[ Libra NëLinjë ]
Shkruan Qazim Ali Deda
Romani “Iliriana” i autorit Reshat Sahitaj, i botuar rishtazi nga shtëpia botuese Liberty Presse në Francë (2025), me një parathënie të ngjeshur nga kritiku dhe poeti francez Daniel Leuwers, më ra në dorë si një frymë e re, një zë i veçantë që vjen nga trualli shqiptar, për të rrëfyer jo vetëm një histori dashurie, por një univers të tërë ndjenjash, përplasjesh dhe ëndrrash që kapërcejnë kufijtë e zakonshëm të një romani tradicional. Leximi i tij, i bërë për një frymë, më mbushi me një emocion të veçantë: ndjeva se nuk isha vetëm përballë një teksti letrar, por në një udhëtim të thellë estetik dhe filozofik, ku historia e dy të rinjve të dashuruar shndërrohej në një metaforë të madhe të jetës ballkanike, të përjetësisë së dashurisë dhe të luftës së njeriut për të dalë mbi kufizimet që i imponon realiteti shoqëror e historik.
Në hyrje të romanit, përmes fjalës së Daniel Leuwers, lexuesi ftohet të hyjë në një botë të përftuar me finesë, ku freskia e shprehjes dhe tisat e hollë të emocioneve e bëjnë leximin një përjetim estetik. Leuwers nuk kufizohet vetëm në prezantimin e autorit, por na zbulon edhe atë çelës që i hap portat për një lexues të huaj: origjinalitetin e stilit dhe fuqinë e një penë që buron nga përvoja e një populli dhe e një shpirti të pasur, që di të bartë plagët e historisë, por edhe të gjejë në dashuri dhe fantazi një formë të lartë shërimi e shprehjeje. Kështu, qysh në hyrje, krijohet një ndjesi se romani nuk është vetëm një histori intime, por një udhëtim që merr me vete dritëhijet e një bote të tërë.
Qendra e romanit është një histori dashurie mes dy të rinjve, që i përkasin kombeve të ndryshme. Një dashuri që në shikim të parë duket e thjeshtë, e pastër dhe e ndërtuar mbi ndjenja njerëzore universale, por që në thelb bart një kompleksitet të madh: përplasjen e mentaliteteve ballkanike, pengesat që lindin nga historia dhe paragjykimet, tensionet e përditshmërisë dhe, mbi të gjitha, sfidën e të qenit ndryshe në një shoqëri që shpesh ngurtësohet në forma të caktuara të të menduarit. Kjo dashuri nuk është e stolisur me lajka apo sentimentalizëm artificial; ajo është e zhveshur nga zbukurimet e tepërta dhe shfaqet ashtu siç është: e sinqertë, e vështirë, e përballur me antagonizma, por njëkohësisht edhe e mbështjellë me një urtësi të brendshme që e bën të pavdekshme.
Në këtë kuptim, romani bëhet më shumë se një rrëfim dashurie. Ai është një pasqyrë e shpirtit ballkanik, ku psikologjia e individit përplaset me realitetin kolektiv, ku dashuria e pastër përballet me paragjykimin, ku fantazia shndërrohet në një mburojë ndaj fatit. Kjo e bën Iliriana-n një vepër që nuk mund të lexohet vetëm si një roman, por si një traktat i heshtur mbi njeriun, mbi guximin për të dashur dhe mbi luftën për ta mbajtur të gjallë shpresën edhe aty ku duket se gjithçka është e pamundur.
Stili i Reshat Sahitajt është i veçantë. Ai nuk niset për të shkruar një roman të zakonshëm, por një tekst që i ngjan një tapicerie të gërshetuar me shumë fije: realizëm, humor, ironí, mençuri dhe një fantazi të gjallë, që nuk i largohet kurrë realitetit. Në faqet e romanit ndihen qartë mendimet e tij diplomatike, përvoja e gjatë në botën e madhe, por edhe ndjenja e hollë e një shkrimtari që i njeh mirë mekanizmat e shpirtit njerëzor. Ai di të ngrejë një tension dramatik pa e shndërruar atë në patetikë të panevojshme, di të ndërthurë lojën e fatit me ironinë e jetës, di të thurë një alegori që lexuesin e bën të ndalet dhe të reflektojë. Alegoria këtu nuk është thjesht një ornament estetik; ajo është thelbi i veprës, një mënyrë për të thënë më shumë nga sa duket në sipërfaqe, një ftesë për ta lexuar romanin si metaforë të jetës dhe të fatit njerëzor.
Në planin filozofik, Iliriana është një meditim mbi dashurinë dhe lirinë. Dashuria në këtë roman nuk është vetëm ndjenjë intime, por një akt rebelimi ndaj kufijve, paragjykimeve dhe barrierave që i vë shoqëria. Ajo është një formë rezistence, një mënyrë për të thënë se njeriu nuk duhet të pranojë të jetojë në kornizat e imponuara, por duhet të guxojë të ndjekë zemrën dhe ëndrrën e vet. Ky mesazh e shndërron romanin në një vepër universale, sepse dashuria si akt lirie është një temë që prek çdo kulturë, çdo kohë dhe çdo lexues.
