Tortura që shkatërron individin !

Nga Nafi Çegrani

Në historinë e popujve ka çaste kur koha vetë përulet nga pesha e padrejtësisë. Ka ditë kur drejtësia hesht si një gjykatës i frikësuar, dhe e vërteta mbytet nën zhurmën e fjalimeve të rreme dhe proceseve të inskenuara. Një nga këto çaste ndodhi në pranverën e vitit 1981, kur shpërthyen protestat e studentëve shqiptarë në Kosovë. Kërkonim vetëm atë që u takonte çdo njeriu në çdo shoqëri të qytetëruar: dinjitet, barazi dhe të drejtën për të qenë të barabartë në federatën jugosllave. Por pushteti nuk e duron as kërkesën, kur ajo lind nga shpirti i shtypur.

Në vend të dialogut, na ofruan prangat. Në vend të të drejtës, na ftuan në qelitë e burgjeve. Aty nisi edhe kalvari im – pjesë e asaj që më vonë do të njihej si Procesi i Zenicës – një proces i errët, i mbuluar me retorikën boshe të “mbrojtjes së rendit kushtetues” dhe zbrazëtinë e një sistemi që kishte frikë nga mendimi i lirë.

Kur drejtësia kthehet në armë kundër qytetarit

Nuk isha as terrorist, as komplotist, as armik i shtetit. Ishta një njeri i zakonshëm, me mendje të lirë, që guxova të mendoj jashtë kallëpeve ideologjike. Por kjo mjaftoi. Sepse në një regjim që ushqehet me frikë dhe dëgjueshmëri absolute, mendimi ndryshe është më i rrezikshëm se një armë. Më arrestuan pa prova, më nxorën në gjyq pa dëshmi të besueshme. Dhe më dënuan – jo për atë që kisha bërë, por për atë që mund të kisha menduar.

Në bankën e të akuzuarve, nuk ishte ulur një kriminel – por një simbol. Mbi mua rëndonte nevoja e pushtetit për të frikësuar të tjerët. Ishte një spektakël politik i organizuar me kujdes: prokurorë që lexonin akuza të fabrikuara, gjykatës që shikonin më shumë nga komiteti i partisë sesa nga e drejta, dhe dëshmitarë që shpesh më shikonin me turp, të vetëdijshëm për lojën e pistë në të cilën ishin futur.

Tortura nuk është gjithmonë fizike. Shkatërrimi i njeriut fillon nga shpërbërja e dinjitetit të tij. Të jesh i pafajshëm dhe të dënohesh – kjo është forma më e sofistikuar e dhunës që një shtet mund t’i bëjë një qytetari. Ai çast, kur e kupton se drejtësia nuk është më strehë, por kurth, është momenti i vdekjes së brendshme. Aty ku shteti, në vend që të të mbrojë, të dhunon përmes ligjit, përmes heshtjes së avokatit, përmes fjalës së thatë të gjykatësit që e lexon dënimin si një përshpëritje mekanike.

Hakmarrje e sistemit ndaj vetëdijes njerëzore…

Kjo nuk ishte drejtësi – ishte hakmarrje e shtetit ndaj njeriut që nuk pranoi të përkulej. Ishte një akt përçudnues, ku drejtësia vdiq dhe në vend të saj mbretëroi terrori institucional. Unë isha shënjestër sepse isha i vetëm, pa lidhje partiake, pa mbështetje. Por më shumë se kaq – sepse nuk më kishte vdekur ndërgjegjja.

Çdo natë në burg më sillte pranë një pyetje që më ndjek edhe sot:
Çfarë ndodh me një shoqëri kur viktimat e saj heshtin dhe xhelatët shkruajnë historinë?
Pas kaq dekadash, plagët nuk janë mbyllur. Janë aty, të freskëta në kujtesën time dhe të të tjerëve që kaluan nëpër furinë e atij mekanizmi represiv. Por kjo nuk është vetëm një çështje personale. Është një thirrje për drejtësi të vonuar, për një rishikim moral dhe juridik të një historie që u shkrua me dhunë.

Sot, kur shumë shtete flasin për drejtësi tranzicioni, për pajtim dhe rehabilitim, pyes veten:
Kush do të mbajë përgjegjësi për dënimet e padrejta? Kush do ta pranojë fajin kolektiv të një sistemi që ndërtoi themelet mbi vuajtjen tonë?

Çështje si kjo nuk janë vetëm juridike. Janë themelore për moralin e një kombi. A mund të ketë demokraci të vërtetë pa e rishikuar të shkuarën? Pa e pranuar të vërtetën, pa kërkuar ndjesë, pa ofruar rehabilitim?

Unë nuk kërkoj hakmarrje. Por kërkoj që historia ime dhe e shumë të tjerëve të mos mbetet në hije. Sepse heshtja e shoqërisë ndaj torturës është bashkëpunim me të keqen.
Unë gjersa kaloja tmerre shtërngatash dhe torturash çnjerëzore në burgun hetues të Zenicës, dhe sa herë, rradhë e pa rradhë më merrnin pjestarë të policisë nga qelia dhe duar lidhur në pranga më dërgonin në bodrupet me njolla gjaku të ndërtersës së SPB të Bugojnës, ku ne shqiptarët që ushtronin dhunë dhe terror mbi trupin tonë, duhej të shtriheshim, duke na shkelur me këmbë e shqelma, të shtrirë sikur do të therrnin dema të lidhur. Ishte fakt se torturat dhe metodat e tilla fashuste kishin qëllim të bënin personin lecka në aspektin moral dhe ta thyenin që të pranonte krime që nuk i kiiushte bërë, qëllim që ta shkatëronin individin edhe psiqikisht, duke thyer mizorisht personalëitetin e tij.

