INTERVISTA/ Flet pedagogia, poetja dhe shkrimtarja Viola Isufaj:
– “Një lloj etheje e ëmbël, e përmbajtur dhe luksoze”-e cilësoi Ismail Kadare novelën time të parë “Zotit M, një letër”.
– Veprat e mëdha e gjejnë vendin e tyre herët a vonë në çdo sistem
– Çmoj shumë femrën intelektuale, inteligjente, me kapacitet dhe potencial të fuqishëm
– Njerëzit e letrave janë rëndom në periferi të politikës
– Përmbysja radikale e standardit të gjuhës është e pamundur.
Albert ZOLI
Pedagoge, poete, shkrimtare, këto janë cilësitë dhe preferencat e Viola Isufajt. Sipas saj veprat e mëdha e gjejnë vendin e tyre herët a vonë në çdo sistem, pasi dhe mbas viteve ’90:-të ka pasur situatë kaotike: botimi i titujve të pafund, prirja për përçudnim dhe asfiksim të gjuhës, impulset ndonjëherë të pakontrolluara, eksperimentet e dështuara, reçensat lavdëruese-të gjitha këto treguan se liria u shpërdorua. Në universitet mes të korruptuarish, apatikësh etj. ka autoritet në fushë të mendimit, dinjitozë dhe virtuozë, inteligjentë-shtylla të vërteta të shkencës dhe arsimit, të cilët rrinë larg kamerave, emisioneve televizive, intervistave, debateve-sepse punën e tyre nuk e bëjnë për bujë e rrëmujë, por sepse e kanë nevojë të brendshme, organike, genuine, thekson ajo. Ajo vlerëson punën e femrës por “Arritja e 30%-ëshit më duket diçka formale dhe e sforcuar- sidomos kur femrat që s’duhet janë në vendin që s’duhet?, thekson ajo.
– Jeni Pedagoge e Letersisë Bashkekohore në Universitetin e Tiranës. Çfarë përmban në vetvete kjo degë, konkretisht çfarë studion?
Është e vështirë të të hedhin nga diku, e shumta nga shekulli i katërt në shekullin e njëzetë, pa pasur kohë as të marrësh frymë-ka thënë Edith Durham.
Një hedhjeje të tillë i ngjan kapërcimi nga letërsia e Realizmit Socialist në realitetin letrar postkomunist. Por ky kapërcim nuk është i vetmi Ka kaq shumë kalime, shkëputje, ndarje, fenomene të çuditshme, të paqarta, të frikshme dhe mahnitëse midis! Një proces i vështirë, po shumë interesant.
Jemi gjendur kështu, para situatave tepër komplekse: ky sistem karakterizohet nga shkeputjet nga autorët e traditës shqiptare (autorët e ndaluar e të anatemuar të traditës-gjithashtu, edhe të bashkëkohësisë: ata që iu kundërvunë me të gjitha forcat artit socrealist dhe ndërtuan shprehitë moderne nën censurë) por edhe nga tradita botërore vinin kryesisht romantiket e realistitet- çka solli mosnjohje e rrymave te modernizmit-e këtu letërsia humbi shumë.
Para nesh janë vepra që për shkak të karakterit kundërtotalitar s’njohën dritën e botimit e që u quajtën “letërsi sirtarësh”, veprat e skematizuara me folklorizëm të thatë, propagandistike, deklarative e deklamative, po ashtu, vepra që u krijuan jashtë kufijve të shtetit amë, në hapësira të tjera ku jetojnë shqiptarë, veprat e artistëve që gjetën shtigjet e shprehive moderne nën censurë, që treguan se letërsia ka ligjësitë e veta dhe i mbijeton cdo asfiksimi. Brenda përbrenda secilit prej këtyre grupeve ka ende ndërlikueshmëri. Për shembull: a është për t’u “shfuqizuar” sot një roman si “Lumi i vdekur”?
Më anë tjetër janë vitet ’90:-një situatë kaotike: botimi i titujve të pafund, prirja për përçudnim dhe asfiksim të gjuhës, impulset ndonjëherë të pakontrolluara, eksperimentet e dështuara, reçensat lavdëruese-të gjitha këto treguan se liria u shpërdorua. Si do te lexohen sot të gjitha këto?
