historie që, pavarësisht përpjekjeve për të heshtur, do të vazhdonte të dëshmonte për të. Dhe çdo dokument i fshehur, çdo akt dhune, çdo përpjekje për ta fshirë, do të shërbente vetëm për ta bërë më të fortë figurën e tij në ndërgjegjen kombëtare.

Shekujt e historisë shqiptare janë shënuar nga një varg i pandërprerë përpjekjesh, flijimesh dhe rezistencash, që kanë pasur si busull të vetme aspiratën për liri. Ky motiv i thellë, që ngjizet në ndërgjegjen kolektive të një populli të shtypur, është ai që ka ushqyer veprimin dhe qëndresën e shumë figurave të shquara kombëtare. Në këtë rrjedhë të gjatë sakrificash dhe ideali, përfshihet në mënyrë të natyrshme edhe figura e shumëdimensionale e Mulla Idriz Gjilanit – një ndër përfaqësuesit më të plotë të ndërthurjes mes besimit, intelektit dhe veprimit politik e kombëtar.

Mulla Idrizi nuk mund të rreshtohet brenda një kornize të ngushtë përshkrimore, sepse vetë jeta dhe veprimtaria e tij përfaqësojnë një univers të gjerë rolesh dhe funksionesh të ndërlidhura. Ai paraqitet njëkohësisht si hoxhë – udhëheqës shpirtëror dhe bartës i dijes tradicionale islame, por edhe si vizionar – që përtej horizontit të kufizuar të kohës së tij, projektonte një të ardhme të lirë për shqiptarët. Ishte realist në kuptimin më të mirë të fjalës, sepse veprimtaria e tij nuk ishte e shkëputur nga rrethanat konkrete historike, por i përgjigjej me mençuri dhe guxim sfidave të kohës.

Përkushtimi i tij ndaj çështjes kombëtare nuk ishte deklarativ, por i mishëruar në çdo akt të jetës së tij publike dhe private. Si atdhetar i devotshëm, ai nuk u mjaftua me fjalë të bukura për atdheun, por vuri veten në shërbim të tij me vetëdijen se kjo rrugë ishte e mbushur me rrezik, por edhe me nder. Si përfaqësues politik dhe figurë e njohur në tubime kombëtare dhe ndërkombëtare, Mulla Idrizi nuk fliste vetëm si një individ, por si zë i një populli që kërkonte të dëgjohej dhe të njihej në të drejtën e tij për vetëvendosje.

Ai mbeti gjatë gjithë jetës së tij një njeri i patjetërsueshëm – i papërkulur përballë presioneve, i pakompromis përballë padrejtësive dhe i palëkundur në përkushtimin ndaj idealit kombëtar. Figura e tij si luftëtar i madh i lirisë nuk është thjesht një shenjë e përfshirjes në betejat fizike apo politike të kohës, por mbi të gjitha një simbol i qëndresës morale, e cila është përmasë thelbësore e çdo lëvizjeje të vërtetë çlirimtare.

Mulla Idrizi e ëndërronte Kosovën e lirë – të çliruar jo vetëm nga prangat e pushtimit, por edhe nga vargonjtë e nënshtrimit shpirtëror. Ai gjakonte me gjithë qenien e tij që një ditë të shihte Kosovën të bashkuar me shtetin amë, në gjirin natyror të atdheut shqiptar, aty ku i takon me të drejtë historike, gjeografike dhe shpirtërore. Dhe në këtë ëndërr të tij – të pashuar edhe në çastet më të errëta – gjendet thelbi i vizionit të tij: një Kosovë e lirë, dinjitoze dhe e bashkuar, si pjesë e pandashme e trungut kombëtar.