GRATË E VAJZAT DËSHMORE TË UÇK-së (48)

Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha 

ZARIFE BAHTIR JASHARI
(07.09.1948 – 05. 03.1998)

Që nga viti 1991 e deri në vitin 1998, Prekazi dhe gjithë zona e Drenicës përjetuan një gjendje të zgjatur rrethimi, të ushtruar me dhunë e terror nga forcat paramilitare dhe policore serbe. Ky rrethim nuk ishte një veprim i shkëputur apo i improvizuar në përgjigje të ndonjë incidenti lokal, por pjesë integrale e një strategjie të mirëmenduar ushtarako-politike të shtetit serb.

Në thelb, kjo strategji synonte të mbante popullsinë shqiptare nën një presion të vazhdueshëm psikologjik dhe fizik, duke e terrorizuar me dhunë sistematike, bastisje, rrahje dhe frikësim të përhershëm. Dhuna nuk ishte thjesht mjet kontrolli, por një formë e planifikuar e nënshtrimit kolektiv, me qëllim të qartë, shuarjen e çdo përpjekjeje për organizim dhe rezistencë.

Drenica, me Prekazin në zemër të saj, njihej për traditën e gjatë të qëndresës dhe për figurat simbolike që frymëzonin lëvizjen për liri dhe vetëvendosje. Për këtë arsye, autoritetet serbe e identifikuan këtë rajon si një vatër të rrezikshme të kundërshtimit të armatosur dhe si objektiv parësor për operacione represive. Shtrëngimi i rrethimit kishte për synim izolimin e kësaj qendre rezistence, dobësimin e aftësisë së saj për të bashkuar e mobilizuar popullsinë, dhe në fund shkatërrimin e saj të plotë.

Kështu, ajo që ndodhi në Prekaz dhe Drenicë në këto vite nuk mund të shihet si një seri incidentesh të izoluara, por si një fushat e shtetit serb për të shtypur aspiratat legjitime të shqiptarëve për liri dhe vetëvendosje. Ky realitet historik dëshmon për natyrën koloniale dhe represive të politikës serbe në Kosovë gjatë viteve të ’90-ta dhe për arsyet e thella të konfliktit që kulmoi me luftën për çlirim. Rrethimi i Prekazit dhe sulmet ndaj familjes Jashari duhet të trajtohen jo thjesht si një operacion ushtarak, por si një përpjekje për të shuar simbolikën e qëndresës, për të fshirë nga kujtesa kolektive një emër që, në të vërtetë, do të mbetej i pashlyeshëm në historinë e Kosovës dhe të kombit shqiptar.

Ngjarjet dramatike dhe të hapura kundër familjes Jashari morën formë konkrete dhe të dhunshme më 30 dhjetor të vitit 1991, kur forcat policore dhe ushtarake serbe ndërmorën një operacion të organizuar për të rrethuar shtëpinë e tyre në Prekaz. Ky akt shënon fillimin e një fushate të drejtpërdrejtë represive kundër një prej familjeve që tashmë identifikohej publikisht si bërthama e rezistencës kundër pushtimit serb dhe si simbol i ringjalljes së qëndresës kombëtare shqiptare në Kosovë.

Në këtë rrethim të parë, që do të paraprinte një varg sulmesh të ashpra në vitet që pasuan, tre vëllezërit Jashari – Ademi, Hamëza dhe Rifati – refuzuan kategorikisht të dorëzoheshin para forcave pushtuese. Ata nuk e panë rrethimin si një fund të pashmangshëm, por si një sfidë për t’u përballur me nder dhe vendosmëri. Përkundër rrezikut të madh dhe pabarazisë së dukshme të forcave, ata iu përgjigjën agresionit serb me armë në dorë, duke çarë rrethimin me guxim të jashtëzakonshëm. Si rezultat i këtij qëndrimi heroik, dhjetëra ushtarë dhe pjesëtarë të policisë serbe mbetën të plagosur, duke dëshmuar për vendosmërinë dhe aftësinë luftarake të vëllezërve Jashari.

Më 30 dhjetor të vitit 1991, Prekazi u bë skena e një përballjeje të ashpër dhe domethënëse për historinë e rezistencës shqiptare në Kosovë. Forca të shumta policore serbe, të mbështetura nga njësi të ushtrisë jugosllave, organizuan një rrethim të plotë të shtëpisë së Shaban Jasharit. Ky veprim i planifikuar nuk ishte i rastësishëm: Sigurimi Shtetëror Serb ishte informuar me kujdes për mbërritjen e këtyre luftëtarëve në Prekaz dhe synonte t’i neutralizonte ata në mënyrë demonstrative, për të frikësuar popullsinë dhe për të shuar në embrion çdo organizim të armatosur kundër pushtuesit.