Ne studiojmë sistemin e letrave shqipe nga viti 1945 (me marrëveshje) -deri në ditët e sotme, femomenet që ndodhën, faktet letrare në të tri mjediset ku flitet shqip, duke argumentuar shkakësinë dhe ligjësinë e dukurive, në përpjekje për të stabilizuar ndërkaq letrat e dëmtuara, te dhunuara, te nxjerra jashtë sistemit duke i “rehabilituar “ disa shkrimtarë; ndalemi dhe konkretisht tek modelet e patejkalueshme (vepra letrare, autorë që deri më sot nuk jane tejkaluar),
Veprat e mëdha e gjejnë vendin e tyre herët a vonë në çdo sistem.
– Kohët e fundit është diskutuar shumë për përqindjen e femrave në listat për kandidate për deputete, madje partive kryesore ju është tërhequr vëmendja në këtë drejtim (30%). Pse ky nënvleftësim nga partitë pulitke për rolin e femrës dhe angazhimin e saj në politikë?
Femrën shqiptare e shoh në struktura të larta të shtetit, në krye të gjykatave, në politikë, në parlament, në poste qendrore në ministri-përse kjo pyetje? Arritja e 30%-ëshit më duket diçka formale dhe e sforcuar- sidomos kur femrat që s’duhet janë në vendin që s’duhet. Nga cili sfond vijnë ato? Shqetësohem vetëm kur sfondi nga vijnë është fare i rëndomtë dhe kështu dhe sjelljet ndodh të jenë më të rëndomtat. Nga fundi i romanit Shtëpia e shpirtrave, fjalët: “Jam Transito Sotoja, padron. E kreva porosinë tuaj”-tregon pushtetin e industrisë së seksit-që ka ekzistuar dhe do të ekzistojë gjithmonë. Vetëm brenda dy ditësh Transitoja i kthen senatorit Esteban Trueba mbesën e zhdukur dhe torturuar nga regjimi ushtarak-gjë të cilën ai vetë s’kish qenë në gjendje ta bënte. Por kjo është diçka tjetër. Ajo e kreu këtë punë brenda përbrenda profilit të saj-një padrone shtëpie publike dhe jo një zyrtare e lartë. Apo ndryshe: nuk u mor nga sfondi më i papërshtatshëm e të katapultohej në një post zyrtar.
Vendimmarrja në të mirë të një qytetarëve të një vendi nuk është fusha e krenarisë, pushtetit, fudullëkut, ekzibicionit. Është fushë e përballjeve më të egra dhe më të mundimshme dhe sfidave dhe sfilitjeve të shpirtit si për meshkujt ashtu edhe për femrat; ajo është fushë e dhembjes.
Çmoj shumë femrën intelektuale, inteligjente, me kapacitet dhe potencial të fuqishëm, fisnike dhe me shije të hollë- por a janë vërtet ato që angazhohen në jetën politike të vendit? Jo gjithmonë, do të thoja. Shumë pak, do të thoja. Këtu duhet vënë theksi mbase.
Duke qenë e përqendruar në fushë të mendimit e të shkrimit, një pikëpyetje që nuk mund të lë pa ngritur është: a duhet nje shkrimtar/-e t’i arashohet jetës pulitke? A duhet të mbajë një qëndrim politik për çështje? A duhet të kandidojë për një post zyrtar? A duhet të braktisë letërsinë dhe t’i kushtohet teorisë politike ose polemikave politike? A duhet të shkruajë fjalimet për liderët politikë? A duhet të jetë një ghost-writer?
Njerëzit e letrave janë rëndom në periferi të politikës, dhe ata kontribuojnë në luftërat politike – jo me ligjvënie, jo me retorikë, por me ndikim për ndryshime në strukturat e të menduarit dhe, për pasojë, edhe të realitetit.
– Çfarë do të sillte pjesëmarrja e femrës në masën 30 % në politikën shqiptare?
Ju më po pyesni nëse do të ishte me rezultative politika… Nuk e di. Kërkohet forcimi i rolit të grave në shoqëri si tregues për proceset integruese-kërkohet forcimi me sforcim! Këto politika te kuotave janë politika ne dobi te popullsisë se dobët shoqërisht… nuk di në është normale qe femrat të përfshihen në këtë kategori. Nuk me duket fort e përligjur të bëhen kuotat te detyrueshme me ligj. Vetë ky duket si një proces fals për shoqërinë. Nëse kjo është për të zbutur klimën e egërsuar a për të përdorur intelektin e gruas, e sigurt, as njëra as tjetra s’bëhen me dekret. Integrim me dekret nuk mund të ketë.
