[ Libra NëLinjë ]
Indignity i Lea Ypit bën më shumë sesa thjesht rendit të kaluarën ose ta vendosë atë në rendin e duhur; na detyron të rivlerësojmë supozimet tona rreth të tashmes. (Horst Galuschka / DPA picture alliance nëpërmjet Getty Images)
Nga LILY LYNCH, Përktheu Arben Çokaj
Në librin e saj të ri, Indignity (Poshtërimi), politologia shqiptare Lea Ypi zbulon se trollët1 (ngacmuesit) online po e akuzojnë gjyshen e saj se ka qenë spiune komuniste gjatë Luftës së Dytë Botërore. Për të gjetur të vërtetën, ajo gërmon thellë në arkivat e familjes së saj dhe të vendit.
Recension i Indignity: A Life Reimagined nga Lea Ypi
(Farrar, Straus dhe Giroux, 2025)
Në fillim të kësaj vere, një mik shqiptar në Stamboll më tregoi një histori. Gjatë Luftës së Ftohtë, shqiptarët që iknin nga Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë e Enver Hoxhës do të kalonin Liqenin e Shkodrës me varka. Nëse do të ishin me fat dhe nuk do të kapeshin nga patrulla qeveritare, nuk do të mbyteshin ose nuk do të qëlloheshin nga rojet, ata do të zbarkonin në brigjet e fshatit buzë liqenit të mikut tim në Mal të Zi, atëherë pjesë e Jugosllavisë. Të dy vendet zinin pole diametralisht të kundërta në botën komuniste: Shqipëria ishte më e izoluara, ndërsa Jugosllavia – e ndarë nga Blloku Lindor, që nga ndarja e Josip Broz Titos me Joseph Stalin në vitin 1948 – ishte më e hapura. (Pasaporta e kuqe jugosllave, burimi i shumë jugonostalgjisë së boom-it, lejonte udhëtimin pa viza në më shumë se njëqind vende.)
Liturgjia e çuditshmërive të Shqipërisë është e njohur. Sipas fjalëve të një vëzhguesi, shteti i parë zyrtarisht ateist në botë ndaloi “vizitorët me mjekër, amerikanët dhe Zotin“. Largimi nga vendi konsiderohej tradhti; ata që kapeshin, ishin me fat nëse ia dilnin mbanë me punë të rëndë. Sado e largët që tingëllojë e gjitha sot, historia e mikut tim për varkat, që shkonin drejt Malit të Zi, më bëri të mendoja për lajmet kryesore bashkëkohore: vala e fundit e migrimit me gomone të vogla të shqiptarëve në Mbretërinë e Bashkuar.
Vetëm në vitin 2022, 12,300 shqiptarë kaluan Kanalin Anglez në bordin e gomoneve të rrënuara, duke rrezikuar vdekjen për të arritur në brigjet e Britanisë. Pse nuk e shoqërova menjëherë atë udhëtim me një ideologji mizore? Sigurisht që kapitalizmi global dhe pabarazia luajtën një rol të madh. Por pse nuk i fajësojmë ata në të njëjtën mënyrë siç bëjmë me komunizmin autarkik të Shqipërisë së xhaxha Enverit?
Këto janë llojet e pyetjeve çorientuese që vepra e Lea Ypit provokon tek lexuesit e saj. Ypi, një profesoreshë e teorisë politike në Shkollën e Ekonomisë në Londër, është një “marksiste kantiane” transgresive (që përfshin shkelje të kufijve moralë ose shoqërorë) (përshkruesi i saj) në një botë, në të cilën e djathta pretendon monopolin mbi transgresionin. Edhe pse ajo e bëri karrierën e saj si një interpretuese serioze e filozofisë gjermane të shekullit të nëntëmbëdhjetë, ajo gjithashtu ka botuar gjerësisht mbi marksizmin dhe partitë politike. Libri i fundit i Ypit, Free: Coming of Age at the End of History, i publikuar në vitin 2021, e paraqiti Shqipërinë e Hoxhës si një pasqyrë zbavitëse, duke sjellë në dritë iluzionet ideologjike të liberalizmit gjatë këtij procesi. Libri ishte një hit ndërkombëtar: mori vlerësime pothuajse universale dhe u përkthye në tridhjetë e pesë gjuhë.