Në kullën e Jasharajve, simbol të krenarisë dhe qëndresës shqiptare, ishin mbledhur Adem Jashari—figura që do të bëhej legjenda e gjallë e luftës çlirimtare—së bashku me vëllezërit e tij, Rifatin dhe Hamzën, si dhe bashkëluftëtarët besnikë si Sahit Jashari dhe Fadil Kodra, por edhe trima të tjerë nga familjet e njohura të Kodrajve dhe Lushtakëve të Prekazit. Kjo bashkësi luftëtarësh nuk ishte thjesht një grup i rastësishëm individësh të armatosur, por një bërthamë e organizuar e rezistencës së ardhshme.

Përleshja e asaj dite nuk ishte një shkëmbim i zakonshëm zjarri, por një betejë e vërtetë që zgjati nga mëngjesi deri në orën 15:00. Në ato orë dramatike, forcat serbe u përpoqën ta shkatërronin me çdo kusht këtë grup rezistentësh, duke përdorur superioritetin e tyre ushtarak. Por vendosmëria e luftëtarëve në kullë nuk u lëkund. Për më tepër, atyre u dolën në ndihmë qindra liridashës nga fshatrat përreth, duke e kthyer rrethimin në një demonstrim të solidaritetit popullor. Ndër ndihmësit spikaste edhe daja i Adem Jasharit, Osman Geci, nga Llausha, dëshmi e lidhjeve të forta fisnore dhe të gatishmërisë për sakrificë kolektive.

Kur forcat serbe e kuptuan se kjo bërthamë çlirimtare, me në krye Adem Jasharin, po merrte përforcime nga të gjitha anët dhe se shqiptarët ishin të vendosur të mbanin armët për të luftuar kundër pushtuesit, ato u detyruan të tërhiqen. Kjo tërheqje nuk ishte vetëm një akt ushtarak, por një pranim i heshtur i dështimit për ta thyer shpirtin e rezistencës.

Nga kjo ditë vendimtare, më 30 dhjetor 1991, Adem Jashari dhe shokët e tij nuk do ta ndërprisnin më rrugën e luftës së armatosur. Për ta nuk kishte kthim prapa, ishin të vendosur të vazhdonin luftën deri në çlirimin e plotë të Kosovës. Lideri i tyre, Adem Jashari, nuk ishte thjesht një komandant ushtarak, por i zgjedhuri i zemrës dhe i ndërgjegjes së bashkëluftëtarëve të tij. Pozita e tij si prijës nuk u vu asnjëherë në diskutim—ajo ishte e natyrshme dhe e ligjshme, e fituar me trimëri, urtësi dhe besnikëri.

Kështu, me kalimin e kohës, Adem Jashari u shndërrua në komandantin legjitim të formacioneve të para të organizuara të luftës çlirimtare, të cilat më vonë do të njiheshin zyrtarisht si Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK). Ai u bë simboli dhe ndërgjegjja e kësaj lëvizjeje, duke mishëruar në mënyrë të plotë idealin e rezistencës së armatosur dhe të sakrificës për lirinë e atdheut.

Më 22 janar 1998, Prekazi u shndërrua sërish në arenë të përballjes së drejtpërdrejtë midis forcës së pushtetit serb dhe rezistencës së pathyeshme të familjes Jashari. Kjo ditë shënoi një tjetër kapitull të dhimbshëm dhe heroik në kronikën e qëndresës shqiptare, duke dëshmuar vendosmërinë e palëkundur të një familjeje që nuk pranoi nënshtrim.

Ngjarjet morën hov kur rreth 500 metra larg shtëpive të lagjes Jashari u vu re një lëvizje e madhe e forcave policore serbe. Këto njësi të armatosura, të pajisura mirë dhe të organizuara për sulm frontal, u drejtuan me vendosmëri drejt Kullës së Jasharajve, me qëllim të qartë për ta goditur dhe shkatërruar atë. Sulmi i tyre nuk ishte thjesht një akt ushtarak, por një përpjekje e qëllimshme për të thyer simbolin e rezistencës së organizuar shqiptare dhe për të dëshmuar forcën e shtetit serb mbi një popull që kërkonte liri.

Përballë këtij sulmi të planifikuar dhe të dhunshëm, familja Jashari nuk zgjodhi të dorëzohej apo të tërhiqej. Përkundrazi, ata u përgatitën për rezistencë të vendosur, duke marrë përsipër rrezikun e pabarazisë së dukshme në armatim dhe numër. Në përleshjen e ashpër që pasoi, disa anëtarë të familjes Jashari pësuan plagë, duke dhënë prova të gjalla të sakrificës së tyre për mbrojtjen e pragut të shtëpisë dhe të nderit kombëtar.

Megjithatë, kjo qëndresë e guximshme pati një efekt të papritur për forcat pushtuese. Përkundër fuqisë së tyre ushtarake dhe mbështetjes logjistike, ato nuk arritën të thyenin shpirtin e mbrojtësve të Kullës. Të ballafaquar me një rezistencë të vendosur dhe me vullnet të pathyeshëm, forcat serbe u detyruan të tërhiqen, duke lënë pas një dëshmi të qartë: se as armët më moderne, as terrori i organizuar nuk mund të nënshtrojnë një popull të vendosur të mbrojë lirinë dhe dinjitetin e tij.