– Thuhet se ka rënë shumë kërkesa e llogarisë në Universitet dhe shqetësues është mitmarrja? Cili është mendimi juaj për këto fenomene?
Mendoj qe problemet kryesore vijnë më së shumti nga adaptimi i sistemeve shumë pak te përshtatshme për sistemin tonë arsimor. Abuzimi me detyrën, pastaj, është individual. Në çdo profesion është i dënueshëm, jo vetëm në universite. Forcat kundër kësaj janë edhe institucionale edhe individuale. Janë ligjet po edhe edukata e njërit apo tjetrit, ajo që merret në familje, ajo që trashëgohet gjenetikisht. Se në universitet mes të korruptuarish, apatikësh etj. ka autoritet në fushë të mendimit, dinjitozë dhe virtuozë, inteligjentë-shtylla të vërteta të shkencës dhe arsimit, të cilët rrinë larg kamerave, emisioneve televizive, intervistave, debateve-sepse punën e tyre nuk e bëjnë për bujë e rrëmujë, por sepse e kanë nevojë të brendshme, organike, genuine.
– Ju jeni krijuese cila gjini dominon në krijimtarinë tuaj dhe pse? Kur përkon botimi juaj I parë dhe si është vlerësuar nga kritika?
“Një lloj etheje e ëmbël, e përmbajtur dhe luksoze”-e cilësoi Ismail Kadare novelën time të parë “Zotit M, një letër”. Ajo i kundërvihet zvetënimit të marrëdhënieve ndërnjerëzore, harrimit të gjërave që i dikur i kishim për zemër, kthimin tek ajo e shkuar qe supozohej të ishte e lumtur dhe parashikon nyjat në të cilat do të ngecnim ne shek XXI (në shekullin qe po hynte: novela u shkrua në vitin 2001 dhe u botua në vitin 2004). Por nuk mund t’i kemi më gjerat si i kishim. Do te veçoja vlerësimin e kritikes: “cilësi tepër e hollë e shkrimit të letrës”, “filigranë”, si dhe: Viola Isufaj që me prozën e saj të parë “Zotit M., një letër”, iu imponua një lexuesi të kufizuar, por tepër cilësor: shkrimtarë, profesorë, studiues e studentë, duke arritur deri tek Ismail Kadareja, i cili shkroi një parathënie parashikuese e vlerësuese. Prandaj, mund të thuhet se cilësia e parë e prozës së saj, është që t’i imponohet një lexuesi cilësor, kryesisht intelektual, sikurse është e gjithë proza moderne. Dhe Kadareja shkruan shumë rrallë për shkrimtarët e rinj, vetëm atëherë kur ata e tronditin, domethënë me talentin origjinal e detyrojnë që t’i paraqesë para lexuesit.
Këto janë disa vlerësime. Ndonëse shkruaj edhe ne vargje, botimet e mia kryesore janë në prozë.
– Cili është problemi më i madh i letërsisë shqiptare sot?
Kur institucionet e botimit u mbyllën u pa një gjendje anarkike në botimin e librit në veçanti dhe ne sistemin e vlerave në letërsi, në përgjithësi. Vetëfinancimi dhe mungesa e politikave botuese, (dhe e kontrollit të praktikave botuese) solli botime masive. Kjo ndikoi në shijen e lexuesve duke e dëmtuar e pastaj shija e lexuesve deri në një masë iu imponua shkrimtarëve.
Kjo vazhdon edhe sot. Ka dhe një farë deliri tek një pjesë e shkrimtarëve; gjakojnë një lloj froni në republikën e letrave. Nuk kanë pse shqetësohen kaq. E theksojnë sa munden kaosin ne intervistat qe japin. Mirëpo, po ta shohësh nga një kënd i caktuar, gati çdo bashkëkohësi ka qenë në kaos. Në një kuptim, gati kurdoherë ka pasur krizë. Dhe bota gjithmonë ka qenë drejt fundit. Por veprat e mëdha gjithnjë i tejkalojnë kufijtë e ideologjisë dhe kohës historike, dhe i mbijetojnë edhe truallit më shterpë të arsyes. Hyrja në sistem të letrave shqipe nuk bëhet as me dhunë as me recensa lavdëruese, as me çmime a nderime akademike.
– Sot flitet shumë për ristandartizimin e gjuhës, a është e bazuar kjo kërkesë dhe pse vjen në këtë kohë?