Megjithatë, në Shqipëri, Free (Të lirë) shkaktoi një trazirë. Disa kundërshtuan atë që e konsideruan si portretin e pamjaftueshëm të zymtë të komunizmit në libër. Të tjerë u dekurajuan nga prania e Kryeministrit Edi Rama në lançimin e tij. Kritika e fundit çoi në një debat të nxehtë në faqet e letrave të London Review of Books midis Ypit dhe recensentit të saj, redaktorit të Granta-s, Thomas Meaney. Më dukej si një rikthim në një kohë kur kultura letrare kishte rëndësi më të madhe.
E pashë për herë të parë Free (Të lirë) dy vera më parë, pasi kalova tre javë në Shqipëri. Kur u ktheva në Serbi, një mikeshë profesoreshë në Universitetin e Beogradit po valëviste një kopje të saj me kapak të butë në dorë. “Duhet ta lexosh këtë,” më tha ajo. Asaj i pëlqyen përshkrimet e konsulentëve perëndimorë, që erdhën për të administruar demokracinë dhe “terapinë e shokut“, përfshirë një personazh të mjerë, të quajtur “Krokodili” për shkak të logos Lacoste në bluzat e tij.
Përvoja shqiptare e “kalimit” në një ekonomi tregu, e rrëfyer në Free (Të lirë), i kujtoi asaj atë serbe. Ne u bëmë mbrojtës të zhurmshëm të Ypit, duke i diagnostikuar kritikët e saj në Ballkan me zili provinciale. Në kryeqytete si Tirana dhe Beogradi, denigrimi i arritjeve të atyre, që bëhen të suksesshëm jashtë vendit është një mënyrë për të mbrojtur tregun vendas, ku pozicioni shoqëror relativ i dikujt është gjithmonë i fryrë artificialisht. Nuk është çudi atëherë që Ypi thotë se Free (Të lirë) u prit me “rrebesh abuzimi” në internet.
Libri i ri i Ypit, Indignity, është një përgjigje për trollët e saj. Disa vite më parë, ajo u informua se një foto e paparë deri më tani e gjyshërve të saj kishte dalë në internet. Kur e gjeti foton, trollët ishin mbledhur tashmë. Ata e denigruan gjyshen e Ypit, Leman, si spiune, bashkëpunëtore dhe vetë Ypin si një kurvë komuniste. Në foton bardhë e zi, gjyshja dhe gjyshi i Ypit shihen duke kaluar muajin e mjaltit në një vilë në Cortina d’Ampezzo në vitin 1941.
Asllan dhe Leman Ypi me pushime në Cortina d’Ampezzo në vitin 1941
Fotografia që Ypi e gjen shqetësuese fillon me indinjatën. Duke e parë atë, ajo pyet veten pse gjyshja e saj e kishte përshkruar këtë moment, në kulmin e Luftës së Dytë Botërore, si një moment në të cilin ajo kishte qenë “personi më i lumtur në jetë“. A kishte qenë indiferente ndaj ngjarjeve ndërsa ato zhvilloheshin nëpër Evropë, apo kishte ndjerë se për të sapomartuarit e rinj, më e keqja ende nuk kishte ardhur? Gjyshi i saj Asllani duket i shqetësuar. Çfarë dinte ai tashmë? Ypi pyet veten gjithashtu nëse ka diçka në zemërimin e trollëve: A kishte qenë vërtet gjyshja e saj spiune? A kishte diçka për gjyshen e saj, që ajo nuk e dinte? A kishte qenë bashkëpunëtore? Apo i kishte duruar me dinjitet represionet dhe tmerret që do të vinin?
Për t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve, Ypi i drejtohet arkivave të policisë sekrete komuniste shqiptare. Gjatë rrugës për në Autoritetin për Informacion në Lidhje me Dokumentacionin e Ish-Shërbimit të Sigurimit të Shtetit, emri fantastik burokratik i dhënë arkivave të Sigurimit të Shqipërisë, Ypi bisedon me shoferin e taksisë së saj, i cili në mënyrën tipike ballkanike është njëkohësisht orakull dhe i çmendur. Kur ajo shpjegon se do të shohë dosjet e ish-policisë sekrete, ai i thotë se nuk ka diçka të tillë si “ish” policia sekrete – ata janë ende atje, dhe në të vërtetë, nuk janë zhdukur kurrë. Kjo ndjenjë nuk mund të shpërfillet si paranojë e thjeshtë. Në Shqipëri dhe Serbi, nuk kishte proces lustracioni pas rënies së regjimeve të Hoxhës dhe Slobodan Milosheviqit.