Ky episod i 22 janarit nuk mbetet një ngjarje e izoluar në histori, por një simbol i vazhdimësisë së luftës për çlirim, një pararendës i tragjedisë dhe heroizmit të marsit 1998. Ai shpërfaq qartë se Prekazi nuk ishte vetëm një territor i zakonshëm i Kosovës, por zemra e një kryengritjeje të organizuar dhe e një ideali që nuk mund të shuhet me dhunë.

Në orët e para të mëngjesit të 5 marsit 1998, Prekazi u përfshi sërish nga zjarri i luftës, duke u bërë skena e një sulmi të pamëshirshëm dhe të planifikuar me kujdes nga ushtria dhe forcat paraushtarake serbe kundër familjes legjendare të Jasharajve. Ky nuk ishte më një operacion policor i kufizuar, por një ofensivë e plotë ushtarake që synonte zhdukjen fizike dhe morale të simbolit të rezistencës shqiptare.

Forcat sulmuese ishin të përgatitura dhe të pajisura me makineri lufte të sofistikuara. Kolona e tyre përbëhej nga transportues të blinduar që garantonin mbrojtje të madhe dhe fuqi zjarri të konsiderueshme, ndërsa radhët e policisë serbe plotësonin numrin dhe logjistikën e nevojshme për një rrethim të plotë dhe për një sulm të koordinuar. Sulmit frontal i jepte fuqi shtesë edhe mbështetja e artilerisë së rëndë, e cila mbante pozicion në një fabrikë municioni afër zonës, duke ofruar mbulim të vazhdueshëm zjarri dhe shkatërrim të garantuar mbi çdo objektiv të identifikuar.

Në mënyrë të kujdesshme dhe sistematike, rreth 100 policë serbë kishin mbyllur çdo dalje dhe hyrje të lagjes Jashari, duke e izoluar atë plotësisht nga pjesa tjetër e fshatit dhe duke e kthyer në një fushë-betejë të mbyllur. Ky rrethim nuk linte hapësirë për asnjë negociatë, tërheqje apo shpëtim, por tregonte qartë synimin për të shkatërruar njëherë e përgjithmonë këtë bastion të qëndresës shqiptare.

Ajo që pasoi ishte një betejë e ashpër dhe e pabarabartë, që zgjati plot 3 ditë dhe 2 net të mbushura me zëra krismash, shpërthimesh dhe klithmash njerëzore. Sulmi i zgjatur nuk ishte vetëm një akt ushtarak, por një përpjekje e paramenduar për të terrorizuar jo vetëm banorët e Prekazit, por mbarë popullin shqiptar të Kosovës, duke dhënë një “mësim” të përgjakshëm mbi çmimin e rezistencës.

Ky episod tragjik u shënua përgjithmonë në historinë tonë kolektive jo vetëm si një përballje brutale dhe e pabarabartë mes një ushtrie të armatosur rëndë dhe një familjeje të vendosur për të mos u dorëzuar, por edhe si një dëshmi e qartë e guximit dhe e sakrificës së pakufishme për lirinë dhe dinjitetin kombëtar.

Sulmi i forcave serbe mbi shtëpitë e familjes Jashari në Prekaz filloi në mënyrë të befasishme dhe krejtësisht të njëanshme, pa asnjë paralajmërim apo mundësi për negociatë. Kjo strategji e menduar për të krijuar terror dhe kaos synonte të paralizonte çdo përpjekje për mbrojtje të organizuar. Menjëherë pas fillimit të operacionit, predhat e armëve automatike dhe breshëritë e mitralozave nisën të përshkonin ajrin, duke mbuluar gjithë zonën me një perde të zhurmshme dhe vdekjeprurëse.

Nuk mjaftoi vetëm përdorimi i armëve të lehta dhe të rënda, nga një prej shtëpive të afërta të kapura prej tyre, forcat policore serbe nisën të godisnin me mortaja, duke forcuar intensitetin e zjarrit dhe duke shtuar dimensionin shkatërrimtar të sulmit. Ky bombardim sistematik shoqërohej edhe me përdorimin e gazit lotsjellës, një mjet i përllogaritur për të detyruar mbrojtësit dhe civilët të dilnin nga strehët dhe të humbnin orientimin dhe aftësinë për rezistencë.

Përballë kësaj ofensive brutale dhe të pabarabartë, familja e gjerë e Jasharajve, e ndërgjegjshme për rrezikun që u kanosej, u detyrua të mblidheshin në një dhomë të vetme brenda shtëpisë—një dhomë e fortifikuar me mure prej tullash, që në mendësinë e tyre ofronte mbrojtjen e fundit. Kjo hapësirë e ngushtë dhe e errët u bë strehë, vend lutjeje dhe pikë rezistence, ku burrat, gratë dhe fëmijët u bashkuan për të qëndruar së bashku deri në fund.

Por edhe kjo mbrojtje modeste nuk i shpëtoi furisë së armatimit serb. Një predhë e rëndë artilerie e lëshuar me qëllim shkatërrues goditi çatinë dhe depërtoi brenda dhomës, duke marrë jetën e një numri të konsiderueshëm anëtarësh të familjes. Ky akt i tmerrshëm nuk ishte një incident i rastësishëm, por pjesë e strategjisë së zhdukjes së qëllimshme të çdo gjurme rezistence dhe të vetë jetës njerëzore që i përkiste këtij emri.