Shqipja standarde u vendos në bazë të kushteve politiko-shoqërore dhe jo letrare, prandaj dhe sot ndihet nevoja për disa ndryshime. Mendoj se përfshirja e disa formave të gegnishtes do ta pasuronte shumë gjuhën dhe do të fuqizonte potencialet shprehëse ne letërsinë artistike. Disa elemente të gegnishtes, i shoh të domosdoshme, por përmbysja radikale e standardit është e pamundur.
– A ndihet e vlerësuar sot femra shqiptare dhe cili është problemi më i rëndësishëm i femrës shqiptare sot?
Jo, ne nuk vuajmë nga diskriminimi. Ky nuk është diagnostifikim krejt i saktë. Vuajmë nga tjetër gjë. Në shoqërinë shqiptare, (po kushedi edhe më përtej), eksistojnë vërtet probleme që kanë lidhje me femrën, por ato kanë ardhur nga shkaqe që shkojnë më thellë se diskriminimi i femrës.
Vendi ynë, historia e shqiptarëve përplot pika të errëta dhe humnerime, izolimi dhe terrori, tranzicioni postkomunist, sistemet postdiktatoriale kanë sjellë shumë dramacitet dhe pengje dhe dyshime dhe lëkundje në jetën e shqiptarit. Kjo padyshim, ka reflektuar edhe në jetën e femrës. Shumë prej aty problemeve, do t’i quaja thjesht… njerëzore.
Ndjej ndërkaq, një spekulim me këtë që quhet rëndom “nënvleftësim i femrës”. Jam vetëm duke e artikuluar atë që, në ndërdije, besoj, e kanë të gjithë. Unë nuk jam me teprimin. Nuk jam femiste. Feminizmi po e mbyt femrën. Feminizmi është e kundërta e feminilitetit.
Kemi trashëguar dhe komplekse. Duhet të njohim veten, ta kuptojmë, ta pranojmë dhe jo t’i mveshim vetes atribute qe s’i kemi. Aq më pak të imitojmë, të bëjmë sikur. Pak më parë më pyetët edhe për pjesëmarrjen e grave të politikë. Tek një femër, ajo që është shumë e rëndësishme është… femra! Ajo duhet t’i kthehet natyrës së saj të mahnitshme, duhet t’i kthehet thelbit të vet. Se kur zëri i bukur shndërrohet në të pabukur , kur fytyra e bukur kthehet në të pabukur, kur leksiku i bukur kthehet në të pabukur-atëherë femra është denatyruar.
– A keni njohje me Kadarenë dhe Agollin dhe a e kanë vlerësuar ata krijimtarinë tuaj?
Me Agollin kam njohje përmes veprave letrare. Njohje personale kam me Ismail Kadarenë. Kjo pas botimit të librit tim, për të cilin shkroi një parathënie por pa më njohur personalisht. Jam takuar me të për herë të parë pasi kishin kaluar dy vjet nga shkrimi i parathënies nga po e shkëpus një paragraf që ka lidhje me natyrën e shkrimit tim: “sikur të donim të përfytyronim një gjuhë, e cila duke ruajtur saktësinë klasike, ndihet megjithatë që ka rënë në dashuri, atëherë do të mund të kapnim disi atë që ndodh në novelën e bukur e mjegullore të Viola Isufajt”.
– Cili është mendimi juaj për letërsinë komuniste?
Ju, ma merr mendja e keni fjalën për letërsinë e Realizmit Socislist, atë që u shkrua nën komunizëm. Jua them mendimin tim:
Goditur mu në mes të shekullit të njëzetë, nga feja surrogat e marksizëm-leninizmit, nga një pushtet absolut që ndaloi fenë si dhe karakterizoi të gjitha doktrinat si të paracaktuara për t’u zhdukur dhe që e shpalli veten si përfundimtar dhe të pandryshueshëm, letërsia u përpëlit.
Kjo shënon një thyerje brutale ne historinë e letrave shqipe.