Në këtë pikë, është e pamundur të mos e krahasosh Sahitajin me autorë të tjerë botërorë. Është e vërtetë që në Iliriana mund të gjesh ngjashmëri me Tagorën, me freskinë e rrëfimit të tij; me Salman Rushdie-n, për nga mënyra si imagjinarja dhe realja shkrijnë kufijtë; me Steinbeck-un, për nga pasioni për jetën e thjeshtë dhe dramat e saj; me Thomas Gifford-in, për nga tensioni narrativ që ngrihet mbi çdo faqe. Por, në të njëjtën kohë, Sahitaj është unik: ai ka zërin e vet, që vjen nga Ballkani, me gjithë peshën e historisë dhe me gjithë pasurinë e kulturës që bart ky rajon. Zëri i tij është origjinal, i pandryshueshëm, sepse ai nuk përpiqet të imitojë, por të rrëfejë atë që ka përjetuar dhe besuar.
Ky origjinalitet lidhet drejtpërdrejt me personalitetin e autorit. Reshat Sahitaj nuk është vetëm shkrimtar; ai është edhe një atdhetar, një intelektual që ka jetuar midis dy botëve – asaj të Kosovës së plagosur dhe asaj të hapësirës ndërkombëtare ku është shquar si diplomat e njeri i kulturës. Kjo përvojë i jep romanit një thellësi të veçantë: çdo fjali është e ngarkuar me një peshë të brendshme, çdo episod përçon diçka që lidhet me historinë dhe fatin e një populli. Në këtë kuptim, Iliriana është më shumë se një roman: është një pasqyrë e identitetit shqiptar, një dëshmi se edhe në mes të dhimbjeve dhe pengesave, shpirti i njeriut mbetet i aftë të ëndërrojë, të dashurojë dhe të shpresojë.
Lexuesi që e mbyll këtë libër nuk mbetet vetëm me historinë e një dashurie. Ai del prej tij me ndjesinë se ka kaluar një udhëtim të gjatë nëpër labirintet e shpirtit njerëzor. Ndjen se është përballur me pyetje themelore: Çfarë do të thotë të duash? Çfarë kuptimi ka liria? Sa i aftë është njeriu të kapërcejë kufijtë që ia imponon jeta? Këto pyetje e bëjnë romanin të qëndrueshëm, e bëjnë një vepër që nuk mbaron me faqen e fundit, por që vazhdon të jetojë në mendjen dhe zemrën e lexuesit.
Për këtë arsye, Iliriana duhet parë si një arritje e madhe e letërsisë shqipe bashkëkohore. Ajo dëshmon se penat shqiptare mund të prodhojnë vepra që nuk mbeten vetëm brenda kufijve të një gjuhe apo të një kulture, por që flasin në një gjuhë universale, që prekin lexues nga kultura të ndryshme. Botimi në Francë dhe vlerësimi nga kritika ndërkombëtare është një dëshmi e qartë se Reshat Sahitaj ka sjellë një vepër që meriton vëmendjen më të lartë.
Në fund, unë e ndjej veten me fat që pata mundësinë ta lexoj këtë roman menjëherë pas promovimit të tij në Prishtinë. Ishte një përjetim i veçantë, një udhëtim që më bëri të reflektoj, të ndiej dhe të rikujtoj fuqinë e letërsisë për të ndryshuar shpirtin e njeriut. Iliriana nuk është vetëm një histori dashurie; është një mrekulli e shprehjes, një himn për dashurinë, lirinë dhe shpirtin njerëzor. Është një roman që do të qëndrojë gjatë, sepse është i ndërtuar mbi themele të forta: mbi bukurinë e gjuhës, fuqinë e mendimit dhe universin e pafund të zemrës njerëzore.
Vendosja e Sahitajt në kontekstin e letërsisë shqiptare bashkëkohore
Nga Qazim Ali Deda
Në panoramën e letërsisë shqiptare bashkëkohore, Iliriana është një gur i çmuar. Letërsia shqipe e ka trajtuar shpesh temën e dashurisë dhe të lirisë, por rrallë me një dimension kaq universial dhe me një gjuhë që kapërcen kufijtë kulturorë. Sahitaj e vendos veten në radhën e atyre autorëve shqiptarë që arrijnë të bëjnë lidhjen mes përvojës kombëtare dhe universales.
Në romanet e Ismail Kadaresë, kemi parë se si historia e Shqipërisë bëhet metaforë e fatit njerëzor. Në një mënyrë tjetër, më intime dhe më të butë, Sahitaj arrin diçka të ngjashme: historia e dashurisë mes dy të rinjve bëhet metaforë e gjithë Ballkanit, e përplasjes së kombeve, e mundësisë për pajtim dhe bashkëjetesë.