Pjesa më e madhe e librit është një riimagjinim i jetës së gjyshes së Ypit, Leman. Një rindërtim i rinisë së saj fillon gjatë viteve të muzgut të Perandorisë Osmane dhe vazhdon gjatë dekadës së parë të komunizmit shqiptar. Leman lindi në vitin 1918 në Selanik, atë që tani është Selaniku. Gjyshi i saj, Ibrahim Pasha, u përshkrua si “një nga dinjitarët më të besuar të Sulltanit“.
Në moshën tetëmbëdhjetë vjeç, Leman shpërngulet në Tiranë; Kështu, mosha e saj e re përkon me rënien e Evropës në errësirë. Ypi është e aftë të ndërtojë një ndjenjë frike përmes futjes së tabelave të vogla, që njoftojnë atë që do të vijë, ndërsa personazhet e saj mbeten në errësirë - mënyra se si përjetohet historia në vend që të kuptohet në mënyrë retrospektive. E paimagjinueshmja mbetet e paimagjinueshme deri në momentin që ndodh. Pasi të ndodhë e paimagjinueshmja, të gjithë besojnë se gjithçka do të mbarojë së shpejti.
Në arkiva, Ypi pyet veten se si duhet ta krahasojmë sistemin e mbikëqyrjes, që ndiqte gjyshen e saj me regjimin e gjerë dixhital të sotëm, i cili është padyshim më i kudondodhur dhe efektiv: përveç ndjekjes së çdo lëvizjeje tonë, na nxit të ndajmë me publikun vendndodhjen, kontaktet sociale, aktivitetet dhe madje edhe sekretet tona. Çfarë nevoje ka për të spiunuar kur shumica e njerëzve heqin dorë nga informacioni ynë personal me kaq dëshirë? Siç vëren Ypi, ai gjithashtu shfrytëzon të dhënat tona personale për të na shitur gjëra, duke na reduktuar në konsumatorë të thjeshtë. Dhe ndoshta kjo është më keq. Dikush mund t’i gjejë përpjekjet për të bërë ndonjë krahasim midis këtyre sistemeve shumë të pakuptimta, por në epokën e Palantir-it2, duket e përshtatshme. Ja se si Ypi i mat të dy regjimet kundrejt njëri-tjetrit:
Ndoshta humaniteti i Leman kishte më shumë rëndësi për sistemin, që gjurmonte preferencat e saj sesa unë, për atë që gjurmonte të miat. Ajo mbikëqyret nga bashkëmoshatarët e saj. Ata e vëzhgojnë, shënojnë lëvizjet e saj, regjistrojnë me kujdes vendndodhjen e saj. Ata duhet të interesohen për atë që ajo mendon, konkretisht, në mënyrën që asnjë kompani nuk do të interesohet kurrë për mua, konkretisht. Unë jam një konsumator i përgjithshëm, një ingranazh në një makinë mbledhjeje të dhënash, një mjet për të përfituar. Ajo ende njihet si njeri nga një njeri tjetër. Pavarësisht gjithë asimetrisë në fuqinë e tyre, pavarësisht gjithë manipulimit dhe kontrollit, ajo mbetet një qëllim në vetvete, një subjekt, dinjiteti i të cilit nuk mund të shkatërrohet kurrë plotësisht.
Familja e Ypit përbëhet nga elita, madje edhe aristokratë, dhe pyetjet e saj në lidhje me klasën dhe privilegjin e saj nuk janë kurrë larg syve. Gjyshja e saj u rrit duke folur frëngjisht, kishte dado dhe u takua me burrin e saj Asllanin në dasmën e Mbretit Zog I të Shqipërisë. Gjyshi i Ypit, Xhaferi, ishte kryeministër i vendit në fillim të viteve 1920 dhe për një kohë të shkurtër ministër në qeveri gjatë protektoratit fashist italian. Prandaj, personazhet e Indignity (Poshtërimi) përfaqësojnë një fisnikëri të ngushtë socialdemokrate, dhe ndërsa ata shprehin disa pikëpamje radikale, pikëpamja e tyre është e kufizuar nga statusi i tyre. Ata duan një sistem që është më njerëzor, por gjithashtu ndoshta duan të ruajnë pozicionin e tyre të privilegjuar brenda tij. Ata duan që punëtorët e fabrikës të jetojnë një jetë me dinjitet më të madh, por të mos përmbysin rendin ekzistues.