Granatimet dhe bombardimet nuk pushuan për 52 orë të tëra. Përmes këtij sulmi të vazhdueshëm dhe sistematik, policia dhe ushtria serbe arritën më në fund të depërtonin brenda shtëpisë, duke rrëzuar çdo mur dhe simbol të mbrojtjes familjare. Kjo nuk ishte vetëm një fitore ushtarake, por një krim i qëllimshëm dhe i dokumentuar kundër njerëzimit—një përpjekje e zhveshur nga çdo normë etike për të shuar një familje që ishte bërë simbol i lirisë dhe i aspiratës për një Kosovë të çliruar.

Organizata ndërkombëtare për të drejtat e njeriut “Amnesty International”, në analizën e saj të hollësishme mbi masakrën e Prekazit, shkruante se qëllimi themelor i këtij operacioni ushtarak dhe policor serb nuk ishte thjesht neutralizimi i një grupi qëndrestar, por eliminimi i plotë dhe i paramenduar i të gjithë dëshmitarëve të gjallë. Ky përfundim shpalos brutalitetin e zhveshur të strategjisë serbe dhe shërben si dëshmi e qartë për karakterin kriminal dhe të planifikuar të sulmit.

Brenda këtij skenari makabër, një dritë e vetme mbijetese mbeti, vajza e vogël e familjes, Besarta Jashari, e cila në atë kohë ishte vetëm 11 vjeç. Mbijetesa e saj është një mrekulli tragjike, sepse përmes syve të saj u ruajt dëshmia e gjallë e një krimi të përmasave gjenocidale. Besarta u bë jo vetëm simbol i dhimbjes dhe mbijetesës, por edhe një dëshmitare kyçe e së vërtetës historike që nuk mund të fshihej më.

Ndërkohë, në anën tjetër të këtij rrëfimi dramatik, propaganda zyrtare serbe tentoi të shtrembëronte realitetin. Televizioni serb “B-92” raportoi për një numër të pretenduar prej 62 policësh serbë të vrarë në Prekaz, një deklaratë që synonte të justifikonte barbarinë e ndërmarrë dhe të krijonte një narrativë të rreme për t’i dhënë legjitimitet ndërkombëtar dhunës së organizuar të shtetit serb.

Ky kontrast i thellë ndërmjet dëshmisë së dokumentuar nga organizata ndërkombëtare dhe propagandës shtetërore serbe na detyron të reflektojmë mbi natyrën e vërtetë të dhunës në Kosovë gjatë asaj periudhe dhe mbi përgjegjësinë që bartim si shoqëri për të ruajtur të gjallë kujtesën e krimeve të kryera kundër popullsisë civile.

Në këtë epope të pavdekshme të rezistencës dhe sakrificës kombëtare, një vend të veçantë e zënë gratë e familjes Jashari, të cilat jo vetëm që nuk u tërhoqën përballë tmerrit dhe dhunës, por e përqafuan fatin e përbashkët të qëndresës deri në fundin më tragjik e më të lavdishëm. Në këtë radhë të nderuar qëndron në mënyrë të veçantë nënëmadhja Zaide Geci-Jashari, figurë themelore që mishëronte urtësinë, forcën morale dhe trashëgiminë e pashkëputshme të vlerave atdhetare.

Së bashku me të, këtë përballje heroike e ndanë Zarife Bahtir Jashari, Feride Mecini-Jashari dhe Adile Bahtiri Jashari, gra që me vendosmërinë e tyre sfiduan jo vetëm armët dhe granatat, por edhe vetë konceptin e nënshtrimit dhe të frikës. Ato ishin më shumë se nëna e bashkëshorte, ishin simbol i nderit dhe i mbijetesës së dinjitetit kombëtar.

Veçanërisht prekëse dhe frymëzuese është pjesëmarrja e vajzave të reja të kësaj familjeje, të cilat u bënë dëshmi e qartë e mizorisë së agresorit dhe e pastërtisë së kauzës për të cilën ranë. Mes tyre ishin Hidajete Rifat Jashari (18 vjeçe), Valdete Rifat Jashari (15), dhe Igballe Rifat Jashari (11)—vajzat e Rifatit—të cilat e kaluan pragun e fëmijërisë dhe të rinisë për të hyrë në pavdekësinë e dëshmores.

Nga dega e Hamëz Jasharit ranë vajza po aq të reja dhe të pafajshme, por me shpirt të madh e të pathyeshëm: Selvete Hamëz Jashari (20 vjeçe), Afete Hamëz Jashari (17), Lirie Hamëz Jashari (15), Fatime Hamëz Jashari (9) dhe Blerinë Hamëz Jashari (7). Të gjitha këto vajza, ndonëse të rritura në një ambient të ngarkuar me këngë trimërie dhe frymë sakrifice, nuk patën asnjë mundësi të shijonin jetën, ëndrrat apo të ardhmen që çdo njeri meriton.