Kur trupi bëhet arenë dhune dhe shpirti objekt thyerjeje

Gjatë ditëve dhe netëve të gjata në burgun hetues të Zenicës, kalova nëpër shtërngata torturash që sot nuk mund të përshkruhen pa dridhje. Ishin net të mbuluara me terr, ku ora ndalonte dhe njeriu reduktohej në një numër pa zë. Policë me uniforma të shtetit, me urrejtje të ndërtuar sistematikisht ndaj çdo shqiptari që guxonte të mendonte ndryshe, më nxirrnin nga qelia – herë pas here, rradhë e pa rradhë – me duart e lidhura me pranga të ftohta që më gërryen mishin.

Më dërgonin në bodrumet e ndërtesës famëkeqe të SPB-së në Bugojno – bodrume që ruanin ende njollat e gjakut në muret e lagështa, dëshmi të urrejtjes së institucionalizuar. Aty, i shtrirë si një kafshë që pritej të therrej, mbi dyshemetë e pista të betonit, më shkelmonin, më përplasnin me tërbim, sikur të isha dema i lidhur që duhej nënshtruar.
Nuk ishte më thjesht dhunë fizike. Ishte një ritual sistematik çnjerëzor, një skenar i dizajnuar për të shkatërruar njeriun në thelb – për ta bërë lecka në aspektin moral, për ta zhveshur nga personaliteti dhe dinjiteti, për ta çuar në atë pikë ku truri i mpaket dhe shpirti kërkon të dorëzohet.

Këto tortura nuk kishin për qëllim të zbardhnin një të vërtetë – sepse nuk kishte krim që unë ta kisha bërë. Qëllimi ishte krejt tjetër: të pranoja një gënjeshtër, të pohonim një faj që nuk ekzistonte, të nënshkruaja vetëfundosjen e ndërgjegjes sime. Ishte një fabrikë rrëfimesh të detyruara – ku viktima duhej të bëhej dëshmitar i gënjeshtrës që vetë sistemi kishte përgatitur.

Në atë ferr të përditshëm, njeriu fillon ta ndjejë trupin si një barrë që s’e ndihmon më, një lëkurë që përbuzet dhe përçudnohet. Por më e rëndë ishte dhuna mbi shpirtin, përpjekja për ta gjunjëzuar vetëdijen, për ta fshirë kujtesën kombëtare dhe për të mbjellë ndjenjën e fajit në një vend ku vetëm dinjiteti mbijetonte.

Ishte një luftë e heshtur mes njeriut dhe sistemit, dhe unë, edhe pse i vetmuar, e ndjeja në atë dhunë gjithë tragjedinë e një populli që paguante çmimin e identitetit të vet.
Unë u bëja ballë fortunave të tilla që ata i quanin ARGUMENT BACILINUM, vetëm nga fakti se nuk isha kryes i ndonjë krimi, dhe që nuk kisha njohuri për budallakira të tilla që i dëgjoja nga rrëfimet5 e hetuesve policir si Ante Bernada, Stipe Grabovac, ose shefi i tyre Fikret Bradariq. Pafajsinë time e dinin edhe ata, por kishin qëllim të keq dhe jo njerëzor që në saje të torturave të ashpra, donin të shkatëronin gjëndjuen time psikike dhe fizike, pra paralelisht duke bërë trupin e maviosur nga dajaku, do të shkatëronin mëndjen.

Kur trupi mavijoset, por ndërgjegjja s’rrëzohet

… U bëja ballë atyre furtunave çnjerëzore – që ata i quanin me gjuhën e tyre të shthurur “argument bacilinum” – me një qëndresë që vinte jo nga forca fizike, por nga pafajësia. Nuk kisha kryer krim, nuk kisha dijeni për asnjë akt subversiv, dhe gjithçka që dëgjoja nëpërmjet gojëve të hetuesve si Ante Bernada, Stipe Grabovac, apo shefit të tyre Fikret Bradariq, më ngjante si rrëfenjë e një bote të sëmurë, e ngjizur në urrejtje dhe paranojë ideologjike.

Ata e dinin mirë që isha i pafajshëm. Shikonin në sytë e mi se nuk kishte frikë, por as gënjeshtër. Por nuk kërkonin të vërtetën – ajo nuk kishte vlerë në skenarin që ata kishin ndërtuar. Qëllimi ishte tjetër: të më thyenin, të më gjunjëzonin, të më ndanin nga vetvetja, duke e copëtuar trupin e duke errësuar mendjen.

Ishte një metodë klasike e aparateve represive: tortura fizike si hyrje në rrënimin psikik. Njollat e gjakut, mavijosjet në trup, nuk ishin qëllim në vetvete, por instrument për ta bërë shpirtin të ndjejë turp, për ta shtyrë njeriun drejt kapitullimit. E quanin “argument”, por në të vërtetë ishte krim me miratimin e shtetit, një metodë mizore për të krijuar dëshmitarë të fabrikuar, fajtorë të detyruar, dhe për të mbuluar frikën e pushtetit me një maskë “rendit”.

Unë nuk kisha mbrojtje, nuk kisha lidhje me struktura politike, nuk isha askushi në sytë e sistemit. Por isha gjithçka që ata urrenin: një njeri i lirë brenda vetes. Dhe këtë nuk mund ta falnin. E ndjenin që brenda trupit tim të mavijosur, shpirti s’u kishte nënshtruar. Dhe kjo i bënte edhe më të egër.