Të shikosh familjen e Ypit të bjerë nga maja e hierarkisë shoqërore, na detyron të përballemi me supozimet tona, se kush duhet të përbëjë elitën dhe kush duhet të drejtojë shtetin.
Askund tensioni klasor nuk është më i dendur se në momentin kur gjyshërit e Ypit hasin Enver Hoxhën e ri në një kafene. Ai është në të njëjtën moshë me ta, por nga një klasë më e ulët. (Stalini thuhet se e quajti atë “borgjez të vogël” në bisedat me një delegacion vizitor nga Beogradi.) Ypi e përshkruan atë si dikë, politika e të cilit është e informuar nga pakënaqësia ndaj më të mirëve të tij. Gjatë takimit të tyre, Hoxha kujton se Asllani dikur ofroi të paguante qiranë e Hoxhës së ri në Paris, ku të dy ishin studentë. Hoxha, doli, kishte humbur bursën e tij. Sigurisht, Asllani nuk kishte pse të shqetësohej për gjëra të tilla. Natyrisht, Hoxha u zemërua; ai e refuzoi ofertën dhe u hodh nga dritarja pa e paguar pronarin e tij, duke u lënduar gjatë këtij procesi.
Mungesat politike midis dy burrave, nënkupton Ypi, rrjedhin nga këto dallime klasore. Hoxha ankohet se e vetmja gjë për të cilën interesohet gjyshi i Ypit janë “reformat”; ai nuk dëshiron ta shembë sistemin ekzistues, por përkundrazi ta bëjë pak më të mirë. Ndërkohë, Hoxha dëshiron ta shkatërrojë atë. Por sigurisht që ka një paragjykim në këtë rrëfim: Ypi po shkruan duke pasur parasysh tmerret e Shqipërisë së Hoxhës. Është e vështirë të mos lexosh në argumentet e saj një mbrojtje, sado të ngurruar, të ruajtjes së status quo-së reaksionare në vend, që të rrezikosh ndryshime revolucionare. Për habinë time, e gjeta veten duke simpatizuar disi Hoxhën e ri – ai duhej të përdorte krimin dhe intrigat për të siguruar atë me të cilën lindi familja e Ypit për shkak të klasës së tyre.
Por, pikërisht kur e gjeta veten duke u bërë skeptike ndaj Ypajve, kapitujt e mëvonshëm më qortuan kundër këtij gjykimi të ashpër. Atje ajo përshkruan fatin e gjyshërve të saj disa vite më vonë. Me Hoxhën në krye, gjyshërit e Ypit bëhen armiq të klasës. Asllani ngjall menjëherë dyshime për lidhjet e tij të kohës së luftës me oficerët britanikë në Tiranë, të referuar si “anglo-amerikanë” në zhargonin hoxhist. (“Ne inkurajojmë në mënyrë aktive formimin e një partie socialdemokrate, me njerëz me integritet, individë që mund t’i kundërshtojnë komunistët nga një pozicion force morale – njerëz si ju“, i tha një oficer britanik Asllanit në javët e fundit të luftës.)
Sipas dosjeve, policia sekrete dyshon gjithashtu se Leman ka spiunuar për Greqinë, sepse ajo ka lindur dhe është rritur në Selanik. Asllani dërgohet në burg dhe Hoxha fillon të ekzekutojë anëtarë të tjerë të elitës intelektuale, përfshirë disa nga ish-shoqet e tij të klasës. Midis të spastruarve është Sabiha Kasimati, një profesoreshë biologjie dhe një nga shkencëtaret e para femra në Shqipëri, e cila u ekzekutua në vitin 1951, së bashku me njëzet e një intelektualë të tjerë:
Kur Enver Hoxha erdhi në pushtet, [Kasimati] e kishte vizituar shokun e saj të vjetër të klasës në zyrën e tij dhe e kishte përballur: “Nëse i vret të gjithë intelektualët, me kë do ta ndërtosh shtetin tënd – me kallajxhinj dhe këpucarë?” “Të këshilloj të lexosh më pak për Iluminizmin dhe më shumë për Marksin dhe Leninin”, ishte përgjigjur Enveri.