Sakrifica e grave të familjes Jashari ishte e pranishme dhe zbulonte përmasat më të thella të qëndresës kombëtare, sepse ato nuk ishin vetëm nëna, bashkëshorte apo motra të luftëtarëve – ato vetë u bënë pjesë e betejës, me praninë, guximin dhe vendosmërinë e tyre. Emrat e tyre nuk ishin thjesht pjesë të një liste të dhimbshme, por dëshmi të pavdekshme të një përkushtimi që tejkalon çdo koncept të zakonshëm të sakrificës.

Figura e nënës shqiptare, në veçanti, ngrihet në këtë kontekst si bartëse e trashëgimisë morale dhe e edukimit të brezave në frymën e nderit, të sakrificës dhe të përkushtimit ndaj atdheut. Ajo nuk e përcillte vetëm gjuhën dhe zakonet, por edhe idealin e lirisë dhe të qëndresës. Siç e thotë edhe urtia popullore, “burrat trima lindin dhe rriten vetëm nga nëna trimëresha” – një thënie që, përtej dimensionit poetik, ngërthen në vetvete një të vërtetë të thellë kulturore, se karakteri dhe guximi i burrit kanë rrënjë në edukimin dhe në shpirtin e gruas që e lind dhe e rrit.

Gruaja shqiptare, në të gjitha periudhat e historisë sonë, ka dëshmuar se trimëria nuk është virtyt i kufizuar, por i kultivuar. Ajo nuk ka qenë vetëm përkrahëse e luftëtarëve, por edhe edukatore e burrave të së nesërmes. Me ndjenjë të lartë të përgjegjësisë morale, ajo ka përbuzur frikacakun, e ka refuzuar nënshtrimin dhe ka mallkuar edhe vetë birin e saj nëse ai ishte i gatshëm të ulej përpara rrezikut apo të zmbrapsej para vdekjes.

Pjesëmarrja e grave të Jasharajve në këtë epope nuk ishte zgjedhje personale e një akti të dhunshëm të vetëmbrojtjes, por një akt i imponuar nga historia dhe rrethanat, një dëshmi e gjallë e asaj që lufta e pamëshirshme dhe politika e spastrimit etnik nuk kursenin as fëmijët, as gratë, as pleqtë. Ky kapitull tragjik i historisë sonë mbetet një amanet i shenjtë për brezat që do të vijnë, që të mos harrojnë kurrë se liria e fituar është larë me gjakun e më të pafajshmëve dhe më të dashurve të kombit.

Është e domosdoshme dhe plotësisht e drejtë që të përmendet dhe të ruhet në kujtesën tonë historike me nderim të veçantë figura e nënës trimëreshë dhe e gruas së pathyeshme të Rifat Jasharit – Zarife Bahtir Jashari. Emri i saj nuk mund të përmendet pa respektin dhe admirimin që i takon një gruaje të rrallë, që mishëronte në tërësi virtytet më të larta të karakterit shqiptar: forcën, urtësinë, besën dhe dashurinë e pakufishme për atdheun.

Nënë Zarifja kishte lindur më 7 shtator 1948 në fshatin Akrashticë të Vushtrrisë, një vend ku tradita dhe ndjenja atdhetare trashëgoheshin si një testament i shenjtë nga brezi në brez. Që në fëmijëri, ajo ishte rritur dhe formuar brenda një familjeje që i kishte rrënjët thellë në truallin e shqiptarizmës së kulluar, ku sakrifica për vendin nuk shihej si një barrë, por si nder dhe obligim.

Për Zarifen dhe për familjen e saj, dashuria për atdheun ishte udhërrëfyes shpirtëror dhe moral, njësoj si Bibla apo Kurani për besimtarët. Atdheu ishte ligji suprem, fjala e shenjtë, boshti mbi të cilin ndërtohej kuptimi i jetës. Ajo u rrit me bindjen e palëkundur se vlera më e madhe njerëzore është gatishmëria për të jetuar për atdheun dhe për të dhënë jetën për të, nëse këtë e kërkon koha dhe historia.

Kjo edukatë e brumosur në shpirtin e saj nuk ishte një dogmë e thatë, por një parim i gjallë që e udhëhoqi në çdo hap të jetës. Zarifja ishte më shumë se një bashkëshorte dhe nënë. Ajo ishte mbrojtësja e unitetit familjar, edukatorja e brezit të ri dhe simbol i asaj force morale që mbështeti dhe frymëzoi familjen Jashari në ditët më të vështira.

Për këtë arsye, emri i saj nuk duhet thjesht të përmendet, por të kujtohet me pietet dhe kujdes të veçantë si shembull i gruas shqiptare që nuk u përkul përpara dhunës, por qëndroi burrëreshë dhe e palëkundur, duke u bërë pjesë e pandashme e epopesë të pavdekshëm të Prekazit dhe të gjithë luftës për çlirimin e Kosovës.