Unë u bëja ballë, sepse kisha ndërgjegje të pastër, por ndjehesha i fyer nga sjelljet shtazarake të tyre, isha i brengosur dhe i fyer përse më përgjaknin në fytyrë me pranga lidhur, që hekurat ishin futur thellë në koska, dhe duarët e mia me javë e muaj ishin të ënjura. Nuk mundesha as të ulesha nga dhimbjet që nuk durroheshin, madje edhe urinoja gjak…!

Ndërgjegjja e pastër në trupin e përgjakur

Unë u bëja ballë – jo sepse isha hero, por sepse kisha ndërgjegje të pastër. Nuk kisha frikë nga e vërteta, por thellë në shpirt më vinte turp për ata që e kishin vrarë njerinë brenda vetes dhe silleshin si përbindësha. Sjellja e tyre shtazarake nuk më lëndonte vetëm trupin, por edhe dinjitetin, më poshtëronte si njeri, më fyente si shqiptar, më copëtonte si bir i këtij kombi.

Ishte e pashpjegueshme: Pse duhej të përgjaknin fytyrën time? Pse me pranga të ngulura në lëkurë, në kocka, të cilat mbeteshin të thella si plagë që s’mbyllen kurrë? Duart e mia ishin të ënjura për javë e muaj, mish i gjallë mbi kockë të mavijosur. Nuk mund të ulesha, nuk mund të flija, nuk mund të lëvizja pa dhimbje që më çirrte së brendshmi.

Trupi im ishte shndërruar në një hartë dhune – çdo frymëmarrje më kujtonte goditjet, çdo lëvizje më përvëlonte. Edhe urina ishte gjak. Dhe asnjë mjek, asnjë njeri nuk vinte të më ndihmonte. Sepse për ta, unë nuk isha më njeri – isha një “objekt hetimi”, një trup që duhej përdorur deri sa të thyhej, të nënshkruante, të heshtte përjetësisht.

Por s’mund të më thyenin. Sepse ajo që s’prekeshin dot ishte shpirti im. Sado të më copëtonin trupin, nuk mund të më rrëzonin ndërgjegjen. Ajo ishte e vetmja pasuri që nuk ua dorëzova. Dhe në fund, pikërisht ajo më shpëtoi.

Qelia – vendi ku flisja me Zotin

Pas çdo seance torturash, më kthenin sërish në qelinë e ftohtë – një qelie që nuk kishte as dritë, as ngrohtësi, as kohë. Atje, nuk ishte vetëm heshtja që më rrethonte, por edhe krisma e brendshme e vetmisë, ajo që nuk tingëllon në vesh, por që përplas zemrën për muret e shpirtit.

Trupi më dridhej nga dhimbja, por më shumë se trupi, klithte shpirti. Dhe në atë terr të qelisë, kur çdo tingull zhdukej, kur as hapat e rojeve nuk dëgjoheshin më, unë flisja. Pa zë. Flisja me Zotin.

E pyesja Zotin jo pse më kishte braktisur, por pse më kishte lënë të mbaja gjithë atë barrë i vetëm. A ishte kjo një provë? A ishte ky ndëshkim? Apo ndoshta ishte një mënyrë që Ai të më tregonte se vetëm ai që kalon nëpër ferr, mund të flasë një ditë në emër të të përvuajturve?

Pastaj flisja me veten. Jo për të më dhënë kurajë – sepse kurajën nuk e gjen gjithmonë – por për të mos e humbur sensin e arsyes. I përsërisja vetes se isha i pafajshëm. Se nuk isha i çmendur. Se unë nuk isha ata. Se dhuna nuk më bënte më të keq. Që unë nuk duhej të bëhesha viktima që ata dëshironin: i thyer, i nënshtruar, i harruar.

Pastaj, ndër mend më vinte populli im. Njerëzit e mi të varfër, të nëpërkëmbur, që gjithmonë kishin paguar çmimin për lirinë që nuk ua jepnin kurrë. Mendja më shkonte te fëmijët që nuk dinin se çfarë ishte drejtësia, te pleqtë që vdisnin me mall për një atdhe të lirë, te nënat që prisnin pa kthim.

Atje, i vetëm dhe i shtrirë në dyshemenë e lagësht, thosha me vete:
“Ata mund të më marrin gjithçka – por nuk do të marrin dot vetveten time.”
“Nuk do të jem numër. Do të jem zë.”
“Nëse sot jam vetëm, nesër do të flas në emër të të gjithëve që u përdhosën dhe heshtën.”

… Isha njeri i vuajtur dhe si viktimë në Procesin e Zenicës, duke më involvuar me pa të drejtë organet e sistemit të drejtësisë jugosllave komuniste, të atyre që e inskenuan dhe zhvilluan një proces mizor dhe shovinist ndaj një Grupi shqiptarësh në krye të të cilëve sipas skenarëve jo human dhe jo njerëzor, por me motive politike nga hetuesia e njerëzve të pashpirt që i takonin rrjetit të një nëntoke kriminale komuniste dhe të UDB-së, e të cilët kërkonin kokën time, edhepse nuk kisha bërë ndonjë krim, ose si njeri i cili nuk kishja asnjë lidhje me rastin e ndonjë vrasjeje, siç pretendonin hetuesit e pa ciptë, gjykatësit dhe prokurorët e Gjykatës së atëhershme të Qarrkut në Zenicë të Bosnjës.

Guximi im nuk është armë, është qëndresë. Është rrënjosur në përvojën e vuajtjes, në përballjen me një sistem që nuk njihte as drejtësi njerëzore, as drejtësi juridike. Këtë e përjetova në mishin dhe shpirtin tim në vitin 1981, në Zenicë të Bosnjës, kur u përfshiva pa faj dhe pa asnjë provë në një proces të inskenuar nga aparati i drejtësisë jugosllave komuniste – një proces mizor dhe shovinist që kishte për synim jo të zbardhte një të vërtetë, por të përmbushte një skenar politik të hartuar në errësirën e nëntokës kriminale të UDB-së. U gjenda i akuzuar për krime që as nuk i kisha parë, as dëgjuar. Nuk kisha asnjë lidhje me ndonjë vrasje, me ndonjë veprim armiqësor ndaj shtetit – por isha aty.