Një fragment që e përmbledh këtë dimension është ky:
“Dashuria e tyre nuk kërkonte të ndryshonte botën, por vetëm ta bënte atë më të durueshme.”
Kjo fjali përmban një urtësi të thjeshtë, që e vendos romanin në një plan filozofik të afërt me atë të letërsisë së madhe botërore. Nuk kemi këtu patetikë apo retorikë, por një reflektim të thjeshtë dhe të thellë, që i flet drejtpërdrejt lexuesit.
Në letërsinë bashkëkohore shqiptare, ku shpesh dominon tematika e dhimbjes historike, e traumave kolektive dhe e emigracionit, Iliriana sjell një frymë të re: dashuria si shpëtim, si guxim, si mbijetesë. Ky është një kontribut i rëndësishëm, sepse na kujton se letërsia nuk është vetëm dëshmi e dhimbjes, por edhe shprehje e shpresës dhe e bukurisë njerëzore.
Një dimension i veçantë që nuk mund të anashkalohet në leximin e romanit Iliriana është personaliteti i vetë autorit. Reshat Sahitaj nuk është vetëm një shkrimtar, por edhe një intelektual i angazhuar, një atdhetar dhe një diplomat i fjalës. Ky formim i shumëfishtë shfaqet fuqishëm edhe në strukturën e romanit, në mënyrën si ndërthuret ndjenja intime me përgjegjësinë historike.
Në shumë raste, lexuesi ka ndjesinë se fjalët nuk janë thjesht një narrativë e trilluar, por një dëshmi morale e një njeriu që ka parë e ka përjetuar tensionet e kohës. Një nga fragmentet që ilustron këtë është:
“Të dashurosh në Ballkan nuk është vetëm çështje zemre, është edhe akt guximi.”
Kjo fjali duket sikur del drejtpërdrejt nga përvoja e autorit, i cili e njeh mirë historinë e përplasjes, të padrejtësisë dhe të ndarjeve. Por njëkohësisht, aty ndihet edhe filozofia e tij diplomatike: dashuria shihet si ura më e natyrshme mes kulturave, si gjest human dhe civilizues.
Ky dimension e bën Sahitajin të krahasueshëm me shkrimtarë që kanë pasur gjithashtu një përvojë publike dhe diplomatike, si p.sh. Pablo Neruda, i cili bashkoi poezinë me angazhimin politik, ose Václav Havel, që ndërthurte dramën letrare me përgjegjësinë historike.
Në Iliriana, lexuesi gjen jo vetëm një roman dashurie, por edhe një traktat të heshtur mbi bashkëjetesën, dialogun dhe dinjitetin njerëzor. Ky është mesazhi i një autori që e sheh letërsinë jo si zbukurim, por si mision.
Jehona që bën romani Iliriana për lexuesin shqiptar dhe ndërkombëtar, është e bujshme !
Romani Iliriana i Reshat Sahitajt është më shumë se një rrëfim i dashurisë së dy të rinjve. Ai është një metaforë e madhe mbi fatin e Ballkanit, mbi mundësinë e pajtimit dhe mbi guximin për të besuar te bukuria njerëzore përkundër dhunës së historisë.
Lexuesi shqiptar e sheh te ky roman një pasqyrë të vetvetes, të dashurive të pamundura, të kufijve që nuk janë vetëm gjeografikë, por edhe shpirtërorë. Ndërsa lexuesi ndërkombëtar e gjen aty një dëshmi të universales, një histori që mund të ndodhte në çdo cep të botës ku paragjykimi përplaset me dashurinë.
Një nga pasazhet përmbyllëse e shpreh këtë në mënyrë të paharrueshme:
“Dashuria e tyre nuk fitoi mbi botën, por fitoi mbi frikën. Dhe kjo mjaftonte.”
Kjo fjali është thelbi i romanit. Ajo i jep lexuesit një mësim të thjeshtë dhe të thellë: se letërsia nuk është gjithmonë për të ndryshuar historinë, por për të ndryshuar zemrat.
Madje, Iliriana mbetet një nga veprat më të arrira të letërsisë bashkëkohore shqiptare, një roman që ka potencialin të lexohet dhe të vlerësohet edhe në hapësira të tjera kulturore. Me stilin e tij të pasur, me përshkrimet e ndjera dhe me mesazhin e thellë filozofik, Sahitaj e ngre zërin e letërsisë sonë në nivel ndërkombëtar.
Jehona e këtij romani është e qartë: është një thirrje për dashuri, për guxim, për besim në humanitet. Dhe në këtë kuptim, Iliriana nuk është vetëm një roman për dy të rinj, por një dhuratë për çdo lexues që beson ende se fjala mund të jetë shpëtim.