Që në moshë të re, Zarife Bahtir Jashari u lidh me kurorë me një ndër figurat më të njohura për trimëri dhe urtësi të Prekazit të Ulët – Rifat Jasharin. Kjo martesë nuk ishte thjesht bashkim i dy të rinjve, por një lidhje e harmonizuar thellë në parime dhe ideale, ku dashuria familjare ndërthurej natyrshëm me përkushtimin për çështjen kombëtare.

Ata të dy përbënin një çift shembullor, jo vetëm për mënyrën si drejtonin dhe ruanin harmoninë e familjes, por edhe për vizionin e përbashkët mbi lirinë dhe dinjitetin e popullit të tyre. Ishin bashkëudhëtarë jo vetëm në gëzimet dhe vështirësitë e jetës së përditshme, por edhe në mbajtjen gjallë të frymës së qëndresës dhe të dashurisë për atdheun në zemrat e fëmijëve dhe të gjithë atyre që i rrethonin.

Jeta e tyre familjare e bekuar shpejt me ardhjen në jetë të shumë fëmijëve të shëndetshëm dhe të bukur. Fëmijët e kësaj familjeje nuk ishin vetëm trashëgimi biologjike, por edhe bartës të një ideali dhe amaneti të shenjtë për ta ruajtur dhe çuar përpara kauzën për të cilën prindërit e tyre ishin të gatshëm të sakrifikonin gjithçka.

Në këtë vatër të nxehtë atdhedashurie dhe përkushtimi, Rifat dhe Zarife Jashari sollën në jetë tetë fëmijë: Hidajete Rifat Jashari, Valdete Rifat Jashari, Igballe Rifat Jashari, Bashkim Rifat Jashari, Bekim Rifat Jashari, Lulzim Rifat Jashari, Kushtrim Rifat Jashari.

Këta fëmijë u rritën në një mjedis ku dashuria për familjen dhe për vendin nuk mund të ndaheshin, ku respekti për të kaluarën dhe për sakrificën ishin gurët themeltarë të edukatës së tyre. Prindërit e tyre u kujdesën që të mbillnin në zemrat e tyre ndjenja të thella atdhedashurie, duke i përgatitur jo vetëm për jetën e zakonshme, por për të qenë të denjë për historinë dhe fatin e kombit të tyre.

Kështu, kjo familje u bë një model i gjallë i bashkimit të vlerave familjare me idealet kombëtare, një shembull që edhe sot frymëzon dhe ngjall respekt të thellë në kujtesën kolektive të shqiptarëve.

Gjatë sulmit të përgjakshëm të marsit 1998 mbi Prekaz, familja e Rifat Jasharit u godit rëndë nga dhuna barbare e forcave serbe, duke pësuar humbje të pariparueshme. Në mesin e viktimave ishin tri vajzat e tij të reja dhe të pafajshme: Hidajeteja, e cila në moshën 18-vjeçare mbante mbi supe ëndrra të mëdha rinore; Valdetja, vetëm 15 vjeçe, ende në lulëzimin e adoleshencës dhe Igballja, e vogla e familjes, e cila ishte vetëm 11 vjeçe kur ra dëshmore. Këto vajza nuk ishin thjesht pjesë e një familjeje të njohur, por përfaqësuese të një brezi të tërë fëmijësh shqiptarë që paguan me jetën çmimin e rëndë të lirisë. Vdekja e tyre e dhunshme mbetet simbol i pafajësisë së vrarë dhe i krimit që nuk njeh moshë apo gjini, duke shënuar përjetësisht ndërgjegjen tonë kolektive.

Megjithatë, në atë natë të zezë të historisë, jeta nuk u shua plotësisht në trungun e kësaj familjeje të madhe. Një pjesë e familjes arriti të mbijetojë, duke bartur mbi shpatulla jo vetëm dhimbjen, por edhe amanetin për të mos e harruar kurrë atë që ndodhi. Ndër të mbijetuarit janë Bashkim Rifat Jashari, Bekim Rifat Jashari, Lulzim Rifat Jashari dhe Kushtrim Rifat Jashari – djemtë që, edhe pse të shënuar nga plagët e rënda shpirtërore të asaj masakre, mbetën dëshmitarë të gjallë të qëndresës dhe të tragjedisë.

Në mënyrë të veçantë, Rifat Jashari vetë mbetet figura më e njohur dhe më e fuqishme e mbijetesës nga masakra e Prekazit. Ai është jo vetëm një dëshmitar i gjallë i krimeve të kryera mbi familjen e tij dhe mbi popullin shqiptar, por edhe një simbol i kujtesës kolektive, i qëndresës dhe i krenarisë. Përmes rrëfimeve dhe pranisë së tij të palëkundur, ai ruan gjallë amanetin e të rënëve dhe e përcjell brezave të rinj të vërtetën mbi atë që ndodhi në Prekaz – një të vërtetë që është pjesë themelore e identitetit dhe e historisë sonë kombëtare.