Në bankën e të akuzuarve, i shënjestruar si “koka” e një grupi shqiptarësh, të etiketuar si kërcënim për rendin dhe sigurinë. Ishte një farsë. Një teatër makabër ku rolet ishin ndarë: hetuesit pa cipë, prokurorët e bindur, gjykatësit e përulur ndaj diktatit politik. Sistemi nuk kërkonte të vërtetën – kërkonte viktima. Dhe më zgjodhën mua. Jo për atë që kisha bërë, por për atë që përfaqësoja: një shqiptar i ndërgjegjshëm, i palëkundur në parimet e nderit dhe drejtësisë. Drejtësia si hakmarrje politike ! Në atë kohë, pushteti i frikësohej çdo shqiptari që mendonte ndryshe.

Çdo zë që kërkonte liri, barazi dhe dinjitet, shihej si rrezik. Prandaj, ndërtuan një aktakuzë të pavërtetë – me dëshmitarë të frikësuar, me “fakte” të fabrikuara, me qëllim të vetëm: eliminimin e kundërshtarëve politikë nën maskën e ligjit. Në vend që të më gjykonin mbi bazën e së drejtës, më gjykuan mbi bazën e paragjykimit politik. Akuza ndaj meje nuk ishte ligjore – ishte hakmarrje. E atyre që kishin frikë nga drita e së vërtetës, nga forca e një njeriu që nuk përkulet, edhe kur e rrethojnë zinxhirët. Në burgun e Zenicës, në qelitë ku njeriu harrohej, por nuk dorëzohej, unë nuk e humba shpresën.

E mbajta të gjallë me mendimin se një ditë e vërteta do të dalë. Se një ditë, fjala ime do të dëgjohet. Sepse unë nuk isha fajtor. Sepse drejtësia, ndonëse vonon, nuk shuhet. Unë nuk isha vetëm një individ i përndjekur. Isha një pasqyrë e gjithë një populli që u denigrua, u godit, u persekutua për shkak të emrit, gjuhës dhe kërkesës për dinjitet. Nëse unë isha viktimë, atëherë të gjithë ata që heshtën nga frika, që u torturuan, që u zhdukën pa gjyq, ishin pjesë e kësaj drame tragjike. … Në kujtimetr e mia, vijnë dallgë-dallgë si det i trazuar ato vuajtje, mundime dhe shkelje e dinjitetit tim njuerëzor nga çizmet e frikëshme të shovenistëve të regjimit.

Më kujtohen sjelljet mdhe veprikmet kriminale dhe mizore të inspektzorëve, gjykatësit hetzues, prokurorëve dhe gjykatësve, të cilët ishin mësuar me cinizmin e tyre të zgërdhiheshin me fatumin e njeriut, po njeriut të prangosur edhe kur nuk kishte ndonjë faj, por I akuzuar dhe dënuar për vepër jo vetëm që nuk kishte lidhje, por për diçka që nuk kishte as prova se kishte ndodhur. Ama, kështu ka urdhëruar shteti, dhe gjyqi vetë kadijë që të dënon(!) Sa keq, sa marri…

…Në atë qeli të lagësht, ku drita vinte vetëm si një rrip i hollë nga një grilë e ndryshkur, mbeta vetëm me Zotin… me heshtjen… me ndërgjegjen time. Dhe kjo heshtje fliste. Më fliste me zërin e nënës sime që qante larg, me fjalët e fëmijërisë sime që m’i thërriste emrat e miqve të rënë a të zhdukur, me psherëtimën e popullit tim të nëpërkëmbur që më thoshte: “Mos u dorëzo!”

Ndonjëherë, në netët e gjata të vetmisë dhe ankthit, flisja me Zotin jo me fjalë, por me lotë të heshtur që rridhnin nga një dhimbje që nuk mund të shprehej. Nuk kërkoja as mëshirë, as hakmarrje. Kërkoja vetëm të mos më braktiste forca për të mos u bërë si ata… për të mos u bërë i poshtër… për të mos u bërë vegël e së keqes… Dhe, çdo gjë i ngjante Ferrit të Dante Aligerit, edhe Zoti heshtte. Por heshtja e Tij ishte një përgjigje. Më mësonte durimin. Më mësonte se në çdo rrahje të zemrës sime që nuk dorëzohej, kishte shpresë. Dhe shpresa është arma më e fuqishme e atij që nuk ka asgjë tjetër.

Ndonjëherë flisja me popullin tim – me ata që s’më dëgjonin, por që i ndjeja thellë në ndërgjegje. U flisja me mendje sikur t’ua përcillja një amanet: “Mos e harroni kurrë të vërtetën! Mos u mësuani me padrejtësinë si të ishte fat i natyrshëm. Mos e shisni ndërgjegjen për qetësinë e rreme.”

Çdo çast në burg ishte një betejë. Jo me prangat, jo me dajakun – por me vetminë, me rrezikun që njeriu të bëhet i njëllojtë me egërsinë që e rrethon. Dhe unë nuk doja të bëhesha si ata. Doja të mbetesha njeri. Doja të ruaja fytyrën time përballë pasqyrës së shpirtit tim, edhe kur ajo ishte mbuluar nga mavijosjet dhe përgjakjet.