Me justifikimin e pasqyrimit, pasqyra e Socrealizmit qe e papajtueshme me botën aktuale, qe deformuese. Realiteti i ri ideologjik synonte të magjepste nga karakteri i tij i përgjakshëm dhe i tregonte Zotit inekzistent se njeriu i vdekshëm ishte në gjendje të konceptonte një botë -ja kjo ishte feja e re e instaluar. Ata bëhen perëndi vetë me forcë, në luftë me strukturën e realitetit, që e kërkonin të transformuar. Një shkrimtar ateist ndoshta mund të ketë të ardhme; një letërsi ateiste: jo! Kjo do të thotë, në mënyrë filozofike, mohim i arsyes dhe logjikës, (e kam fjalën për parimin e shkakësisë në kuadër të rendit universal, jo thjesht për një krijim supernatural). Ndërtimi i një botë të re “njeriu të ri” është një mashtrim i dhunshëm për të joshur veten dhe njerëzit e tjerë, e për të shkatërruar “botën e vjetër”-që është, çdo formë qytetërimi e organizuar dhe superiore (dhe posaçërisht, kjo është bota perëndimore).
Unë besoj në komunizmin si program për orën e ardhshme të njerëzimit, unë e konsideroj atë si të domosdoshëm dhe të pashmangshëm. Por unë në asnjë mënyrë nuk besoj, që komunizmi ka një përgjigje më të mirë mbi çështjet e mëdha të jetës sesa ndonjë mençuri më e hershme. –do të thoshte Herman Hesse në Letër një komunisti.
Që përmes tij do të realizohet ajo çka fetë, legjislacionet dhe filozofitë e mijëvjeçarëve të mëparshëm nuk arritën ta realizonin, këtë nuk e besoj. Ai i ka rrënjët në shekullin e nëntëmbëdhjetë, në mes të truallit të pushtetit më të thatë dhe më fodull të arsyes, një kullë profesorësh më të mirëditshëm, të pafantazi dhe të padashuri. –do të vazhdonte Hesse.
(Karl Marx e ka mësuar të menduarin pikërisht në këtë shkollë)
Shkrimtari i realizmit socialist si ai i rilindjes, do ta shihte politikën të parën dhe pastaj jetën, dhe ai do të duhej të nxirrte një deduktim për jetën nga programet politike. Ky konceptim i letërsisë është i mangët, steril dhe formal. Shumica e shkrimtarëve të mëdhenj në të tashmen dhe në të kaluarën u sulmuan, shpesh ashpër, dhe të tjerë u përshëndetën si trashëgimtarët, jo vetëm të traditave letrare letërsisë të këtij vendi por edhe sikur të ishin të të gjithë botës.
Ne e dimë se çfarë është kjo forcë dhe se si ajo shkatërron letërsinë në mënyrën më brutale dhe të pamëshirshme. Përpjekja për të krijuar një letërsi zyrtare ka dështuar dhe në vende të tjera, në periudha të tjera.
Letërsia është një nga artet që ri/krijon vetëdijen dhe ndërgjegjen e një periudhe. Ajo na tregon se çfarë ka ndodhur me njeriun, çfarë mund të ketë ndodhur atij, çfarë ka imagjinuar njeriu se mund të ndodhë me të. Ajo paraqet për ne mjediset, modelet e fatit, gëzimet dhe hidhërimet, fantazitë, aspiratat, mizoritë, ëndrrat. Jeta është plot me mistere, dhe një nga misteret më të mëdha të jetës është vetë njeriu. Letërsia heton atë mister.
Milton shkruan: “… kush vret një njeri vret një krijesë të arsyeshme … por ai që shkatërron një libër të mirë vret vetë arsyen.” Ajo çka tha Miltoni është në frymën e apologjisë elokuente të Sokratit, kur qëndroi në gjyq për jetën e tij, akuzuar se kish demoralizuar rininë e Athinës, dhe kur deklaroi për gjyqtarët e tij: “… jeta e paanalizuar nuk ia vlen të jetohet …” Dhe, së fundmi, letërsia serioze është një nga mjetet më të fuqishme ndërtuar nga fryma e njeriut për të shqyrtuar jetën. Kjo, në vetvete, është arsyetimi themelor i letërsisë në çdo periudhë. Kjo është përgjigja që artisti mund t’ua flakë në fytyrë të gjithë filistejve që kanë frikë të lejojnë shqyrtimin e jetës.(James T. Farrell)
Komunizmi është diçka shumë pak poetike, nuk ishte as tek Marx-i, dhe sot është akoma dhe më pak. Komunizmi do të vendosë madje në rrezik poezinë, sikurse çdo valë e madhe pushteti material, ai do të ketë pak sens për cilësitë dhe me hap të qetë do të vdesë një tërësi bukurie, pa i ardhur keq për këtë -kish parashikuar, shkrimtari Herman Hesse.