Në epopenë e lavdishme dhe tragjike të Prekazit, gjaku i derdhur mbi altarin e lirisë nuk ishte vetëm ai i fëmijëve të pafajshëm dhe të rinjve plot ëndrra, por edhe i grave të kësaj familjeje të shquar, të cilat me vetëdije të plotë pranuan të ndanin të njëjtin fat me burrat dhe bijtë e tyre. Në mesin e këtyre heroinave që i dhanë këtij kapitulli historik një dimension të veçantë të sakrificës dhe dinjitetit qëndron ishte Zarife Bahtir Jashari, gruaja e Rifat Jasharit.

Zarifja nuk ishte thjesht bashkëshorte dhe nënë, por një figurë e mishëruar e vendosmërisë dhe e dashurisë së pakushtëzuar për atdheun. Edhe pse luftëtarët e lirisë kishin këmbëngulur që gratë dhe fëmijët të largoheshin nga kulla për të shmangur tragjedin, ajo dhe të tjerat si ajo refuzuan me krenari dhe vendosmëri këtë mundësi. Për to, largimi nuk ishte alternativë e ndershme, ishte e paimagjinueshme të braktisnin kullën që ishte simbol i nderit, familjarët që kishin nevojë për mbrojtje dhe mbi të gjitha idealin e lirisë për të cilin kishin jetuar dhe edukuar fëmijët e tyre.

Trimëria e grave të Jasharajve ishte e rrallë jo vetëm për kohën dhe rrethanat, por edhe për mënyrën si e tejkaloi logjikën e mbijetesës personale. Ato nuk ngurruan të qëndronin në vijën e parë të qëndresës, të merrnin armët në duar dhe të përballeshin me një armik të pajisur me armë të rënda e të pamëshirshme. Ishte një akt i vetëdijshëm dhe i madhërishëm që sfidonte jo vetëm fuqinë ushtarake të agresorit, por edhe çdo paragjykim mbi rolin e gruas në kohë lufte.

Kështu, Zarifja dhe gratë e tjera të familjes Jashari u bënë jo vetëm pjesëmarrëse të barabarta në mbrojtjen e kullës dhe të vlerave familjare, por edhe simbol i pavdekshëm i rezistencës së një populli që nuk pranonte të nënshtrohej. Heroizmi i tyre nuk mund të shihet veçmas nga historia e luftës çlirimtare të Kosovës, ai është një testament i gjallë i asaj force morale që e bëri të mundur qëndresën dhe në fund çlirimin e vendit.

Në atë betejë të pabarabartë dhe të ashpër që zhvillohej në Prekaz, Zarife Bahtir Jashari nuk ishte e vetme në aktin e saj të jashtëzakonshëm të qëndresës dhe sakrificës. Përkrah saj gjendej edhe motra e saj e armës dhe e idealit, Adile Bahtiri Jashari, gruaja e Adem Jasharit. Të dyja, të lidhura jo vetëm nga lidhjet familjare, por edhe nga një besëlidhje morale dhe historike, qëndruan krah për krah në mbrojtje të kullës, të familjes dhe të nderit të tyre.

Figura e Zarifes, e Adiles dhe e grave tjera të Jasharajve në këtë epope të përgjakshme ngjajnë me heroinat e rrëfimeve të lashta, ku gratë nuk mbeteshin kurrë të ndara nga fati i burrave dhe i bijve të tyre, por ngriheshin me të njëjtin vendosmëri dhe guxim për të përballuar rreziqet më të mëdha. Ato nuk ishin vetëm mbrojtëse fizike të pragut të shtëpisë; ishin kështjella morale që frymëzonin dhe mbanin gjallë kurajën e të gjithëve përreth.

Ndërsa plumbat dhe predhat shkatërronin gjithçka përreth, këto nëna dhe gra të pathyeshme ushtronin një kujdes të jashtëzakonshëm për fëmijët dhe familjarët. Nuk ishte vetëm çështje mbijetese fizike, por edhe shpirtërore, ato dinin të qetësonin, të mbështetnin, të jepnin shpresë edhe aty ku shpresa dukej e shuar. Ky është roli i shenjtë dhe unik i nënave shqiptare – të jenë burim ngrohtësie dhe sigurie edhe në mes të ferrit të luftës.

Nënat e tilla nuk janë thjesht një kategori tjetër e njerëzve, por janë themeli i shpirtit të një populli. Ato zotërojnë një sens të hollë dhe të veçantë për të kuptuar thellë dhimbjen e të gjithëve dhe për të ngjallur forcë atje ku ajo kërcënon të shuhet. Në figurën e Zarifes, Zaides, Ferides, Adiles dhe shumë të tjerave mishërohet ajo trashëgimi e vyer e nënës shqiptare që nuk është vetëm burim jete, por edhe mburojë e saj – simbol i dashurisë së pakufishme dhe i sakrificës së plotë për familjen dhe atdheun.