Në netët më të zeza, kur dhembja vinte në valë si baticë pa fund, mbështetesha mbi një fjalë të vetme që më mbante gjallë: dinjiteti. Ai ishte i vetmi kështjellë që nuk mund ta rrënonin me asnjë torturë. Mund të më rrëzonin trupin, por jo frymën.

Unë u fala me Zotin, jo si një mëkatar që kërkon falje, por si një dëshmitar që kërkon kuptim. I thashë: “Nëse Ti sheh, mos më lër të harrohem në errësirën e këtyre mureve. Mos lejo që kjo dhimbje të jetë e kotë. Le të bëhet dritë për ata që do të vijnë.”

Gjykatësi Bodul Nikica – një figurë e ngrirë dhe e ftohtë si mermeri i një varri, që sillte ndjenjën se nuk ishe përballë një njeriu, por përballë një mekanizmi cinik shtypës – fliste me arrogancën e atij që ndien pushtetin e pandëshkueshmërisë. Në të dy krahët e tij, inspektorët Ante Bernata, Stipe Grabovac, Pero Pepac – sytë e tyre pa dritë, shikimi i tyre një përzierje urrejtjeje dhe kënaqësie sadiste, të nxitura nga paaftësia për të qenë njerëz, por të mësuar të shtypin ata që i ndienin si “të rrezikshëm” për rendin e tyre të çalë.

Dhe ai tjetri – shefi i tyre me emër të panjohur, NN ( për të cilin më vonë kuptova se quhej Fikret Bradariq ), një primitiv, një përbindësh i kohës moderne, mik i Zdravko Mustaqit, që sillej si zot në ferrin e tij, ku vendoste kush do qante e kush do rrëzohej i gjakosur në dysheme. Një emër i heshtur që bartte në vete gjithë brutalitetin e një aparati që nuk njihte mëshirë. Po ashtu, drejtori i burgut hetues, Fahrudin Jarac – intrigant i regjur, një qenie që zgërdhihej në krah të kriminelëve si një majmun që përpiqet të imitojë mizorinë për t’u dukur i fuqishëm.

Një emër që do duhej të simbolizonte rendin, por që në të vërtetë ishte vetëm një hallkë tjetër e torturës së organizuar. Ai dhe shokët e tij silleshin me një gëzim të pështirë, qeshnin me të madhe kur më shihnin të gjakosur, të uritur, të pafuqishëm – si të ishin spektatorë në një shfaqje ku njeriu përbuzet për t’u “edukuar” në emër të shtetit. Në ato çaste – në ato net të gjata pa fund – m’u duk se isha kthyer në një shënjestër të errësirës njerëzore, si në ato netë të famshme të “thikave të gjata” që historia i ruan me frikë dhe me neveri. E ndieja se përballë nuk kisha më oficerë policie, por xhelatë që kishin humbur sensin e së drejtës. Ata ishin një shtet brenda shtetit, një krim që kishte veshur petkun e ligjshmërisë, për të munduar njerëzit me mendim, me guxim, me ndërgjegje.

Fyer, i poshtëruar, i drobitur në trup, por me shpirt që nuk thyhej – kështu ndihesha. Çdo përpjekje e tyre për të më shtypur, më afronte më shumë me të vërtetën time dhe më largonte nga frika. Sepse kur ke përballë makinerinë e së keqes, e vetmja armë që të mbetet është kujtesa. Dhe unë sot shkruaj, për të mos harruar, për të mos heshtur…

Kjo që shkruaj, njëkohësisht e kam edhe si një Apel për drejtësi, madje e gjithë kjo është një akuzë e fuqishme morale dhe historike kundër sistemit represiv që kam përshkruar me një ndjeshmëri të jashtëzakonshme në shkrimet e mia dhe me forcën e kujtesës së gjallë që nuk është thjesht personale, por përfaqësuese. Vargjet e fundit – “dhe unë sot shkruaj, për të mos harruar, për të mos heshtur, për të mos lejuar” – janë një betim ndaj së vërtetës dhe një dëshmi që kalon përtej rrëfimit autobiografik, duke u bërë akt civilizues.

Në atë botë të shtrembër, ku dhimbja ime ishte argëtimi i tyre, e ku çdo britmë ime jehonte si një akt rebelimi, e vetmja gjë që nuk më rrëmbyen dot ishte vetëdija ime – ajo vetëdije që më mësoi se shpirti i njeriut mund të burgoset, por jo të robërohet. Ata më lidhën duart, më mbyllën gojën, por nuk munden kurrë të më fshijnë mendimin. Sepse mendimi është më i fortë se hekuri, më i thellë se gropa e izolimit.

Në çdo shkelje të tyre mbi trupin tim, unë dëgjoja zërin e popullit tim që rënkonte nëpër burgje të tjera – në Goli Otok, në Idrizovë, në Burrel, në Spaç. Dhe atëherë nuk isha vetëm. Ishim mijëra. Dhe dhimbja ime nuk ishte vetëm e imja – ishte jehona e dhimbjes së një kombi të tërë, që kishte lindur me shpatën mbi qafë dhe me fjalën e ndaluar.
Ata mendonin se me çdo grusht do më fshinin të kaluarën, idealin, dashurinë për atdheun. Por unë mësoja ta përkufizoja dashurinë jo me ndjenja romantike, por me qëndresë. E vërteta, mësova, nuk është një luks për ditë të qeta – është mburoja e vetme në ditë të errëta. Dhe unë e mbajta fort, si njeriu që ruan dritën në një fanar gjatë furtunës.

Zoti, qëndronte me mua në heshtje. Nuk më ndihmonte me mrekulli, por me durim. Më mësonte ta duroj të ligën pa u bërë si e liga. Më mësonte ta përballoj padrejtësinë pa u kthyer në viktimë të urrejtjes.