Ndërkohë, Leman dhe djali i saj i vogël, Zafo, deportohen nga Tirana dhe vendosen në Kavajë, një qytet në ultësirën e Shqipërisë. Këtu, Leman arrin fundin. Ajo bëhet një “punëtore ndihmëse në mirëmbajtjen e kanaleve të ujitjes” në një fshat aty pranë, duke pastruar dheun nën mbikëqyrjen e një gruaje dhjetë vjet më të re se ajo. Edhe një herë, Ypi na nxit të bëjmë disa pyetje shqetësuese në lidhje me klasën. Intelektualët e Ypit mund të përkrahin pikëpamje egalitare ose edhe socialiste, por gjithashtu e hedhin poshtë qartë idenë e Vladimir Leninit se “çdo kuzhinier duhet të mësojë të qeverisë” – ata besojnë se vendi i tyre i ligjshëm në shoqëri është në elitë. Të shikosh familjen e Ypit duke rënë nga maja e hierarkisë shoqërore na detyron të bëjmë llogari me supozimet tona se kush duhet të përbëjë elitën dhe kush duhet të drejtojë shtetin.
Në Evropën Lindore, arkivat e policisë sekrete komuniste kanë qenë një minierë ari për shkrimtarët e të gjitha llojeve. Antonio Gramsci, i cili ishte me prejardhje shqiptare, përshkroi se çfarë mund të ndihmojnë arkivat në Fletoret e Burgut një shekull më parë. “Pika fillestare e përpunimit kritik është vetëdija për atë që dikush është në të vërtetë, dhe është ‘njohja e vetvetes’ si produkt i proceseve historike deri më sot, e cila ka depozituar tek ju një pafundësi gjurmësh, pa lënë një inventar.”
Origjinali italian përmbante një rresht shtesë, të prerë në mënyrë misterioze nga përkthimi në anglisht: “prandaj është e domosdoshme që në fillim të përpilohet një inventar i tillë.” Për Gramscin, një inventar i së kaluarës është një parakusht për ndërtimin e një të ardhmeje. Nuk është çudi që Ballkani vuan nga emigrimi masiv dhe një ndjenjë kronike stanjacioni: mungesa e një historie të dakorduar e bën të pamundur ndërtimin e çdo gjëje të re. Libri i Ypit është një ndërhyrje kundër kësaj harrese.
Por Indignity (Poshtërimi) bën më shumë sesa thjesht rendit të kaluarën ose ta vendosë atë në rendin e duhur. Pyetjet çorientuese të Ypit na detyrojnë të rivlerësojmë supozimet tona rreth të tashmes. Ndërsa ajo na çon në një turne të historisë së familjes së saj të shekullit të njëzetë, bëhet e qartë se ndarja e qartë, që na pëlqen të mendojmë, se kemi bërë me të kaluarën, është iluzore. Historia është ende duke u shpalosur, duke na zbuluar ngadalë, ndonjëherë pothuajse në mënyrë të padukshme, përmes futjes së shenjave të vogla.
1. Trollët online janë individë që qëllimisht provokojnë, prishin ose mërzisin të tjerët në komunitetet online (mediat sociale, forumet, lojërat) duke postuar komente nxitëse, ofenduese ose lënduese, shpesh në mënyrë anonime, për vëmendje ose zbavitje, duke përfituar kënaqësi nga reagimet që shkaktojnë. Ata veprojnë për një reagim, prandaj strategji të tilla si mosushqyerja e trollëve (injorimi i tyre) dhe raportimi/bllokimi i tyre janë mënyra të zakonshme për t’i trajtuar ata.
2. Palantir Technologies u themelua në vitin 2003, duke e bërë kompaninë afërsisht 21 vjeç në fund të vitit 2024/fillim të vitit 2025.
Kompania u themelua nga Peter Thiel, Stephen Cohen, Joe Lonsdale, Nathan Gettings dhe Alex Karp, dhe mori fonde të hershme nga krahu i kapitalit sipërmarrës të CIA-s, In-Q-Tel.
Origjina e emrit të kompanisë: Emri “Palantir” është një referencë për “gurët që shohin” në legjendariumin “Zoti i Unazave” të J.R.R. Tolkien, të cilët përdoreshin për komunikim dhe për të parë ngjarje në pjesë të tjera të botës.