Lavdia e gruas shqiptare është një kapitull i veçantë në historinë e qëndresës sonë kombëtare, një dritë që ndriçon jo vetëm betejat e armatosura, por edhe luftën e heshtur, sakrificën e përditshme dhe forcën shpirtërore të atyre që shpesh mbetën jashtë kronikave zyrtare. Vajzat dhe gratë shqiptare, në çdo periudhë të historisë, kanë qenë shtylla të padukshme, por vendimtare, të mbijetesës së popullit. Lavdia e tyre nuk lidhet vetëm me aktet e hapura të heroizmit, por edhe me durimin, guximin dhe qëndresën që ato mishëruan në rrethana ku çdo hap i gabuar mund të kushtonte jetën.

Ato ishin nënat që rritën bij të gatshëm për sakrificë, ishin motrat që strehuan të arratisurit dhe i shpëtuan nga duart e pushtuesit, ishin vajzat që bartën mesazhe e informata të fshehta, ishin bashkëshortet që përballuan vetminë dhe dhimbjen e humbjes, por që nuk u ligështuan, duke e kthyer dhimbjen në forcë për të tjerët. Në figurën e gruas shqiptare ndërthuren dhimbja dhe krenaria, sakrifica dhe madhështia, duke u bërë kështu simbol i qëndresës kolektive.

Historia jonë njeh edhe emra konkretë të vajzave që ranë në altarin e lirisë, por edhe të atyre që mbetën gjallë për të treguar rrëfime që ende sot i japin kuptim fjalës “lavdi”. Lavdia e tyre nuk është një lavdi e heshtur, por një thirrje që shtrihet nëpër breza, duke kujtuar se liria dhe dinjiteti i një kombi nuk u fituan vetëm me pushkë, por edhe me duar që punuan, me zemra që duruan dhe me guximin e atyre që nuk u dorëzuan kurrë.

Prandaj, kur themi “Lavdi vajzave e grave shqiptare”, ne nuk përkujtojmë thjesht një kategori të caktuar shoqërore, por nderojmë gjysmën tjetër të kombit, atë gjysmën që shpesh qëndroi në hije, por që pa të cilën liria do të kishte mbetur një ëndërr e paarritshme. Lavdia e tyre është lavdia e nënës që nuk pranoi të dorëzonte djalin, e vajzës që nuk zbuloi sekretin, e gruas që mbajti mbi shpinë barrën e shtëpisë dhe të luftës njëkohësisht. Është lavdi që u përket atyre që dinin të heshtnin kur duhej, të flisnin kur ishte e nevojshme dhe të sakrifikonin gjithçka për idealin e madh të kombit.

Kjo lavdi është përjetësi, një kujtesë e gjallë se liria nuk është vetëm dhuratë e pushkës, por edhe e besës, e dashurisë dhe e sakrificës që gruaja shqiptare mishëroi ndër shekuj.

Fund

Literatura:

1. Sabile Keçmezi- Basha, Ngjarjet, dëshmitë dhe identiteti kombëtar, Instituti i Historisë, Prishtinë, 2018.
2. Hanëmshahe Ilazi, Gra të njohura të trojeve shqiptare, Prishtinë 2015
3. Sabile Keçmezi- Basha, Ballafaqim me dëshmitë historike, Instituti i Historisë, Prishtinë, 2018.
4. Sabile Keçmezi-Basha Të burgosurit politikë shqiptar në Kosovë 1945-1990, Logos-A, Shkup, Prishtinë, Tiranë, 2010,
5. Sabile Keçmezi-Basha, Qëndresa shekullore e familjes- Tahir Meha, Prishtinë, 2015
6. https://www.radiokosovaelire.com/adile-bahtir-rama-jashari-10-5-1957-5-3-1998/
7. https://alinsweden.blog/2022/03/19/adile-jashari-nena-e-5-femijeve-4-deshmore-te-atdheut/
8. http://www.kosovskaknjigapamcenja.org/KKP/ENG/ENG%20339.pdf?page_id=29&lang=zh
9. https://www.botasot.info/aktuale-lajme/1526894/kush-ishin-grate-e-vajzat-qe-u-vrane-ne-renien-e-familjes-jashari/
10. https://www.drini.us/epopeja-e-jashareve-nje-heroizem-i-pashembullt-ne-historine-e-njerezimit/
11. https://www.rrenjet.iamalbanian.com/index.php?route=%2Ftree%2Falbanian%2Findividual%2FX4288%2FAdem-Jashari
12. https://www.voal.ch/me-5-6-e-7-mars-1998-gjate-sulmit-kunder-jasharajve-ushtria-policia-paraushtaraket-dhe-civilet-serbe-vrane-keta-persona-nga-halit-barani/multimedia/dossier/
13. https://fax.al/news/36603364/tahiri-n-euml-25-vjetorin-e-r-euml-nies-heroike-t-euml-familjes-jashari-secili-prej-nesh-duhet-t-euml-p-euml-rkujtoj-euml-luft-euml-n-p-euml-r-liri
14. https://telegrafi.com/en/identifikimi-kufomave-te-jasharajve-ishte-rende-per-nipin-e-familjes/
15. https://sq.wikipedia.org/wiki/Jashar%C3%ABt

16. https://sq.wikipedia.org/wiki/Ham%C3%ABz_Jashari
17. https://fjala.info/grate-shqiptare-shtylla-te-qendreses-kombetare-7/