Dhe kështu, çdo natë e qelisë time bëhej një kapitull i vogël i një libri që e dija se do ta shkruaja një ditë. Jo për hakmarrje. Jo për të shfryrë zemërimin tim. Por për t’u treguar brezave që vijnë, se e vërteta ka emra. Që krimi nuk është abstrakt. Që shtypja ka fytyra, zëra, metoda.

Ata ishin aty: Bodul Nikica me arrogancën e një të dehur nga pushteti; Ante, Stipe, Pero me zellin e një besnikërie të verbër; Bradariq, hijet e Mustaqit, Jarac dhe mishi i prishur i një aparati që nuk njihte as Zot, as drejtësi.

Por edhe unë isha aty. I gjakosur, i përulur, por jo i thyer.

Dhe sot, me këtë dorë që dikur e mëngëtën me hekura, shkruaj – jo për të mëshiruar veten, por për të nderuar të gjithë ata që s’patën mundësinë të shkruajnë. Të gjithë ata që u zhdukën pa gjurmë, por që jetojnë në kujtesën time si yje të shuar para kohe.
…E keqja ishte e përgatitur, e inskenuar. Fjalët e tyre më shponin si gozhda: “Nuk kemi prova, por kemi urdhër”. Dhe kur s’mund të më thyenin me pyetje, më fyenin me emrin më të dashur që kisha – më shanin nënën shqiptare. Aty ndjeja thellësinë e poshtërsisë – të më përbuzin jo për atë që isha, por për atë që përfaqësoja. Unë nuk e pres drejtësinë si mëshirë – ajo është një e drejtë e patjetërsueshme. Nuk isha i pafajshëm sepse më liruan – por sepse gjithmonë kam qenë i tillë, dhe asnjë torturë nuk ma ndryshoi ndërgjegjen. Të tjerët donin të më shihnin si një figurë të errët, si një “armik”, si një njeri që meriton urrejtje. Por unë nuk mbajta urrejtje për askënd – sepse i përkas një kulture që nuk rritet mbi hakmarrjen, por mbi ndjeshmërinë dhe përballimin.

Dinjiteti im nuk u ul as atëherë, as tani. Ai nuk vinte nga gjykatësit, as nga prokurorët, por nga vetë kultura ime shqiptare – ajo që më mësoi të jetoj me të drejtën, edhe kur bota më shtypte. Gjatë gjithë kohës në qelinë e vetmisë ku mbisundonte skëterra, jam orvatur të kontribuoj në rrugën e së vërtetës dhe drejtësia të ec në drejtimin e duhur të drejtë, por kjo nuk u interesonte as hetuesve dhe as gjykatësve, të cilët shpirtin e kishin përplotë inate dhe ndjenja shovinjiste antishqiptare, si të tillë edhe e kishin instaluar gënjeshtrën si akuzë lidhë me një “vrasje” të imagjinuar të vajzës së një ushtaraku të lartë të APJ, me emrin Meliha Deliq, të cilën, në fakt, as nuk e kisha parë ose njohur në jetë. Pos gënjeshtrave që pata dëgjuar nga goja e hetusve të policisë së Bugojnës dhegjykatësve hetues etj në burgun hetues të Zenicës.

Ky ishte një rast i rrallë i një inskenimi të një Procesi gjyqësor me akuza të kurdisura dhe të manipuluara, fillimisht duke i falsivikuar me deklarata të nxjerra nga të pandehurit siç ishin Vahedin Ramadani, Hajrullah Huseini, të cilët ishin shtrirë në dajak dhe ushtruar dhunë e paparë psikiko fizike në bodrumet e përgjakura të “SUP” Bugojnë dhe qelitë e hetuesisë në Zenicë. Madje “dëshmitarët” Arif Zeqiri, Gani Bekteshi , Basri Nuredini etj. mbi të cilët është përdoru dhunë dhe mashtrime, duke përdoruar edhe Argument bacilinumin, Beteja ime përballë terorrit dheakuzave prej gënjeshtrash, bëja thirrje dhe shkruaja Apele, Ankime për të shikuar të vërtetën, sepse unë nuk kisha agjë në dijeni për “rastin” si “vrasje” etj.

Inspektorët kroatë, serb e boshnjak në krye me Fikret Bradariqi, Ante Bernadën dhe “kllapa” e tyre kretene, vepronin si egërsirë me shkopi gome dhe revole në dorë, me shishe rakije dhe sy të zgurdulluar nga pijet alkoolike, bënin kërdi dhe gjakosje të fatprerëve- të pandehur, të atij grupi shqiptarësh të zgjedhur sipas planit sekret të UDB-së të krijonin aferë dhe të përdornin si viktimë, si kurban me këtë rast të inskenuar fill me nisjen e demonstratave shqiptare në Kosovë të 1981. Ata donin me çdo kusht dhe me çdo mjet torturrues të thenin dinjiitetin ti të çiltër dhe të më bënin leckë në aspektin moral dhe si njeri, që vuaja për fëmijët dhe gruan që kisin mbet në Shkup, të fyer dhe të uryer nga injoranca dhe të tjerë që kishin shërbyer si masha të ndryshkura të atij regjimi totalitar Në atë qeli, orvatesha t’i jap kuptim qëndresës sime.

Shkruaja apele, bëja ankesa, kërkoja që dikush të më dëgjonte – jo për mëshirë, por për drejtësi. Por ajo që më priste përtej dyerve të çelikut, nuk ishte drejtësia – ishin hetues me shpirt të helmuar nga urrejtja, gjykatës të verbuar nga shovinizmi, dhe një sistem që e kishte instaluar gënjeshtrën si normë ligjore. Akuza ndaj meje ishte aq absurde, sa edhe sot është e vështirë për ta besuar. Më lidhën me një “vrasje” të supozuar të një vajze me emrin Meliha Deliq – vajza e një ushtaraku të lartë të Armatës Popullore Jugosllave. Një emër që kurrë nuk e kisha dëgjuar, një person që as nuk e kisha parë, as takuar ndonjëherë në jetën time. Por kjo nuk i interesonte hetuesve. Ata nuk kërkonin fakte – kërkonin viktimë, dikë për ta përdorur si simbol të një hakmarrjeje politike që synonte të frikësonte shqiptarët pas demonstratave të pranverës së vitit 1981 në Kosovë.

Ata më zgjodhën mua si “kokën” e një grupi, për ta sakrifikuar në emër të rendit të tyre të kalbur. Gjithçka që u ndërtua kundër meje u ngrit mbi torturë, frikë dhe manipulim. Bashkëpandehurit e mi, si Vahedin Ramadani dhe Hajrullah Huseini, ishin shtrirë në dajak në bodrumet e gjakosura të stacionit të policisë në Bugojno dhe më pas në qelitë e hetuesisë në Zenicë. Dhuna ndaj tyre ishte çnjerëzore – trupa të rrahur, mendje të terrorizuara, shpirtra të thyer. Po ashtu, dëshmitarët e tjerë si Arif Zeqiri, Gani Bekteshi, Basri Nuredini e të tjerë, ishin produkti i dhunës dhe mashtrimit. Mbi ta u përdorën metoda që cenojnë çdo normë të së drejtës penale dhe ndërkombëtare.

Përdorimi i substancave si “argument bacilinumi” tregon një skenar që nuk ka të bëjë me hetim, por me krim institucional të organizuar nga shteti. Ata që duhej të mbronin të drejtën, ishin shndërruar në vegla të një makinerie të frikshme represive. Në krye të kësaj torture ishin emra të tillë si Fikret Bradariqi, Ante Bernada dhe bashkëmendimtarët e tyre – njerëz që vepronin si egërsira të dehura nga dhuna dhe alkooli, me revolen në dorë dhe urrejtjen në sy. Ata nuk ishin hetues – ishin zbatues të një plani kriminal për të thyer rezistencën shqiptare dhe për të dërguar mesazhin: “Kush mendon ndryshe, do të shkatërrohet.” Për mua, ata nuk kërkonin drejtësi – kërkonin t’i thyenin shpirtin njeriut, të më shndërronin në leckë, ta ndynin moralin tim, të më përçmonin përpara vetes dhe familjes sime. Mendoja për fëmijët e mi që më prisnin në Shkup. Për gruan time, që kishte mbetur e fyer, e përbuzur dhe e përçmuar nga një shoqëri e helmatisur nga propaganda e regjimit.

Në ato net të gjata, kur muret më përgjigjeshin me heshtje dhe qeliza nuk kishte tjetër jetë përveç frymëmarrjes sime të lodhur, kuptova një gjë: se kur gjithçka tjetër zhduket – liria, dinjiteti, zëri – ajo që mbetet është kujtesa. Dhe kujtesa, nëse nuk shndërrohet në urrejtje, bëhet rrëfim. Dhe rrëfimi, nëse është i vërtetë, bëhet mburojë.
Unë nuk isha më një njeri i vetëm – unë isha një përfaqësim. Ata nuk më urrenin si individ – më urrenin për atë që përfaqësoja: një shqiptar të vetëdijshëm, të ndërgjegjshëm, që nuk fshihte origjinën, gjuhën, mendimin.

Nuk e di sa herë më kishte kapluar dëshpërimi i plotë, dëshira për të mos folur më, për të pushuar së qeni… por sa herë që më vinte kjo ndjenjë, kujtoja fëmijët e mi. Gruan time. Prindërit që më rritën me ndershmëri dhe përulësi. Popullin tim që gjithmonë i kishte bartur vuajtjet me kokën lart, pa i bërë padrejtësi askujt. Dhe thosha: “Jo. Nuk do t’i dorëzohem errësirës së tyre.” – E di, e gjithë kjo dhe me vite e vite është një përballje e gjatë me padrejtësinë në heshtje publike! – mendoj edhe tani me veten time.

Zëri im nuk është më zëri i një të poshtëruari – është zëri i një dëshmitari të një kohe që duhet njohur, dënuar dhe kurrë më të mos përsëritet ndaj njerëzve të drejtë, ashtu siç Émile Zola ngriti zërin për kapiten Dreyfusin, edhe unë shpresoj që një ditë, në këtë Ballkan të trazuar, të lindë një shkrimtar, një intelektual, një njeri që do të guxojë të thotë: “Unë e akuzoj!” – jo për mua, por për të gjithë ata që u burgosën, u poshtëruan dhe u harruan padrejtësisht.

Unë jam ende këtu. Jetoj. Kujtoj. Shkruaj.
Pas mureve zhgënjim dhe sfidat !

Kur më liruan, nuk ndjeva gëzim – ndjeva një zbrazëti që më rëndonte më shumë se hekurat. Ishte një liri pa ngjyrë, pa dritë. Një liri që vinte pa kërkim falje, pa njohje të fajit, pa asnjë shenjë pendese nga ata që më kishin torturuar e dënuar padrejtësisht.
Unë dola nga burgu, por burgu nuk doli menjëherë nga unë. Heshtjet më ndiqnin në çdo cep të qytetit, ndërsa njerëzit më shikonin me dyshim – si njeri që kishte kaluar nëpër ferr, por që askush nuk guxonte ta përshëndeste me zë të lartë. Në sytë e disave isha viktimë; në sytë e të tjerëve, një “i mbijetuar me hije”.

E kuptova shpejt se sistemi nuk ndëshkon vetëm në qeli – ai të ndjek me dosje, me përjashtim, me heshtje të organizuar. S’pata mundësi të punësohesha në vendin tim. S’pata mundësi të flisja publikisht. S’pata të drejtë të kërkoja llogari. Dhe mbi të gjitha: s’pata as të drejtën për të harruar.

Por unë nuk u mbylla. Vendosa të jetoj me dinjitet. Fillova të shkruaj – në fillim fshehurazi, siç bëjnë njerëzit që ndihen ende të ndjekur. Pastaj me guxim, për ata që kishin humbur zërin përgjithmonë. Çdo fjalë që shkruajta ishte një dëshmi kundër heshtjes, kundër frikës, kundër harresës.

Jeta pas burgut nuk ishte kthim në normalitet. Ishte një betejë e re – më e heshtur, më e vështirë, por më e thellë. Tani nuk isha më viktimë e dajakut, por e kujtesës së përdhunuar.

E megjithatë, zgjedha të mos e urrej botën. Zgjedha të mos u ngjaj atyre që më munduan. Sepse ai që harron se është njeri, ai që zë vendin e torturuesit, nuk ndryshon asgjë – vetëm vazhdon rrethin e dhimbjes. E unë nuk desha të jem pjesë e një rrethi të tillë.

Fjala ime u bë zëri i atyre që nuk mund të flisnin, dëshmia e një beteje që po vazhdonte — beteja për drejtësi, për njohje, për dinjitet. Në një botë ku gjykatat heshtnin dhe historia shpesh shkruhej nga fitimtarët, unë kërkoja të mbaja gjallë kujtesën — sepse e vërteta nuk mund të shtypet përgjithmonë.

Në këtë rrugë, shkruajta jo vetëm për veten, por për të gjithë ata që u torturuan, u burgosën, u heshtën në këtë proces mizor dhe politik. Shkrimet e mia ishin një thirrje për ndërgjegje dhe një betejë për shpirtin e një kombi që meriton të jetojë lirshëm, pa frikë dhe padrejtësi.

…Një nga sfidat më të mëdha ishte përballja me gjykatat, jo vetëm ato të vendit, por edhe me institucionet ndërkombëtare, që shpesh më dhanë shpresë, por edhe zhgënjim të thellë. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut në Strasburg ishte një nga ato porta ku kërkova ndihmë. Aty paraqita ankesat e mia për procesin e inskenuar, për torturat, për mungesën e drejtësisë.

Por, ndonëse dëshmitë ishin të fuqishme, përballja me burokracinë ndërkombëtare ishte e vështirë. Dokumentet, procedurat, vonesat e gjata, dhe shpesh mungesa e vullnetit politik për të ndëshkuar padrejtësitë e komunizmit jugosllav, bënin që drejtësia të vonohej dhe, në shumë raste, të mos vinte fare. Komitetet e OKB-së për të drejtat e njeriut, megjithëse pranuan ankesat e mia, ishin të pafuqishme për të ndërhyrë në mënyrë efektive.

Ishte një ndjenjë e hidhur të kuptoja se drejtësia ndërkombëtare shpesh mbetet një ideal larg realitetit, sidomos për viktimat e sistemeve totalitare. Por, edhe pse zhgënjimet ishin të shumta, unë nuk u ndala. Çdo letër, çdo apel, çdo intervistë, çdo shkrim ishte një gur i vogël në themelet e betejës për të vërtetën.

Një nga episodet më të dhimbshme ishte ajo periudhë kur, pas ankimeve të përsëritura, kërkesave për rishikim gjyqësor dhe apelimeve në instanca ndërkombëtare, m’u komunikua refuzimi i çështjes në Gjykatën e Strasburgut. Arsyeja zyrtare ishte “mungesa e provave të reja” — një ironia e hidhur për dikë që e dinte se provat ishin manipuluar që në fillim. Ishte një goditje e rëndë, që të bënte të ndjeheshe i pafuqishëm dhe i harruar nga drejtësia globale.

Në ato momente, kur dhimbja ngrihej si valë e egër brenda meje, e gjeja forcën vetëm në reflektimin dhe bisedën time të heshtur me Zotin, me vetveten dhe me shpirtin e popullit tim. Ishte një dialog i brendshëm, një lutje që më mbante gjallë: “Ti nuk je vetëm, edhe kur gjithë bota të mohon.” Këto momente më mësuan se dhimbja nuk është thjesht vuajtje — ajo është një mësuese, një forcë që të shtyn të ngresh zërin përtej errësirës.
Një tjetër episod që më mbetet i gjallë ishte kur u ftova për të dëshmuar në një forum ndërkombëtar për të drejtat e njeriut. Në atë sallë, me sy të ftohtë burokratësh dhe gazetarësh të indiferentë, unë thashë jo vetëm historinë time, por edhe historinë e mijëra shqiptarëve që vuajtën në heshtje. Reagimet? Disa u prekën, të tjerë heshtën. Por për mua, çdo fjalë ishte një fitore e vogël mbi harresën.

Në këtë rrugëtim, ku secila betejë për drejtësi duket si një male e pamposhtur, ku shpesh ndjen vetminë të kapërcyer çdo kufi, e ku ndonjëherë shpresa duket si një dritë shumë larg, kuptova se qëndresa nuk është thjesht një akt politik — është një përkushtim shpirtëror. Është afirmimi i jetës në formën më të pastër të saj, kundër çdo forme shkatërrimi dhe padrejtësie.

( Vijon )